Maharishi University of Management
Vedic Literature Collection

मानवगृह्यसूत्रम्
मानवगृह्यसूत्रम्
श्रीरस्त्वत्र
प्रथमः पुरुषः
प्रथमः खण्डः
अथ मानवगृह्यसूत्रप्रारम्भः ॐ उपनयनप्रभृति व्रतचारी स्यात् १
मार्गवासाः संहतकेशो भैक्षाचार्यवृत्तिः सशल्कदण्डः सप्त । मुञ्जां मेखलां धारयेदाचार्यस्याप्रतिकूलः सर्वकारी २
यदेनमुपेयात्तदस्मै दद्याद्बहूनां येन संयुक्तः ३
नास्य शय्यामाविशेत् ४
न सँवस्त्रयेत् ५
न रथमारोहेत् ६
नानृतँ वदेत् ७
न मुषिताँ स्त्रियं प्रेक्षेत ८
न विहारार्थो जल्पेत् ९
न रुच्यर्थं किंचन धारयीत १०
सर्वाणि साँस्पर्शिकानि स्त्रीभ्यो वर्जयेत् ११
न मधुमाँसे प्राश्नीयात्क्षारलवणे च १२
न स्नायादुदकँ वाभ्यवेयात् १३
यदि स्नायाद्दण्ड इवाप्सु प्लवेत १४
प्रागस्तमयान्निष्क्रम्य समिधावाहरेद्धरिण्यौ ब्रह्मवर्चसकाम इति श्रुतिः १५
इमँ स्तोममर्हत इत्यग्निं परिसमुह्य पर्युक्ष्य परिस्तीर्यैधोस्येधिषीमहीति समिध मादधाति समिदसि समेधिषीमहीति द्वितीयाम् १६
अपो अद्यान्वचारिषमित्युपतिष्ठते १७
यदग्ने तपसा तपो ब्रह्मचर्यमुपेयमसि
प्रियाः श्रुतस्य भूयास्मायुष्मन्तः सुमेधस
इति मुखँ विमृष्टे १८
भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा इति श्रोत्रे अभिमृशति १९
भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्रा इति चक्षुषी २०
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवाँसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितँ यदायुरित्यङ्गानि २१
इह धृतिरिह स्वधृतिरिति हृदयदेशमारभ्य जपति २२
रुचं नो धेहीति पृथिवीमारभते २३
त्र्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य त्र्यायुषमगस्त्यस्य त्र्यायुषम्
यद्देवानां त्र्यायुषं तन्मे अस्तु त्र्यायुषम्
इति भस्मनाङ्गानि सँस्पृश्यापोहिष्ठीयाभिर्मार्जयते २४
इति प्रथमः खण्डः १
द्वितीयः खण्डः ॐ अथ संध्यामुपास्ते १
प्रागस्तमयान्निष्क्रम्योत्तरतो ग्रामस्य पुरस्ताद्वा शुचौ देशे निषद्योपस्पृश्यापामञ्जलिं पूरयित्वा प्रदक्षिणमावृत्य । आयाहि विरजे देव्यक्षरे ब्रह्मसंमिते । गायत्त्रीं छन्दसां मातरिदं ब्रह्म जुषस्व मे । इत्यावाहयति २
ओजोऽसीति जपित्वा कस्ते युनक्तीति योजयित्वॐ भूर्भुवः स्वस्तत्सवितुरित्यष्टौ कृत्वः प्रयुङ्क्त इत्याम्नाताः कामा आदेवो यातीति त्रिष्टुभँ राजन्यस्य युञ्जत इति जगतिँ वैशस्य ३
उदुत्यं जातवेदसमिति द्वे निगद्य कस्ते विमुञ्चतीति विमुच्योदकाञ्जलिमुत्सृजति ४
एवं प्रातस्तिष्ठन् ५
एतेन धर्मेण द्वादशचतुर्वि शँतिँषट्त्रि शँतमष्टाचत्वारिँशतं वा वर्षाणि यो ब्राह्मणो राजन्यो वैश्यो वा ब्रह्मचर्यं चरति मुण्डः शिखाजटः सर्वजटो वा मलज्ञुरबलः कृशः स्नात्वा स सर्वं विन्दते यत्किंचिन्मनसेच्छतीति ६
एतेन धर्मेण साध्वधीते ७
छन्दस्यर्थान्बुध्वा स्नास्यन्गां कारयेत् ८
आचार्यमर्हयेच्छ्रोत्रियः ९
अन्यो वेदपाठी न तस्य स्नानम् १०
आपो हिष्ठेति तिसृभिर्हिरण्यवर्णाः शुचय इति द्वाभ्यां स्नात्वाऽहते वाससी परिधत्ते ११
वस्वसि वसुमन्तं मा कुरु सौवर्चसाय मा तेजसे ब्रह्मवर्चसाय परिदधामीति परिदधाति १२
यथा द्यौश्च पृथिवी च न बिभीतो न रिष्यतः । एवं मे प्राण मा बिभ एवं मे प्राण मा रिष इत्याङ्क्ते १३
हिरण्यमाबध्नीते १४
छत्रं धारयते दण्डं मालां गन्धम् १५
प्रतिष्ठे स्थोदैवते द्यावापृथिवी मा मा संताप्तमित्युपानहौ १६
द्विवस्त्रोऽत उर्ध्वं भवति तस्माच्छोभनं वासो भर्त्तव्यमिति श्रुतिः १७
आमन्त्र्य गुरून्गुरुवन्धूंश्च स्वान्गृहान्व्रजेत् १८
प्रतिषिद्धमपरया द्वारा निष्क्रमणं मलवद्वाससा सह सँवस्त्रणं रजः सुवासिन्या सह शय्या गुरोर्दुरुक्तवचनमस्थाने शयनँ स्मयनँ सरणँ स्थानँ यानं गानं तस्य चेक्षणम् १९
पौर्णमास्याममावास्यायाँ वाग्नेयेन पशुना यजेत २०
तस्य हविर्भक्षयित्वा यथासुखमत ऊर्ध्वं मधुमाँसे प्राश्नीयात्क्ष्वारलवणे च २१
इति द्वितीयः खण्डः
तृतीयः खण्डः यमेवँ विद्वाँसमभ्युदियाद्वाभ्यस्तमियाद्वा प्रतिबुध्य जपेत्
पुनर्मा मैत्विन्द्रियं पुनरायुः पुनर्भगः
पुनर्द्रविणमैतु मां पुनर्ब्राह्मणमैतु माम्
अथोयथेमे धिष्ण्यासो अग्नयो यथास्थानं कल्पयन्तामिहै । वेत्यभ्युदितः १
पुनर्मात्मा पुनरायुरैतु पुनः प्राणः पुनराकूतिरैतु
वैश्वानरो वावृधानो वरणान्तस्तिष्ठतो मे मनो अमृतस्य केतुः
ईत्यभ्यस्तमितः २
उभावेव वाभ्युदितो जपेदुभावेव वाभ्यस्तमितः ३
यद्यचरणीयान्वाचरेदनाक्रोश्यान्वाक्रोशेदभोज्यस्य वान्न मश्नीयादक्षि वा स्पन्देत्कर्णो वाक्रोशेदग्निँ वा चितिमारोहेत्स्मशानँ वा गच्छेद्यूपँ वोपस्पृशेद्रेतसो वा स्कन्देदेताभ्यामेवमन्त्राभ्यामाहुतीर्जुहुयादपि वाज्यलिप्ते समिधा वादध्यादपि वा मन्त्त्रावेव जपेत् ४
एवमधर्ममाचर्यास्थूलम् ५
स्थूले वेषणया विहरेदवस्त्रो लोमत्वगाच्छादोऽग्निमारोहेत्संग्रामे वा घातयेदपि वाग्निमिन्धानं तपसात्मानमुपयोजयीत ६
इति तृतीयः खण्डः
चतुर्थः खण्डः वर्षासु श्रवणेन स्वाध्यायानुपाकुरुते १
स जुहोति
अप्वा नामासि तस्यास्तेजोष्ट्रीं गमेयम्
अहमिद्धि पितुः परिमेधामृतस्य जग्रभ अहं सूर्य इवाजनि स्वाहा
अप्वो नामासि तस्य तेजोष्ट्रं गमेयम्
अहमिद्धि पितुः परिमेधामृतस्यजग्रभ अहं सूर्य इवाजनि स्वाहा
सरस्वती नामासि सरस्वन्नामासि । युक्तिर्नामासि योगो नामासि । मतिर्नामासि मनो नामासि । तस्यास्तेजोष्ट्रीं गमेयम् । तस्य तेजोष्ट्रं गमेयमिति सर्वत्रानुषजति २
युजे स्वाहा प्रयुजे स्वाहोद्युजेस्वाहेत्येतैरन्तेवासिनां योगमिच्छन्निति ३
प्राक्स्विष्टकृतोऽथ जपति । ऋतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि तन्मामवतु तद्वक्तारमवत्ववतु मामवतु वक्तारम् । वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिना मनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविरायुर्मयि धेहि वेदस्य वाणीः स्थ । ॐ भूर्भुवः स्वस्तत्सवितुरिति ४
दर्भपाणिस्त्रिः सावित्रीमधीते । त्रींश्चादितोऽनुवाकान् । को वो युनक्तीति च । उपाकुर्महेऽध्यायानुपतिष्ठन्तु च्छन्दासीति च ५
तस्यानध्यायाः समूहन्वातो वली कक्षारप्रभृति वर्षं न विद्योतमाने न स्तनयतीति श्रुतिराकालिकं देवतुमुलं विद्युद्धन्वोल्कात्यक्षराः शब्दाः । आचारेणान्ये ६
अर्धपञ्चमान्मासानधीत्योत्सृजति पञ्चार्धषष्ठान्वा ७
अथ जपति ऋतमवादिषं सत्यमवादिषं तन्मावीत्तद्वक्तारमावीदावीन्मामावीद्वक्तारम् । वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविरायुर्मयि धेहि । वेदस्य वाणीः स्थ । ॐ भूर्भुवः स्वस्तत्सवितुरिति ८
दर्भपाणिस्त्रिः सावित्रीमधीते । त्रींश्चादितोऽनुवाकान्को वो विमुञ्चतीति विमुच्योत्सृजामहेऽध्यायान्प्रतिश्वसन्तु छन्दांसीति च ९
प्रतिपदं पक्षिणीं रात्रीं नाधीयीत नात ऊर्ध्वमभ्रेषु १०
आकालिको विद्युत्स्तनयित्नुवर्षेषु ११
गोनामेषु मन्त्रब्राह्मणकल्पयितृमेधमहाव्रताऽष्टापदीँ वैषुवतानि दिवाधीयीत वैषुवतमार्द्रपाणिः १२
रुद्रान्न नक्तं न भुक्ता न ग्रामे १३
शुक्रियस्य प्रवर्ग्यकल्पे नियमो व्याख्यातस्त्रयोविँशं तु संमील्य १४
गवां तु न सकाशे गोनामानि गर्भिणीनामसकाशेऽष्टापदीँ रेतो मूत्रमिति च १५
शुनासीर्यस्य च सौर्ये चक्षुष्कामस्य चक्षुर्नो धेहि चक्षुष इति सूर्योऽपोऽवगाहत इति चादित्यसौर्ययाम्यानि षडृचानि दिवाधीयीत १६
उपाकृत्योत्सृज्य च त्र्यहं पञ्चरात्रमेके १७
वेदारम्भणे समाप्तौ
चाकालम् १८
इति चतुर्थः खण्डः
पञ्चमः खण्डः अथातोऽन्तरकल्पँ व्याख्यास्यामः १
दर्भमयँ वासः परिधायाचम्यापां नप्त्र इति तीरे जपित्वापोऽवगाह्य ॐ भूर्भुवः स्वस्तत्सवितुरिति २
दर्भपाणिस्त्रिः सावित्रीमधीते त्रीँश्चादितोऽनुवाकान् ३
आपो देवीर्हविष्मतीरिमा निग्राभ्या स्थ महित्रीणामवोऽस्तु अग्नेरायुरसि देवीरापो अपां नपाद्देवीरापो मधुमतीरग्नये स्वाहा रात्री राँत्रीमित्यष्टौ ४
या ओषधयः समन्यायन्ति पुनन्तु मा पितरोऽग्नेर्मन्वे सशेवृधमधिधाः कया नश्चित्र आभुवदूतीति तिस्रः ५
तच्छँयोरावृणीमह इति मार्जयित्वा वासांस्युत्सृज्याचार्यान्पितृधर्मेण तर्पयन्ति ६
श्राद्धकल्पेन शेषो व्याख्यातः ७
इति पञ्चमः खण्डः
षष्ठः खण्डः अथातोऽग्निं प्रवर्तयन्ति १
उत्तरतो ग्रामस्य पुरस्ताद्वा शुचौ देशे वेद्याकृतिं कृत्वाहवनीयस्थाने सप्त च्छन्दाँसि प्रतिष्ठाप्य विष्टरान्दर्भमुष्टीन्वा दक्षिणाग्निस्थाने प्रौगाकृतिं कौसितं खात्वा पश्चादुत्करमपां पूरयित्वा गार्हपत्यस्थानेऽग्निं प्रणीय युञ्जानः प्रथमं मन इत्यष्टौ हुत्वाकूतमग्निं प्रयुजँ स्वाहेति षड्जुहोति विश्वो देवस्य नेतुरिति सप्तमीम् २
यज्ञियानाँ समिधां त्रीँस्त्रीन् समित्पूलानुपकल्प्य प्राक्स्विष्टकृतस्तिष्ठन्तो व्याहृतिपूर्वकं खण्डिलस्यादितस्त्रिभिरनुवाकैरेकैकेन स्वाहाकारान्ताभिरादधति ३
आपोहिष्टीयाभिः कौसितान्मार्जयित्वा धानाभिर्ब्राह्मणान्स्वस्ति वाचयन्ति धानाभिर्ब्राह्मणा
न्स्वस्ति वाचयन्ति ४
इति मानवे
षष्ठः खण्डः ६
सप्तमः खण्डः अथोपनिषदर्हाः । ब्रह्मचारी सुचरिती मेधावी कर्मकृद्धनदः प्रियो विद्यां वा विद्ययान्वेष्यन् १
तानि तीर्थानि ब्रह्मणः २
भार्याँ विन्दते ३
कृत्तिका स्वाति पूर्वैरिति वरयेत् ४
रोहिणीमृगशिरः श्रवणश्रविष्ठोत्तराणीत्युपयमे तथोद्वाहे यद्वा पुण्योक्तम् ५
पञ्च विवाहकारकाणि भवन्ति वित्तँ रूपँ विद्या प्रज्ञा बान्धव इति ६
एकालाभे वित्तँ विसृजेद्द्वितीयालाभे रूपं तृतीयालाभे विद्यां प्रज्ञायां बान्धव इति च विवहन्ते ७
बन्धुमतीं कन्यामस्पृष्टमैथुना मुपयच्छेत समानवर्णामसमानप्रवराँ यवीयसीं नग्निकाँ श्रेष्ठाम् ८
विज्ञानमस्याः कुर्यादष्टौ लोष्टानाहरेत्सीतालोष्टँ वेदिलोष्टं दूर्वालोष्टं गोमयलोष्टं फलवतो वृक्षस्याधस्ताल्लोष्टँ श्मशानलोष्टमध्वलोष्टमिरिणलोष्टमिति ९
देवागारे स्थापयित्वाथ कन्यां ग्राहयेद्यदि स्मशानलोष्टं गृह्णीयादध्वलोष्टमिरिणलोष्टँ वा नो पयमेत् १०
संजुष्टां धर्मेणोपयच्छेत ब्राह्मेण शौल्केन वा ११
शतमितिरथं दद्याद्गोमिथुनँ वा १२
इति सप्तमः खण्डः ७
अष्टमः खण्डः पश्चादग्नेश्चत्वार्यासनान्युपकल्पयीत १
तेषूपविशन्ति पुरस्तात्प्रत्यङ्मुखो दाता पश्चात्प्राङ्मुखः प्रतिग्रहीता दातुरुत्तरतः प्रत्यङ्मुखी कन्या दक्षिणत उदङ्मुखो मन्त्रकारः २
तेषां मध्ये प्राक्तूलान्दर्भानास्तीर्य काँस्यमक्षतोदकेन पूरयित्वाविधवास्मै प्रयच्छति ३
तत्र हिरण्यम् ४
अष्टौ मङ्गल्यान्यावेदयति ५
मङ्गल्यान्युक्त्वा ददामि प्रतीगृह्णामीति त्रिर्ब्रह्मदेयापिता भ्राता वा दद्यात् ६
सहिरण्यानञ्जलीनावपति धनाय त्वेति दाता पुत्रेभ्यस्त्वेति प्रतिग्रहीता तस्मै प्रत्यावपति ७
चतुर्व्यतिहृत्य ददाति ८
सावित्रेण कन्यां प्रतिगृह्य प्रजापतय इति च क इदं कस्मा अदादिति सर्वत्रानुषजति कामैतत्त इत्यन्तम् ९
समाना वा आकूतानीति सह जपन्त्यान्तादनुवाकस्य १०
खे रथस्य खेऽनसः खे युगस्य शतक्रतो
अपालामिन्द्रस्त्रिः पूर्त्यवकृणोत्सूर्यत्वचम्
इति तेनोदकांस्येन कन्यामभिषिञ्चेत् ११
इति अष्टमः खण्डः ८
नवमः खण्डः षडर्घ्यार्हा भवन्त्यृत्विगाचार्यो विवाह्यो राजा स्नातकः प्रियश्चेति १
अप्राकरणिकान्वा परिसंवत्सरादर्हयन्ति २
प्राकरणिकाः कर्तारः सदस्याश्च वृताः ३
न जीवत्पितृकोऽर्घ्यं प्रतिगृह्णियादितिश्रुतिरथवा प्रतिगृह्णियात् ४
अथैनमर्हयन्ति ५
काँस्ये चमसे वा दधि मधु चानीय वर्षीयसापिधायाचमनीयप्रथमैः प्रतिपद्यन्ते ६
विराजो दोहोऽसि विराजो दोहमशीय मयि दोहः पद्यायै विराजः कल्पतामित्येकैकमाह्रियमाणं प्रतीक्षते ७
सावित्रेण विष्टरं प्रतिगृह्य । अहं वर्ष्म सदृशानामुद्यतामिव सूर्यः । इदं तमभितिष्ठामि यो मा कश्चाभिदासति । इति जपति ८
राष्ट्रभृदसीत्याचार्य आसन्दीमनुमन्त्रयते ९
मा त्वा दोष इत्यधस्तात्पादयोर्विष्टरमुपकर्षति १०
विष्टर आसीनायैकैकं त्रिः प्राह ११
नैव भो इत्याह नम आर्षेयायेति श्रुतिः स्पृशत्यर्घ्यम् १२
पाद्येन पादौ प्रक्षाल्य सावित्रेण मधुपर्कं प्रतिगृह्य प्रतिष्ठाप्यावसाय्य नमो रुद्राय पात्रसदे नमो रुद्राय पात्रसद इति प्रादेशेनाध्यधि प्रतिदिशं प्रदक्षिणं सर्वतोऽभ्युद्दिशति १३
मधु वाता ऋतायत इति तिसृभिरङ्गुल्या प्रदक्षिणं प्रत्यृचं त्रिरायौति १४
अमृतोपस्तरणमसीत्युपस्तरति १५
सत्यं यशः श्रीर्मयि श्रीः श्रयतामिति मधुपर्कं त्रिः प्राश्नाति १६
अमृतापिधानमसीत्याचामति १७
सुहृदेऽवशिष्टं प्रयच्छति १८
असि पाणिर्गां प्राह १९
हतो मे पाप्मा पाप्मानं मे हत ॐ कुरुत इति प्रेष्यति २०
चतुरो ब्राह्मणान्नानागोत्रान्भोजयते २१
पश्वङ्गं पायसं वा कारयेन्नामांसो मधुपर्क इति श्रुतिः २२
यद्युत्सृजेत् । माता रुद्राणां दुहिता वसूनां स्वसादित्यानाममृतस्य नाभिः । प्रनुवोचं चिकितुषे जनाय मागा मनागा मदितिं वधिष्ट । भूर्भुवः स्वरोमुत्सृजतु तृणान्यत्तु २३
अथालंकरणमलंकरणमसि सर्वस्मा अलं मे भूयासम् २४
प्राणापानौ मे तर्पय समानव्यानौ मे तर्पय उदानरूपे मे तर्पय सुचक्षा अहमक्षिभ्यां भूयासं सुवर्चा मुखेन सुश्रुत्कर्णाभ्यां भूयासमिति यथालिङ्गमङ्गानि सँस्पृशति २५
अथ गन्धोत्सदने वाससी २६
परिधास्ये यशो धास्ये दीर्घायुत्वाय जरदष्टिरस्तु । शतं जीवेम शरदः पुरूची रायस्पोषमभिसँ व्ययिष्ये । यशसा मा द्यावापृथिवी यशसेन्द्राबृहस्पती यशो भगश्च मारिषद्यशो मा प्रतिमुच्यताम् । इत्यहतँ वासः परिधत्ते २७
कुमार्याः प्रमदने भगमर्यमणं पूषणं त्वष्टारमिति यजति २८
प्राक्स्विष्टकृतश्चतस्रोऽविधवा नन्दीरुपवादयन्ति २९
अभ्यन्तरे कौतुके देवपत्नीर्जयति ३०