--१-
-
ईशादिविंशोत्तरशतोपनिषदः
॥ ॐ तत्सत् ॥
ईशावास्योपनिषत् ॥ १
॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं  पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ॥
पूर्णस्य पूर्णमादाय  पूर्णमेवावशिष्यते ॥ १
॥
ॐ शान्तिः शान्तिः   शान्तिः ॥
ॐईशा वास्यमिदँ    सर्वं यत्किंच जगत्यां जगत् ॥  तेन  त्यक्तेन भुञ्जीथा मा
गृधः कस्य स्विद्घनम्  ॥१
॥ कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतँ समाः  ॥
एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे  ॥२
॥ असूर्या नाम ते लोका
अन्धेन तमसावृताः  ॥ ताँस्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनः  ॥३
॥
अनेजदेकं मन्सो जवीयो नैनद्देवा आप्नुवन्प्रुर्वमर्षत्  ॥ तद्धावतोऽन्यान्त्येति
तिष्ठत्तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधाति  ॥४
॥ तदेजति तन्नैजति तद्दूरे तद्वन्तिके॥
तदन्तरस्य सर्वस्य तदु सर्वस्यास्य याह्यतः  ॥५
॥  यस्तु सर्वानि भूतान्यात्मन्ये-
बानुपश्यति  ॥ सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न विजुगुप्सते  ॥६
॥  यस्मिन्सर्वानि
स पर्यगाच्छुक्रमकायमव्रणमस्नाविरँशुद्धमपापविद्धम्  ॥  कविर्मनीषी परिभूः
स्वयंभूर्याथातथ्यतोऽर्थान्व्यदधाच्छाश्वतीभ्यः समाभ्यः ॥८
॥  अन्धन्तमः प्रवि-
शन्ति येऽविद्यामुपासते  ॥  ततो भूय इव ते तमो य उ विद्यायाँ रताः  ॥९
॥
अन्यदेवाहुर्विद्ययाऽन्यदाहुरविद्यया  ॥  इति शुश्रुम धीराणां ये नस्तद्विचचक्षिरे
॥१०
॥  विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभयँ स ह  ॥  अविद्द्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्य-
यामृतमश्नुते  ॥११
॥ अन्धन्तमः प्रविशन्ति येऽसंभूतिमुपासते  ॥  ततो  भूय
इव ते तमो य उ संभूत्याँ रताः  ॥१२
॥  अन्यदेवाहुः  संभवादन्यदाहुरसंभ-
वात्  ॥ इति शुश्रुम धीराणां ये नस्तद्विचचक्षिरे  ॥१३
॥  संभूतिं च विनाशं च
यस्तद्वेदोभयँ सह  ॥  विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा संभूत्याऽमृतमश्नुते  ॥ १४
॥
हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम्  ॥ तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय
दृष्टये  ॥ १५
॥ पूषन्नेकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूह रश्मीन्समूह  ॥ तेजो यत्ते
रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि योऽसावसौ पुरुषः  सोऽहमस्मि  ॥१६
॥
--------------------
--२-
-
वायुरनिलममृतमथेदं भस्मान्तँ शरीरम्  ॥  ॐ क्रमो स्मर कृतँ स्मर क्रतो
स्मर कृतँ स्मर  ॥  १७
॥  अग्ने नय सुपथा राये अस्मान्विश्वानि देव वयु-
नानि विद्वान्  ॥  युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो  भुयिष्ठां ते नमौक्तिं विधेम  ॥१८
॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते  ॥
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते  ॥
ॐ शन्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
इति वाजसनेयसंहितायामीशावास्योपनिषत्संपूर्णा  ॥  १
॥
केनोपनिषत्  ॥ २
॥
ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि
च  ।  सर्वाणि सर्वं ब्रह्मोपनिषदं माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोद-
निराकरणमस्त्वनिराकरणं  मेऽस्तु  तदात्मनि   निरते   य  उपनिषत्सु    धर्मास्ते
मयि सन्तु ते मयि सन्तु  ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः  शान्तिः  ॥
ॐ केनेषितं पतति प्रेषितं मनः केन प्राणः प्रथमः  प्रैति  युक्तः  ॥ केनेषितां  
वाचमिमां वदन्ति  चक्षुः  श्रोत्रं क उ  देवो  युनक्ति  ॥  १
॥   श्रोत्रस्य   श्रोत्रं 
मनसो  मनो  यद्वाचो  ह  वाचँ   स  उ प्राणस्य प्राणः  ॥   चक्षुषश्चक्षुरतिमुच्य
धीराः  प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति  ॥२
॥   न तत्र   चक्षुर्गच्छति   न वाग्ग-
च्छति नो मनो  न  विद्मो न   विजानीमो    यथैतदनुशिष्यादन्यदेव    तद्विदिता-
दथो  अविदितादधि  ॥   इति   शुश्रुम   पूर्वेषां   ये  नस्तद्व्याचचक्षिरे    ॥३
॥
यद्वाचानभ्युदितं येन  वागभ्युद्यते  ॥ तदेव  ब्रह्म  त्वं   विद्धि  नेदं   यदिदमुपा-
सते  ॥४
॥   यन्मनसा  न  मनुते  येनाहुर्मनो   मतम्  ॥  तदेव  ब्रह्म  त्वं   विद्धि
नेदं यदिदमुपासते  ॥५
॥   यच्चक्षुषा  न   पश्यति   येन  चक्षूँषि      पश्यति  ॥
तदेव ब्रह्म त्वं  विद्धि नेदं  यदिदमुपासते  ॥ ६
॥  यच्छ्रोत्रेण   न   शृणोति येन
श्रोत्रमिदँ    श्रुतम्  ॥  तदेव ब्रह्म त्वं  विद्धि नेदं यदिदमुपासते  ॥ ७
॥  यत्प्राणेन
न प्राणिति येन  प्राणः प्रणीयते  ॥ तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते  ॥८
॥
इति केनोपनिषत्सु प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥
यदि मन्यसे  सुवेदेति दभ्रमेवापि   नूनं त्वं  वेत्थ ब्रह्मणो रूपम्  ॥ यदस्य त्वं
यदस्य च देवेष्वथ  नु  मीमांस्यमेव   ते  मन्ये   विदितम्  ॥ ९
॥  १
॥    नाहं
मन्ये सुवेदेति नो  न  वेदेति  वेद च  ॥ यो  नस्तद्वेद तद्वेद   नो   न   वेदेति 
वेद
च  ॥ १०
॥ २
॥ यस्यामतं तस्य  मतं मतं यस्य   न   वेद   सः  ॥   अविज्ञातं
--------------------
--३-
-
विजानतां विज्ञातमविजानताम्  ॥११
॥३
॥  प्रतिबोधविदितं मतममृतत्वं हि
विन्दते  ॥ आत्मना विन्दते वीर्यं विद्यया विन्दतेऽमृतम्  ॥१२
॥४
॥ इह
चेदवेदीदथ सत्यमस्ति न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः  ॥ भूतेषु भूतेषु विचित्य
धीराः प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति  ॥१३
॥५
॥
इति द्वितीयः खण्डः  ॥२
॥
ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्य ह ब्रह्मणो विजये देवा अमहीयन्त   ॥  त
ऐक्षन्तास्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति  ॥१४
॥ १
॥ तद्धैषां
विजज्ञौ तेभ्यो ह प्रादुर्बभूव तन्न व्यजानत किमिदं यक्षमिति  ॥१५
॥२
॥
तेऽग्निमब्रुवञ्जातवेद एतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति  ॥१६
॥३
॥
तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीत्यग्निर्वा अहमस्मीत्यब्रवीज्जातवेदा अहमस्मीति
॥१७
॥४
॥ तस्मिंस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदँ सर्वं दहेयं यदिदं पृथिव्या-
मिति ॥१८
॥५
॥ तस्मै तृणं निदधावेतद्दहेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न
शशाक दग्धुं स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति  ॥१९
॥
॥६
॥  अथ वायुमब्रुवन्वायवेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति
॥२०
॥७
॥ तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीति वायुर्वा अहमस्मीत्यब्रवीन्मा-
तरिश्वा वा अहमस्मीति  ॥२१
॥८
॥ तस्मिंस्त्वयि किं वीर्यमित्यपींदँ
सर्वमाददीय यदिदं पृथिव्यामिति  ॥२२
॥१
॥ तस्मै तृणं निदधावेतदाद-
त्स्वेति तदुप प्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाकादातुं स तत एव निववृते नैतद-
शकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति  ॥२३
॥१०
॥ अथेन्द्रमब्रुवन्मघवन्नेतद्वि-
जनीहि किमेतद्यक्षमिति  ॥ तथेति तदभ्यद्रवत्तस्मात्तिरोदधे  ॥२४
॥११
॥
स तस्मिन्नेवाकाशे स्रियमाजगाम बहुशोभमनामुमाँ हैमवतिं ताँ होवाच
किमेतद्यक्षमिति  ॥२५
॥१२
॥
इति तृतीयः खण्डः  ॥३
॥
सा ब्रह्मेति होवाच ब्रह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वमिति ततो हैव विदां-
चकार ब्रह्मेति  ॥२६
॥१
॥ तस्माद्वा एते देवा अतितरामिवान्यान्देवान्य-
दग्निर्वायुरिन्द्रस्तेन ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पृशुस्ते ह्येनत्प्रथमो विदांचकार ब्रह्मेति
॥२७
॥२
॥  तस्माद्वा इन्द्रोऽतितरामिवान्यान्देवान्स ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्श स
ह्येनत्प्रथमो विदांचकार ब्रह्मेति  ॥२८
॥ ३
॥  तस्यैष आदेशो यदेतद्विद्युतो
व्यद्युतदा ३
इतीन्न्यमीमिषदा ३
इत्यधिदैवतम्  ॥२१
॥४
॥  अथाध्यात्मं
यदेतद्गच्छतीव च मनोऽनेन चैतदुपस्मरत्यभीक्षणं  संकल्पः  ॥३०
॥  ५
॥
तद्ध तद्वनं नाम तद्वनमित्युपासितव्यं स य एतदेवं वेदाऽभि हैनं सर्वाणि
भूतानि संवाञ्छन्ति  ॥३१
॥६
॥  उपनिषदं भो ब्रूहीत्युक्ता य उपनिषद्ब्राहीं
--------------------
--४-
-
वाव त उपनिषदमब्रूमेति  ॥३२
॥७
॥ तस्यै तपो दमः कर्मेति प्रतिष्टा
वेदाः सर्वाङ्गानि सत्यमायतनम्  ॥३३
॥८
॥ यो वा एतामेवं वेदापहत्य
पाप्मानमनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥३४
॥१
॥
इति चतुर्थः खण्डः  ॥४
॥
ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च
सर्वाणि सर्वं ब्रह्मौपनिषदं माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिरा-
करणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि
सन्तु ते मयि सन्तु  ॥  ॐ  शान्तिः शान्तिः  शान्तिः  ॥
इति सामवेदीया केनोपनिषत्समाप्ता  ॥२
॥
॥ ॐ तत्सत्  ॥
कठोपनिषत्  ॥३
॥
ॐ सह नाववतु  ॥ सह नौ भुनक्तु ॥ सह विर्यं करवावहै  ॥ तेजस्विना-
वधीतमस्तु मा विद्विषावहै  ॥ॐ  शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
ॐ  ॥ उशन् ह वै वाजश्रवसः सर्ववेदसं ददौ  ॥ तस्य ह नचिकेता नाम
पुत्र आस  ॥ १
॥ तँ ह कुमारँ सन्तं दक्षिणासु नीयमानासु श्रद्धाविवेश
सोऽमन्यत  ॥२
॥  पीतोदका जग्धतृणा दुग्धदोहा निरिन्द्रियाः  ।  अनन्दा
नाम ते लोकास्तान्स गच्छति ता ददत्  ॥३
॥ स होवाच पितरं तत कस्मै
मां दास्यसीति  ॥ द्वितीयं तृतीयं तँ होवाच मृत्यवे त्वा ददामीति  ॥ ४
॥
बहूनामेमि प्रथमो बहूनामेमि मध्यमः  ॥ किँ स्विद्यमस्य कर्तव्यं यन्मयाद्य
करिष्यति  ॥५
॥  अनुपश्य यथा पूर्वे प्रतिपश्य तथाऽपरे  ॥ सस्यमिव मर्त्यः
पच्यते सस्यमिवाजायते पुनः  ॥६
॥  वैश्वानरः प्रविशत्यतिथिर्ब्राह्मणो गृहान्  ॥
तस्यैताँ शान्तिं कुर्वन्ति हर वैवस्वतोदकम्  ॥७
॥  आशाप्रतीक्षे सङ्गतँ
सूनृतां चेष्टापूर्ते पुत्रपशूँश्च सर्वान्  ॥ एतद्वृङ्क्ते पुरुषस्याल्पमेधसो यस्यान-
श्नन्वसति ब्राह्मणो गृहे  ॥८
॥  तिस्रो रात्रीर्यदवात्सीर्गृहे मेऽनश्नन्ब्रह्मन्नति-
थिर्नमस्यः  ।  नमस्तेऽस्तु ब्रह्मन्स्वस्ति मेऽस्तु तस्मात्प्रति त्रीन्वरान्वृणीष्व
॥९
॥  शान्तसंकल्पः सुमना यथा स्याद्वीतमन्युर्गौतमो माभि मृत्यो  ॥ त्व-
त्प्रसृष्टं माभिवदेत्प्रतीत एतत्त्रयाणां प्रथमं वरं वृणे  ॥१०
॥  यथा पुरस्ताद्भविता
प्रतीत औद्दालकिरारुणिर्मत्प्रसृष्टः  ॥  सुखँ रात्रीः शयिता वीतमन्युस्त्वां दद्द-
शिवान्मृत्युमुखात्प्रमुक्तम्  ॥११
॥  स्वर्गे लोके न भयं किंचनास्ति न तत्र त्वं
--------------------
--५-
-
न  जरया बिभेति  ॥ उभे  तीर्त्वाशनायापिपासे    शोकातिगो  मोदते  स्वर्गलोके
॥१२
॥  स त्वमग्निँ स्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो प्रब्रूहि त्वं श्रद्दधानाय मह्यम्  ॥
स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्त एतद्द्वितीयेन वृणे वरेण  ॥१३
॥ प्र ते ब्रवीमि
तदु मे निबोध स्वर्ग्यमग्निं नचिकेतः प्रजानन्  ॥ अनन्तलोकाप्तिमथो प्रतिष्ठां
विद्धि त्वमेतं निहितं गुहायाम्  ॥१४
॥  लोकादिमग्निं तमुवाच तस्मै या इष्टका
यावतीर्वा यथ वा  ॥ स  चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्तमथास्य मृत्युः पुनरेवाह
तुष्टः ॥१५
॥ तमब्रवीत्प्रीयमाणो महात्मा वरं तवेहाद्य ददामि भूयः  ॥
तवैव नाम्ना भवितायमग्निः सृङ्कां चेमामनेकरूपां गृहाण  ॥१६
॥ त्रिणा-
चिकेतस्त्रिभिरेत्य सन्धिं त्रिकर्मकृत्तरति जन्ममृत्यू  ॥ ब्रह्मजज्ञं देवमीड्यं
विदित्वा निचाय्येमाँ शान्तिमत्यन्तमेति  ॥१७
॥  त्रिणाचिकेतस्त्रयमेतद्विदित्वा
य एवं विद्वाँ श्चिनुते नाचिकेतम्  ॥  स मृत्युपाशान्पुरतः प्रणोद्य शोकातिगो
मोदते स्वर्गलोके  ॥१८
॥  एष तेऽग्निर्नचिकेतः  स्वर्ग्यो यमवृणीथा द्वितीयेन
वरेण ।  एतमग्निं तवैव प्रवक्षयन्ति जनासस्तृतीयं वरं न चिकेतो वृणीष्व  ॥१९
॥
येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्येऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके  ॥ एतद्विद्यामनु-
शिष्टस्त्वयाहं वराणामेष वरस्तृतीयः ॥२०
॥  देवैरत्रापि विचिकित्सितं पुरा न
हि सुविज्ञेयमणुरेष धर्मः  ॥ अन्यं वरं नचिकेतो वृणीष्व मा मोपरोत्सीरति
मा सृजैनम्  ॥२१
॥ देवैरत्रापि विचिकित्सितं किल त्वं च मृत्यो यन्न सुवि-
ज्ञेयमात्थ  ॥  वक्ता चास्य त्वाद्दगन्यो न लभ्यो नान्यो वरस्तुल्य एतस्य
कश्चित्  ॥२२
॥  शतायुषः पुत्रपौत्रान्वृणीष्व बहून्पशून्हस्तिहिरण्यमश्वान्  ॥
भूमेर्महदायतनं बृणीष्व स्वयं च जीव शरदो यावदिच्छसि  ॥२३
॥ एतत्तुल्यं
यदि मन्यसे वरं वृणीष्व वित्तं चिरजीविकां च  ॥ महाभूमौ नचिकेतस्त्वमेधि
कामानां त्वा कामभाजं करोमि  ॥२४
॥  ये ये कामा दुर्लभा मर्त्यलोके
सर्वान्कामाँश्छन्दतः  प्रार्थयस्व  ॥  इमा रामाः सरथाः सतूर्या न हीदृशा
लम्भनीया मनुष्यैः  ॥  आभिर्मत्प्रत्ताभिः परिचारयस्व नचिकेतो मरणं
मानुप्राक्षीः  ॥२५
॥  श्वोभावा मर्त्यस्य यदन्तकैतत्सर्वेन्द्रियाणां जरयन्ति
तेजः  ॥ अपि सर्वं जीवितमल्पमेव तवैव वाहास्तव नृत्यगीते  ॥२६
॥ न
वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यो लप्स्यामहे वित्तमद्राक्ष्म चेत्त्वा  ॥ जीविष्यामो
यावदीशिष्यसि त्वं वरस्तु मे वरणीयः स एव  ॥२७
॥  अजीर्यताममृताना-
मुपेत्य जीर्यन्मर्त्यः क्वधःस्थः प्रजानन्  ॥  अभिध्यायन्वर्णरतिप्रमोदानतिदीर्घे
जीविते को रमेत  ॥२८
॥  यस्मिन्निदं विचिकित्सन्ति मृत्यो यत्संपराये
--------------------
--६-
-
महति ब्रूहि नस्तत्  ।  योऽयं वरो गूढमनुप्रविष्टो नान्यं तस्मान्नचिकेता
वृणीते  ॥२९
॥
इति प्रथमेऽध्याये प्रथमा वल्ली  ॥१
॥
अन्यच्छेयोऽन्यदुतैव प्रेयस्ते उभे नानार्थे पुरुषँसिनीतः  ॥  तयोः  श्रेय
आददानस्य साधु भवति हीयतेऽर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते  ॥१
॥ श्रेयश्च प्रेयश्च
मनुष्यमेतस्तौ संपरीत्य विविनक्ति धीरः  ॥ श्रेयो हि धीरोऽभि प्रेयसो वृणीते
प्रेयो मन्दो योगक्षेमाद्वृणीते  ॥२
॥  स त्वं प्रियान्प्रियरूपाँश्च कामानभि-
ध्यायन्नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः  ॥ नैतां सृङ्कां वित्तमयीमवाप्तो यस्यां मज्जन्ति बहवो
मनुष्याः  ॥३
॥ दूरमेते विपरीते विषूची अविद्या या च विद्येति ज्ञाता  ॥
विद्याभीप्सनं नचिकेतसं मन्ये न त्वा कामा बहवोऽलोलुपन्त  ॥४
॥
अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः  स्वयं धीराः  पणिडतंमन्यमानाः  ॥  दन्द्रम्यमाणाः
परियन्ति मूढा अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः  ॥५
॥  न सांपरायः प्रतिभाति
बालं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम्  ।  अयं लोको नास्ति पर इति मानी पुनः
पुनर्वशमापद्यते मे  ॥६
॥  श्रवणायापि बहुभिर्यो न लभ्यः शृण्वन्तोऽपि
बहवो यं न विद्युः  ॥ आश्चर्यो वक्ता कुशलोऽस्य लब्धाश्चर्यो ज्ञाता कुशला-
नुशिष्टः  ॥ ७
॥  न नरेणावरेण प्रोक्त एष सुविज्ञेयो बहुधा चिन्त्यमानः  ॥
अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्त्यणीयान्ह्यतर्क्यमणुप्रमाणात्  ॥८
॥  नैषा तर्केण
मतिरापनेया प्रोक्ताऽन्येनैव सुज्ञानाय प्रेष्ट   ॥ यां  त्वमापः  सत्यधृतिर्बतासि
त्वादृङ्गो भूयान्नचिकेतः प्रष्टा  ॥९
॥  जानाम्यहँ शेवधिरित्यनित्यं न ह्यध्रुवैः
प्राप्यते हि ध्रुवं तत्  ॥  ततो मया नचिकेतश्चितोऽग्निरनित्यैर्द्रव्यैः प्राप्तवानस्मि
नित्यम्  ॥१०
॥ कामस्याप्तिं जगतः प्रतिष्ठां क्रतोरानन्त्यमभयस्य पारम्  ॥
स्तोममहदुरुगायं प्रतिष्ठां दृष्ट्वा धृत्या धीरो नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः  ॥११
॥  तं
दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गह्वरेष्टं पुराणम्  ॥ अध्यात्मयोगाधिगमेन 
देवं मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति  ॥ १२
॥  एतच्छ्रुत्वा संपरिगृह्य मर्त्यः
प्रवृह्य धर्म्यमणुमेतमाप्य  ॥  स मोदते मोदनीयँ हि लब्ध्वा विवृतँ सद्म
नचिकेतसं मन्ये  ॥१३
॥ अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रास्मात्कृताकृतात्  ॥
अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्पश्यसि तद्वद  ॥१४
॥  सर्वे वेदा यत्पदमा-
मनन्ति तपाँसि सर्वाणि च यद्वदन्ति  ॥ यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदँ
संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत्  ॥१५
॥  एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म एतद्ध्येवाक्षरं परम्  ॥
एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत्  ॥१६
॥  एतदालम्बनँ श्रेष्ठमे-
--------------------
--७-
-
तदालम्बनं परम्  ॥  एतदालम्बनं ज्ञात्व ब्रह्मलोके महीयते  ॥१७
॥
जायते म्रियते वा विपश्चिन्नायं कुतश्चिन्न बभूव कश्चित्  ॥ अजो नित्यः  
शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे  ॥१८
॥  हन्ता चेन्मन्यते 
हन्तुं हतश्चेन्मन्यते हतम्  ॥ अभौतौ न विजनीतो नायं हन्ति न हन्यते
॥१९
॥  अणोरणीयान्महतो महीयानात्मास्य जन्तोर्निहितो ग्र्हायाम्  ॥ तम-
क्रतुः पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमात्मनः  ॥२०
॥ आसीनो दूरं
ब्रजति शयानो याति सर्वतः  ॥ कस्तं मदामदं देवं मदन्यो ज्ञातुमर्हति  ॥२१
॥
अशरीरँशरीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम्  ॥ महन्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न
शोचि  ॥२२
॥  नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुन श्रुतेन  ॥
यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूँ स्वाम्  ॥२३
॥  नाविरतो
दुश्चरितान्नाशान्तो नासमहितः  ॥  नाशान्तमानसो वपि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात्  
॥२४
॥ यस्य ब्रह्म च क्षत्रं चोभे भवत ओदनः  ॥  मृत्युर्यस्योपसेचनं  क
इत्था वेद यत्र सः  ॥२५
॥
इति प्रथमोऽध्याये द्वितीया वल्ली  ॥२
॥
ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे परार्धे  ॥ छायातपौ
ब्रह्मविदो वदन्ति पन्चाग्नयो ये च त्रिणाचिकेताः  ॥१
॥  यः सेतुरीजानाना-
मक्षरं ब्रह्म यत्परम्  ॥  अभयं तितीर्षतां पारं नाचिकेतँ शकेमहि  ॥२
॥
आत्मनं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु  ॥बुद्धिं तुसारथिं विद्धि मनः प्रग्रहठ
मेव च ॥३
॥ इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान्  ॥ आत्मेन्द्रियमनो-
युक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः  ॥४
॥  यस्त्वविज्ञानवान्भवत्ययुक्तेन मनसा सदा  ॥
तस्येन्द्रिए!याण्यवश्यानि दुष्टाश्वा इव सारथेः  ॥५
॥  यस्तु विज्ञानवान्भवति युक्तेन
मनसा सदा  ॥ तस्येन्द्रियाणि वश्यानि सदश्वा इव सारथेः  ॥६
॥  यस्त्वविज्ञान-
वान्भवत्यमनस्कः सदाऽशुचिः  ॥  न स तत्पदमाप्नोति सँ सारं चाधिगच्छति
॥७
॥  यस्तु विज्ञावान्भवति समनस्कः सदा शुचिः  ॥  स तु तत्पदमा-
प्नोति यस्माद्भूयो न जायते  ॥८
॥  विज्ञानसारथिर्यस्तु मनः प्रग्रहवान्नरः  ॥
सोऽध्वनः प्रारमाप्नोति तद्विष्णोः परं पदम्  ॥९
॥  इन्द्रियेभ्या परा ह्यर्था
अर्थेभ्यश्च परं मनः  ॥ मनसस्तु परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा महान्परः  ॥१०
।  महतः
परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः  परः  ॥ पुरुषान्न परं किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः
॥११
॥  एष सर्वेषु भूतेषु गूढोत्मा न प्रकाशते ॥  दृश्यते त्वग्रयया बुद्ध्या
सूक्षमया सूक्षमदर्शिभिः  ॥१२
॥  यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञस्तद्यछेज्ज्ञान आत्मनि  ॥
ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तद्यच्छेच्छान्त आत्मनि  ॥१३
॥  उत्तिष्ठत
--------------------
--८-
-
जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत  ॥ क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया दुर्गं यथस्तत्कवयो
वदन्ति  ॥१४
॥  अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च य त्  ॥
अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं निचाय्य तन्मृत्युमुखत्प्रमुच्यते  ॥१५
॥
नचिकेतमुपाख्यानं मृत्युप्रोक्तँ सनातनम्  ॥  उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्म-
लोके महीयते  ॥१६
॥  य इमं परं गुह्यं श्रावयेद्ब्रह्मसंसदि  ॥  प्रयतः  
श्राद्धकाले वा तदाननत्याय कल्पते तदाननत्यय कल्पत इति  ॥१७
॥  
इति प्रथमाध्याये तृतीया वल्ली समाप्ता  ॥३
॥
इति प्रथमोऽध्यायः समाप्तः  ॥१
॥
पराञ्चि खानि व्यतृणत्स्वयं भूस्तस्मात्पराङ् पश्यति नान्तरात्मन्  ॥ कश्चि-
द्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्षदावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन्  ॥१
॥  परचः  कामाननु-
यन्ति बालास्ते मृत्योर्यन्ति विततस्य पाशम्  ॥  अथ धीरा अमृतत्वं विदित्वा
ध्रुवमध्रुवेष्विह न प्रार्थयन्ते  ॥२
॥ येन रूपं रसं गन्धं शब्दान्स्पर्शाँ श्च
मैथुनान्  ॥ एतेनैव विजानाति किमत्र परिशिष्यते  एतद्वै तत्  ॥३
॥ स्वप्नान्तं
शोचति  ॥४
॥ य् इमं मध्वदं वेद अत्मनं जीवमन्तिकात्  ॥  ईशानं भूतभव्यस्य
शोचति  ॥४
॥ य इमं मध्वदं वेद आत्मानं जीवमन्तिकात्  ॥  इशानं भूतभव्यस्य
न ततो विजुगुप्सते  एतद्वै तत्  ॥५
॥  यः पूर्वं तपसो जातमद्भ्यः पूर्वमजयत ॥
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं यो भूतेभिर्व्यपश्यते  एतद्वै तत्  ॥६
॥  या प्राणेन
संभवत्यदितिर्देवतामयी  ॥ गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीं या भूतेभिर्व्यजायत  एतद्वै
तत्  ॥७
॥ अरण्योर्निहितो जतवेदा गर्भ इव सुभृतो गर्भिणीभिः ॥  देवे
दिव ईड्यो जागृवद्भिर्हविष्मद्भिर्मनुष्येभिरग्निः  एतद्वै तत्  ॥८
॥  यतश्चोदेति
सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छति  ॥तं देवाः सर्वेऽर्पितास्तदु नात्येति कश्चन  एतद्वै
तत्  ॥९
॥  यदेवेह तदमुत्र यदमुत्र तदन्विह  ॥ मृत्योः  स मृत्युमप्नोति य
इह नानेव पश्यति  ॥१०
मनसैवेदमप्तव्यं नेह नानास्ति किंचन  ॥मृत्योः
स मृत्यु गच्छति य इह नानेव पश्यति  ॥११
॥  अङ्गुष्ठामात्रः पुरुषो मध्य
आत्मनि तिष्ठति  ॥ईशानो भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते  एतद्वै तत्  ॥१२
॥
अङ्गुष्ठमात्रह् पुरुषो ज्योतिरिवाधूमकः  ॥  ईशानो भूतभव्यस्य स एवाद्य स
उ श्वः  एतद्वै तत्  ॥१३
॥  यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधावति  ॥एवं धर्मा-
न्पृथक् पश्यंस्तानेवानुविधावति  ॥१४
॥  यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृ-
जेव भवति  ॥एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतम  ॥१५
॥
इति द्वितीयेऽध्याये प्रथमा वल्ली समप्ता  ॥१
॥  ४
।
पुरमेकादशद्वारमजस्यावक्रचेतसः  ॥  अनुष्टाय न शोचति विमुक्तश्च विमु-
--------------------
--९-
-
च्यते  एत्द्वै तत्   ॥१
।  हँसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दु-
रोणसत्  ॥  नृषद्वरसदृतसद्व्योमसदब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत्  ॥२
॥
ऊर्ध्वं प्राणमुन्नयत्यपानं प्रत्यगस्यति  ॥  मध्ये वामनमासीनं विश्वेदेवा उपा-
सते  ॥३
॥  अस्य विस्रंसमानस्य शरीरस्थस्य देहिनः  ॥  देहाद्विमुच्यमानस्य
किमत्र परिशिष्यते  एतद्वै तत्  ॥४
॥ न प्राणेन नपानेन मर्त्यो जीवति
कश्चन  ॥ इतरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेताबुपाश्रितौ  ॥५
॥  हन्त त इदं प्रव-
क्ष्यामि गुह्यं ब्रह्म सनतनम्  ॥ यथा च मरणं प्राप्य आत्मा भवति गौतम  ॥६
॥
योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः  ॥ स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म
यथाश्रुतम्  ॥७
॥  य एष सुप्तेसु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्मिमणः  ॥ तदेव
शुक्रं तद्ब्र्ह्म तदेवामृतमुच्यते  ॥  तस्मिँल्लोकाः  श्रिताः  सर्वे तदु नात्येति क्श्चन
एतद्वै तत्  ॥८
॥  अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव  ॥
एकस्तथा सर्वभूतन्तरात्मा रूपं रुपं  प्रतिरूपो बहिश्च  ॥९
॥  वायुर्यथैको
भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव  ॥ एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं 
रूपं प्रतिरूपो  बहिश्च  ॥१०
॥  सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चक्षुर्न लिप्यते
चाक्षुषैर्बाह्यदोषैः ॥  एकस्तथा  सर्वभूतान्तरात्मा न लिप्यते लोकदुः खेन बाह्याः
॥११
॥  एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा एकं रूपं बहुधा यह् करोति  ॥
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति घीरास्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्  ॥१२
॥
नित्योऽनित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बुहूनां यो विदधाति कामान्  ॥ तमा-
त्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां शान्तिः शाश्वती  नेतरेषाम्  ॥१३
॥  तदेत-
दिति मन्यन्तेऽनिर्देश्यं परमं सुखम्  ॥११
कथं नु तद्विजानीयां किमु भाति
विभाति वा  ॥१४
॥  न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो
भान्ति कुतोऽयमग्निः  ॥ तमेव बान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं
विभति  ॥१५
॥
इति द्वितीयेऽध्याये द्वितीया वल्ली समप्ता  ॥ ॥२
॥   ४
।
ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातनः  ॥  तदेव शुक्रं तत्ब्रह्म तदेवा-
मृतमुच्यते  ॥ तत्स्मिँल्लोकाः  श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्वन एतद्वै तत्  ॥१
॥
यदिदं किं च जगत्सर्वं प्राण एजति निः सृतम्  ॥  महद्भयं वज्रमुद्यतं य एतद्वि-
दुरमृतास्ते भवन्ति  ॥२
॥  भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः  ॥ भयादि-
न्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पन्चमः  ॥३
॥  इह चेदशकद्बोद्धुं प्राक् शरीर्सय
विविस्रसः  ॥ ततः सर्गेसु लोकेषु शरीरत्वय कल्पते  ॥४
॥  यथादर्थे तथात्मनि
यथा स्वप्ने तथा पितृलोके  ॥  यथाप्सु परीव ददृशे तथा गन्धर्वलोके छायातप-
--------------------
--१०-
-
योरिव ब्रह्मलोके  ॥५
॥  इन्द्रियाणां पृथग्भावमुदयास्तमयौ च यत्  ॥पृथ-
गुत्पद्यमानानां मत्वा धीरो न शोचति  ॥६
॥  इन्द्रियेभ्यः परं मनो मनसः
स्त्त्वमुत्तमम्  ॥  सत्वादधि महानात्मा महतोऽव्यक्तमुत्तमम्  ॥७
॥  अव्यक्तात्तु
परः पुरुषो व्यापकोऽलिङ्ग एव च  ॥ यं ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुर्मृतत्वं च गच्छति
॥८
॥  न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्  ॥
हृदा मनीषी मनसाऽभिक्लृप्तो य एतद्विदुरसृतास्ते भवन्ति   ॥९
॥  यदा
पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह  ॥  बुद्धिश्च न विचेष्टति तामाहुः
परमां गतिम्  ॥१०
॥  तां योगमिति मन्यन्ते स्तिरामिन्द्रियधारणाम्  ॥
अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ  ॥ ॥११
॥  नैव वाचा न
मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा  ॥ अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र कथं तदुपलभ्यते
॥१२
॥  अस्तीत्येवोपलब्धव्यस्तत्त्वभावेन चोभयोः  ॥  अस्तीत्येवोपलब्धस्य
तत्वभावः  प्रसीदति  ॥१३
॥  यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः  ॥
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नते  ॥१४
॥  यदा सर्वे प्रभिद्यन्ते हृदयस्येह 
ग्रनथयः  ॥ अथ मर्त्योऽमृतो भवत्येतावद्ध्यनुशासनम्  ॥१५
॥  शतं चैका हृदयस्य
नाड्यस्तासां मूर्धानमभिनिः सृतैका  ॥  तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ङन्या
उत्क्रमणे भवन्ति ॥१६
॥  अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां  हृदये
संनिविष्टः  ॥तं स्वाच्छरीरात्प्रवृहेन्मुञ्जादिवेषीकां धैर्येण  ॥ तं विद्याच्छुक्रम-
मृतं तं विद्याच्छुक्रममृतमिति  ॥१७
॥  मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लब्ध्वा
विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नम्  ॥  ब्रह्मप्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्युरन्योऽप्येवं यो
विदध्यात्ममेव  ॥१८
॥
इति द्वितीयेऽध्याये तृतीया वल्ली समाप्ता  ॥३
॥    ६
।
इति द्वितीयोऽध्यायः  ॥२
॥
ॐ सह् नाववतु ॥  सह नौ भुनक्तु  ॥ सह वीर्यं करवावहै  ॥ तेजस्विना-स्
वधीतमस्तु मा विद्विषावहै  ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
इति यजुर्वेदीया कठोपनिषत्समाप्ता ॥३
॥
॥ओ तत्सत्  ॥
प्रश्नोपनिषत्  ॥४
॥
ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः  ॥ स्थिरैरङ्गैस्तु-
ष्टुवाँ सस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः  ॥ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः
--------------------
--११-
-
पूषा विश्ववेदाः  ॥ स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु  ॥ 
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
ॐ सुकेशा च भारद्वाजः शैब्यश्च सत्यकामः सौर्यायणी च गार्ग्यः कौशल्य-
श्चाश्वलायनो भार्गवो वैदर्भिः कबन्धी कत्यायन्स्ते हैते ब्रह्मपरा ब्रह्मनिष्ठाः  
परं ब्रह्मान्वेषमाणा एष ह वै तत्सर्वं वक्ष्यतीति ते ह समित्पाणयो भगवन्तं
पिप्पलदमुपसन्नाः  ॥१
॥  तान्ह स ऋषिरुवाच भूय एव तपसा ब्रह्मचर्येण
श्रद्धया संवत्सरं संवत्स्यथ यथाकामं प्रश्नान्पृच्छत यदि विज्ञास्यामः सर्वं ह
वो वक्ष्याम इति ॥२
॥  अथा कबन्धी कात्यायन उपेत्य पप्रच्छ भगवन्कुतो
ह वा इमाः प्रजाः प्रजयन्त इति  ॥३
॥ तस्मै स होवाच प्रजकमो वै प्रजा-
पतिः  स तपोऽतप्यत स तपस्तप्त्वा स मिथुनमुत्पादयते  ॥ रयिं च प्राणं 
चेत्येतौ मे बहुधा प्रजाः करिष्यत इति  ॥४
॥  आदित्यो ह वै प्राणो रयिरेव
चन्द्रमा रयिर्वा एतत्सर्वं यन्मूर्तं चामूर्तं च तस्मान्मूर्तिरेव रयिः  ॥५
॥  
अथादित्य उदयन्यत्प्राचीं दिशं प्रविशति तेन प्राच्यान्प्राणान्रशिमषु संनिधत्ते
यद्दक्षिणां यत्प्रतीचीं यदुदीचीं यदधो यदधो यदूर्ध्वं यदन्तरा दिशो यत्सर्वं प्रका-
शयति तेन सर्वान्प्राणान् रशिमषु संनिधत्ते  ॥३
॥  स एष वैस्वानरो विस्व-
रूपः प्राणोऽग्निरुदयते  ॥  तदेतद्दचाभ्युक्तम्  ॥७
॥  विश्वरूपं हरिणं जातवेदसं
परायणं ज्योतिरेकं तपन्तम्  ॥  सहस्ररशिमः शतधा वर्तमानः प्राणः प्रजाना-
मुदयत्येष सूर्यः  ॥८
॥  संवत्सरो वै प्रजापतिस्तस्यायने दक्षिणं चोत्तरं च  ॥
तद्ये ह वै तदिष्टापूर्ते कृतमित्युपासते  ते चान्द्रमसमेव लोकमभिजयन्ते  ॥
त एव पुनरावर्तन्ते तस्मादेते ऋषयः प्रजाकामा दक्षिणं प्रतिपद्यन्ते  ॥ एष ह
वै रयिर्यः पितृयाणः ॥९
॥  अथोत्तरेण तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया विद्ययात्मानम-
निवष्यादित्यमभिजयन्त एतद्वै प्राणानामायतनमेतदमृतमभयमेतत्परायणमेत-
स्मान्न पुनरावर्तन्त इत्येष निरोधस्तदेष श्लोकः  ॥१०
॥  पञ्चपादं पितरं द्वाद-
शाकृतिं दिव आहुः परे अर्धे पुरीषिणम्  ॥अथेमे अन्य उ परे विचक्षणं 
सप्तचक्रे षडर आहुरर्पितमिति  ॥११
॥  मासो वै प्रजापतिस्तस्य कृष्णपक्ष
एव रयिः शुक्लः प्राणस्तस्मादेते ऋषयः शुक्ल ईष्टं कुर्वन्तीतर इतरस्मिन्
॥१२
॥  अहोरात्रो वै प्रजापतिस्तस्याहरेव प्राणो रात्रिरेव रयिः प्राणं वा एते
प्रस्कन्दन्ति ये दिवा रत्या संयुज्यन्ते ब्रह्मचर्यमेव तद्यद्रात्रौ रत्या संयुज्य-
न्ते  ॥१३
॥  अन्नं वै प्रजापतिस्ततो ह वै तद्रेतस्तस्मादिमाः प्रजाः प्रजायन्त
इति  ॥१४
॥  तद्ये ह वै तत्प्रजापतिव्रतं चरन्ति ते मिथुनमुत्पादयन्ते  ॥तेषा-
--------------------
--१२-
-
मेवैष ब्रह्मलोको येषां तपो ब्रह्मचर्य येषु सत्यं प्रतिष्ठितम्  ॥१४
॥  तेषामसौ
विरजो ब्रह्मलोको न येषु जिह्ममनृतं न  माया चेति  ॥१६
॥
इति प्रथमः प्रश्नः  ॥१
॥
अथ हैनं भर्गवो वैदर्भिः पप्रच्छठ भगवन्कत्येव देवाः प्रजां विधारयन्ते
कतर एतत्प्रकाशयन्ते  कः  पुनरेषां वरिष्ठ इति  ॥१
॥ तस्मै स होवाचाकाशो
ह वा एष देवो वायुरग्निरापः पृथिवी वाङ्मनश्चक्षुः श्रोत्रं च ॥ते प्रकाश्या-
भिवदन्ति वयमेतद्बाणवष्टभ विधारयामः  ॥२
॥ तान्वरिष्ठः प्राण 
अवाच मा मोहमापद्यथाहमेवैतत्पञ्चधात्मानं प्रविभज्यैतद्बाणमवष्टभ्य विधा-
रयामिति  ॥ तेऽश्रद्दधाना बभूवुः  ॥३
॥  सोऽभिमानादूर्ध्वमुत्क्रमत इव तस्मि-
न्नुत्क्रामत्यथेतरे सर्व एवोत्क्रमन्ते तस्मिण्श्च प्रतिष्ठमाने सर्व एव प्रातिष्ठन्ते
तद्यथा मक्षिका मधुकरराजानमुत्क्रामन्तं सर्वा एवोत्क्रमन्ते तस्मिं श्च
प्रतिष्ठमाने सर्वा एव प्रातिष्ठन्त एवं वाङ्मनश्चक्षुः श्रोत्रं च ते प्रीताः प्राणं 
स्तुन्वन्ति  ॥४
॥  एषोऽग्निस्तपत्येष सूर्य एष पर्जन्यो मघवनेष वायुरेष
पृथिवी रयिर्देवः सदसच्चामृतं यत्  ॥५
॥  अरा इव रथनाभौ प्राणे सर्वं 
प्रतिष्ठितम्  ॥ ऋचो यजूंषि सामानि यज्ञः क्षत्रं ब्रह्म च ॥६
॥  प्रजापतिश्च-
रसि गर्भे त्वमेव प्रतिजायसे  ॥ तुभ्यं प्राण प्रजास्त्विमा बलिं हरन्ति यः  
प्राणैः प्रतितिष्ठसि  ॥७
॥  देवानामसि वह्नितमः पितॄणां प्रथमा स्वधा  ॥
ऋषीणां चरितं सत्यमथर्वाङ्गिरसामसि  ॥८
॥  इन्द्रस्त्वं प्राण रेजसा हद्रोऽसि
परिरक्षिता  ॥ त्वमन्तरिक्षे चरसि सुर्यस्त्वं ज्योतिषां पतिः  ॥९
॥  यदा त्वम-
भिवर्षस्यथेमाः प्राणते प्रजाः  ॥  आनन्दरूपास्तिष्ठन्ति कामायान्नं भविष्य-
तीति  ॥१०
॥  व्रात्यस्त्वं प्राणैकृषिरत्ता विश्वस्य सत्पतिः  ॥  वयमाद्यस्य
दातारः पिता त्वं मातिरिश्व नः  ॥११
॥  या ते तनूर्वाचि प्रतिष्ठिता या श्रोत्रे
या च च्क्षुषि  ॥  या च मन्सि सं तता शिवां तां कुरु मोत्क्रमीः  ॥१२
॥
प्राणस्येदं वशे सर्वं त्रिदिवे यत्प्रतिष्ठितम्  ॥  मातेव पुत्रान्रक्षस्व श्रीश्च प्रज्ञां
च विधेहि न इति  ॥१३
॥
इति द्वितीयः प्रश्नः  ॥२
॥
अथ हैनं कौसल्यश्चाश्वलयनः पप्रच्छ  ॥  भगवन्कुत एष प्राणो जायते
कथमयात्यस्मिञ्छरीर शात्मानं वा प्रविभज्य कथं प्रातिष्ठते केनोत्क्रमते कथं
ब्राह्ममभिधत्ते कथमध्यात्ममिति  ॥१
॥  तस्मै स होवाचातिप्रश्नापृच्छसि
ब्रह्मिष्टोऽसीति तस्मात्तेऽहं ब्रवीमि  ॥२
॥  आत्मन एष प्राणो जायते  ॥ यथैषा
पुरुषे छायैनस्मिन्नेतदातत मनोकृतेनायात्यस्मिञ्छरीरे  ॥३
॥ यथा सम्राडे-
--------------------
--१३-
-
वाधिदृतान्विनियुङ्के एतान्ग्रामानेतान्ग्रामानधितिष्ठस्वेत्येवमेवैष प्राण इतरा-
न्प्राणान्पृथक्पृथगेव संनिधत्ते  ॥४
॥  पायूपस्थेऽपानं चक्षुःश्रोत्रे मुख-
नसिकाभ्यां प्राणः स्वयं प्रातिष्ठते मध्ये तु समानः  ॥  एष ह्येतद्धुतमन्नं 
समं नयति तस्मादेताः सप्तार्चिषो भवन्ति  ॥५
॥  हृदि ह्येष आत्मा  ॥
अत्रैतदेकशतं नाडीनां तासां शतं शतमेकैकस्यां द्वासप्ततिर्द्वासप्ततिः  प्रतिशा-
खानाडीसहस्राणि भवन्त्यासु व्यानश्चरति  ॥६
॥  अथैकयोर्ध्व उदानः पुण्येन
पुण्यं लोकं नयति पापेन पापमुभाभ्यामेव मनुष्यलोकम्  ॥७
॥  आदित्यो
ह वै बाह्यः प्राण उदयत्येष ह्येनं चाक्षुषं प्राणमनुगृह्वानः  ॥  पृथिव्यां या
देवता सैषा पुरुषस्यापानमवष्टब्यान्तरा यदाकाशः स समानो वायुर्व्यानः
॥८
॥  तेजो ह व उदानस्तस्मादुपशान्ततेजाः  ॥  पुनर्भवमिन्द्रियैर्मनसि
संपद्यमानैः  ॥९
॥  यच्चित्तस्तेनैष प्राणमायाति प्राणस्तेजसा  युक्तः सहा-
त्मना यथासंकल्पितं लोकं नयति  ॥१०
॥  य एवं विद्वान्प्राणं वेद न
हास्य प्रजा हीयतेऽमृतो भवति तदेष श्लोकः  ॥११
॥  उत्पत्तिमायतिं स्थानं
विभुत्वं चैव पञ्चधा  ॥  अध्यात्मं चैव प्राणस्य विज्ञायामृतमश्नुते विज्ञायामृत-
मश्नुत इति  ॥१२
॥
इति तृतीयः प्रश्नः  ॥३
॥
अथ हैनं सौर्यायणी गार्ग्यः पप्रच्छ  ॥ भगवन्नेतस्मिन्पुरुषे कानि स्व पन्ति
कान्यस्मिन् जाग्रति कतर एष देवः स्वप्नान्पश्यति कस्यैतत्सुखं भवति कस्मिन्नु
सर्वे संप्रतिष्ठिता भवन्तीति  ॥१
॥  तस्मै स होवाच  यथा गार्ग्य मरीच-
योऽर्कस्यास्तं गच्छतः सर्वा एतस्मिंस्तेजोमण्डल एकीभवन्ति ताः पुनःपुन-
रुदयतः प्रचरन्त्येवं ह वै तत्सर्वं परे देवे मन्स्येकीभवति  ॥ तेन तर्ह्येष पुरुषो
न शृणो ति न पश्यति न जिघ्रति न रसयते न स्पृशते नभिवदते नादत्ते
नानन्दयते न विसृजते नेयायते स्वपितीत्याचक्षते  ॥२
॥  प्राणाग्नय एवैतस्मिन्पुरे
जाग्रति  ॥ गार्हपत्यो ह वा एषोऽपानो व्यानोऽन्वाहार्यपचनो यद्गार्हपत्यात्प्रणी-
यते प्राणयनादाहवनीयः प्राणः  ॥३
॥  यदुच्छ्वासनिः श्वासावेतावाहुती समं
नयतीति स समानः  ॥ मनो ह वाव यजमान इष्टफलमेवोदानः स एनं यजमा-
नमहरहर्ब्रह्म गमयति  ॥४
॥  अत्रैष देवः स्वप्ने महिमानमनुभवति  यद्दृष्टं
द्दृष्टमनुपश्यति श्रुतं श्रुतमेवार्थमनुशृणोतो  देशदिगन्तरैश्च प्रत्यनु भूतं पुनः 
पुनः प्रत्यनुभवति  द्दृष्टं चाद्दृ च श्रुतं चाश्रुतं चानुभूतं चाननुभूतं च सच्चा-
सच्च सर्वं पश्यति सर्वः पश्यति  ॥५
॥ स यद तेजसभिभूतो  भवत्यत्रैष
--------------------
--१४-
-
देवः स्वप्नान्न पश्यत्यथ तदैतस्मिन्छरीर एतत्सुखं भवति  ॥६
॥  स यथा
सोम्य वयांसि वासोवृक्षं संप्रतिष्ठन्ते  ॥  एवं ह वै तत्सर्वं पर आत्मनि संप्र-
तिष्ठते  ॥७
॥  पृथिवी च पृथिवीमात्रा चापश्चापोमात्रा च तेजश्च  तेजोमात्रा
च वायुश्च वायुमात्रा चकाशश्चाकाशमात्रा च चक्षुश्च द्रष्टव्यं च श्रोत्रं च
श्रोतव्यं च घ्राणं च घ्रातव्यं च रसश्च र सयितव्यं च त्वक् च स्पर्शयितव्यं च वाहक्
च वक्तव्यं च हस्तौ चादातव्यं चोपस्थश्चानन्दयितव्यं च पयुश्च विसर्जयितव्यं
च पादौ च गन्तव्यं च मनश्च मन्तव्यं च बुद्धिश्च बोद्धव्यं चहक्कारश्चहंकर्तव्यं
च चित्तं च चेतयितव्यं च तेजश्च विद्योतयितव्यं च प्राणश्च विधारयितव्यं
च  ॥८
॥  एष हिद्रष्टा स्प्रष्टा श्रोता रसयिता मन्ता बोद्धा कर्ता
विज्ञानात्मा पुरुषः  ॥स परेऽक्षर आत्मनि संप्रतिष्ठते  ॥९
॥  परमेवाक्षरम् प्रति-
पद्यते स यो ह वै तद्च्छयमशरीरमलोहितं शुभ्रमक्षरं वेदयते यस्तु सोम्य
स सर्वज्ञः सर्वो भवति  ॥ तदेष श्लोकः  ॥१०
।  विज्ञानात्मा सह देवैश्च सर्वैः
प्राणा भूतानि सम्प्रतिष्ठन्ति यत्र  ॥ तद्क्षरं वेदयते यस्तु सोम्य स सर्वज्ञः
सर्वमेवाविवेशेति  ॥११
॥  
इति चतुर्थः पश्नः  ॥४
॥
अथ हैनं शैब्यः सत्यकामः पप्रच्छ  ॥  स यो ह वै तद्ठगवन्मनुष्येषु प्राय-
णान्तमोङ्कारमभिध्यायीत  ॥ कतमं वाव स तेन लोकं जयतीति  ॥१
॥
तस्मै स होवाच एतद्वै सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदॐकारस्तस्माद्विद्वानेते-
नैवायतनेनैकतरमन्वेति  ॥२
॥  स यद्येकमत्रमभिध्यायीत स तेनैव
संवेदितस्तूर्णभेव जगत्यमभिसंपद्यते  ॥  तमृचो मनुष्यलोकमुपनयन्ते स तत्र
तपस ब्रह्मचर्येण श्रद्धया संपन्नो महिमानमनुभवति  ॥३
॥  अथ यदि
द्विमात्रेण मन्सि संपद्यते सोऽन्तरिक्षं यजुर्भिरुन्नीयते सोमलोकम्  ॥  स सोम-
लोके विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते  ॥४
॥  यः पुनरेतं त्रिमात्रेणोमित्येतेनैवा-
क्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत स तेजसि सूर्ये संपन्नः  ॥ यथा पादोदरस्त्वचा
विनिर्मुच्यत एवं ह वै स पाप्मना विनिर्मुक्तः स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकं स
एतस्माज्जीवधनत्परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते  ॥ तदेतौ श्लोकौ भवतः  ॥५
॥
तिस्रो मत्रा मृत्युमत्यः प्रयुक्ता अन्योन्यसक्ता  अनविप्रयुक्ताः  ॥  क्रियासु 
ब्राह्माभ्यन्तरमध्यमसु सम्यक्प्रयुक्तासु न कम्पते ज्ञः  ॥६
॥  ऋग्भिरेतं
यजुर्भिरन्तरिक्षं सामभिर्यत्तत्कवयो वेदयन्ते तमॐकारेणैवायतनेनान्वेति
विद्वान्यत्तच्छान्तमजरममृतमभयं परं चेति  ॥७
॥

इति पञ्चमः प्रश्नः  ॥५
॥
--------------------
--१५-
-
अथ हैनं सुकेशा भारद्वाजः  पप्रच्छ  ॥  भगवन्धिरण्यनाभः कौसल्यो
रजपुत्रो ममुपेत्यैतं प्रश्नमपृच्छत  ॥  षोडशकलं भरद्वज पुरुषं वेत्थठ
तमहं कुमरमब्रुवं नाहमिमं वेद  ॥ यद्यहमिममवेदिषं कथं ते नावक्ष्य-
मिति  ॥ समूलो वा एष परिशुष्यति योऽनृतमभिवदति तस्मान्नार्हाम्यनृतं
वक्तुम्  ॥  स तूष्णीं रथमरुह्य प्रवव्राज  ॥ तं त्वा पृच्छामि क्वासौ पुरुष इति
॥१
॥  तस्मै स होवाच  ॥ इहैवान्तः शरीरे सोम्य स पुरुषो यस्मि-
न्नेतह्  षोडशकलाः प्रभवन्तीति  ॥२
॥  स ईक्षांचक्रे  ॥ कस्मिन्नहमुत्क्रान्ते उत्क्रा-
न्तो भविष्यामि कस्मिन्वा प्रतिष्ठिते प्रतिष्ठास्यामीति  ॥३
॥  स प्राणमसृजत
प्राणाच्छ्रद्धां  खं वायुर्ज्योतिरापः पृथीवीन्द्रियं मनोऽन्नमन्नाद्वीयं तपो मन्त्राः
कर्म लोक लोकेषु च नाम च  ॥४
॥  यथेमा नद्यः स्यन्दमनाः  समुद्रायणाः
समुद्रं प्राप्यास्तं गच्छन्ति भिद्येते तासां नमरूपे समुद्र इत्येवं प्रोच्यते  ॥
एवमेवास्य परिद्रष्टुरिमाः पोडशकलाः  पुरुषायणाः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्ति
भिद्येते चासां नामरूपे पुरुष इत्येवं प्रोच्यते स एषोऽकलोऽमृतो भवति  ॥ तदेष
श्लोकः  ॥५
॥  अरा इव रथनाभौ कला यस्मिन्प्रतिष्ठिताः  तं वेद्यं पुरुषं
वेद यथा मा वो मृत्युः परिव्यथा इति  ॥६
॥ तन्होवाचैतावदेवाहमेतत्परं
ब्रह्म वेद नातः परमस्तीति  ॥७
॥  ते तम्र्चयन्तस्त्वं हि नः पिता योऽस्माकम-
विद्यायः परं पारं तारयसीति  ॥  नमः परमृषिभ्यो नमः परमृषिभ्याः  ॥८
॥ 
इति ष्ठः  प्रश्नः  ॥६
॥
ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयम देवा  भद्रम् पश्येमक्षभिर्यजत्राः  ॥ स्थिरैरङ्गै-
स्तुष्टुवाँसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः  ॥ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति
नः पूषा विश्ववेदाः  ॥ स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पति-
र्द धातु  ॥ ॐ शान्तिः शन्तिः शान्तिः  ॥
इत्यथर्ववेदीया प्रश्नोपनिषत्समप्ता  ॥
॥  ॐ तत्सत्   ॥
मुण्डकोपनिषत्  ॥५
॥
ॐ भद्रम् कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमक्षभिर्यजत्राः  ॥  स्थिरैरङ्गैस्तु-
ष्टुवांसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः  ॥ स्वस्ति न इन्द्रो बृद्धश्रवाः स्वस्ति  नः
पूषा विश्ववेदाः  ॥ स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु  ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शन्तिः  ॥
ॐ ब्रह्मा देवानां  प्रथमः संबभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्ता  ॥ स ब्रह्म-
--------------------
--१६-
-
विद्यं सर्वविद्याप्रतिष्ठामथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह  ॥१
॥ अथर्वणे यां प्रव-
देत ब्रह्माथर्वा तां पुरोवाचाङ्गिरे ब्रह्मविद्यम्  ॥ स भरद्वजय सत्यवहाय
वदुपसन्नः पप्रच्छ  ॥ कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातम् भवतीति  ॥३
॥
कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति  ॥ अथ परा यया तदक्षरमधिग-
म्यते  ॥५
॥  यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुः श्रोत्रं तदपाणिपादं नित्यं
विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं तदव्ययं यद्भूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः  ॥६
॥ यथो-
र्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः संभवन्ति  ॥  यथा सतः
पुरुषात्केशलोमानि तथाक्षरात्संभवतीह विश्वम्  ॥७
॥  तपसा चीयते ब्रह्म
ततोऽन्नमभिजयते  ॥ अन्नात्प्राणो मनः सत्यं लोकाः कर्मसु चामृतम्  ॥८
॥
यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः  ॥ तस्मादेतद्ब्रह्म नाम रूपमन्नं च
जायते  ॥९
॥
इति प्रथममुण्डके प्रथमः खण्डः  ॥१
॥स्
तदेतत्सत्यं मन्त्रेषु कर्माणि कवयो यान्यपश्यंस्तानि त्रेतायां बहुधा संत-
तानि  ॥ तान्याचरथ नियतं सत्यकामा एष वः पन्थाः सुकृतस्य लोके  ॥१
॥
यदा लेलायते हृर्चिः समिद्धे हव्यवाहने  ॥  तदाज्यथागावन्तरेणाहुतीः प्रति-
पादयेच्छ्रद्धया हुतम्  ॥२
॥  यस्याग्निहोत्रमदर्शमपौर्णमसमचातुर्मास्यमनाग्र-
यणमतिथिवर्जितं च  ॥  अहुतमवैश्वदेवमविधिना हुतमासप्तमांस्तस्य लोका-
न्हिनस्ति ॥३
॥  काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता य च सुधूम्रवर्णा  ॥
स्फुलिङ्गिनी विश्वरुची च देवी लेलायमाना इति सप्त जिह्वाः  ॥४
॥  एतेषु
यश्चरते भ्राजमानेषु यथाकालं चाहुतयो ह्याददायन्  ॥  तन्नयन्त्येताः सूर्यस्य
रश्मयो यत्र देवानां परिरेकोऽधिवासः  ॥५
॥  एह्येहीति तमाहुतयः सुव-
र्चसः सूर्यस्य रशिमभिर्यजमानं वहन्ति  ॥ प्रियां वाचमभिवदन्त्योऽर्चयन्त्य एष
वः पुण्यः सुकृतो ब्रह्मलोकः ॥६
॥  प्लवा ह्येते अदृढा यज्ञरूपा अष्टादशोक्त-स्स्
मवरं येषु कर्म  ॥  एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जरामृत्युं ते पुनरेवापि
यन्ति  ॥७
॥  अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वयं धीराः  पणिडतंमन्यमानाः  ॥
जङ्घन्यमानाः परियन्ति मूढा अन्धेनैव नीयमान यथान्धाः  ॥८
॥ अविद्यायां
बहुधा वर्तमाना वयं कृतार्था इत्यभिमन्यन्ति बालाः  ॥ यत्कर्मिणो न प्रवेद-
--------------------
--१७-
-
यन्ति रागात्तेनातुराः क्षीणलोकाश्चयवन्ते  ॥९
॥ इष्टोपूर्तं मन्यमाना वरिष्ठं
नान्यछ्रेयो वेदयन्ते प्रमूढाः  ॥ नाकस्य पृष्ठे ते सुकृतेऽनुभूत्वेमं लोकं हीन-
तरं वा विशन्ति  ॥१०
॥  तपःश्रद्धे ये ह्युपवसन्त्यरण्ये शान्ता विद्वांसो भैक्ष-
चर्यां चरन्तः  ॥ सूर्यद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति यत्रामृतः स पुरुषो ह्यव्य-
यात्मा  ॥११
॥  परीक्षय लोकान्कर्मचितान्ब्राह्मणो निर्वेदमायन्नास्त्यकृतः
कृतेन  ॥ तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पानणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्
॥१२
॥  त्स्मै स विद्वानुपसन्नाय सम्यक्प्रशान्तचित्ताय शमन्विताय  ॥
येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्रोवाच तां तत्त्वतो ब्रह्मविद्याम्  ॥१३
॥ 
इति प्रथममुण्डके द्वितीयः खण्डः  ॥२
॥
इति प्रथममुण्डकं समाप्तम्  ।
तदेतत्सत्यं यथा सुदीप्तात्पावकाद्विस्फुलिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः  ॥
तथाक्षराद्विविधाः सोम्य भावाः प्रजायन्ते तत्र चैवापियन्ति  ॥१
॥  दिव्यो
ह्यमूर्तः पुरुषः सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः  ॥ अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रो ह्यक्षरात्परतः
परः  ॥२
॥  एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च  ॥ खं वायुर्ज्योति-
रापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी  ॥३
॥  अग्निर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यौ दिशः
श्रोत्रे वाग्विवृताश्च वेदाः  ॥  वायुः  प्राणो हृदयं विश्वमस्य पद्भ्यां पृथिवी ह्येष
सर्वभूतान्तरात्मा  ॥४
॥  तस्मादग्निः समिधो यस्य सूर्यः सोमात्पर्जन्य ओष-
धयः पृथिव्यम्  ॥ पुमान्  रेतः सिञ्चति योषितायां बह्वीः प्रजाः  पुरुषात्सं-
प्रसूताः  ॥५
॥  तस्मादृचः साम यजूँषि दीक्षा यज्ञाश्च सर्वे क्रतवो दक्षिणाश्च  ॥
संवत्सरश्च यजमानश्च लोकाः सोमो यत्र पवते यत्र सूर्यः  ॥६
॥  तस्माच्च
देवा बुहुधा संप्रसूताः साध्या मनुष्याः पशवो वयाँसि  ॥ प्राणापानौ
व्रीहियवौ तपश्च श्रद्धा सत्यं ब्रह्मचर्यं विधिश्च  ॥७
॥  सप्त प्राणाः प्रभवन्ति
तस्मात्सप्तार्चिषः समिधः सप्त होमाः  ॥ सप्त इमे लोका येषु चरन्ति
प्राणा गुहाशया निहिताः सप्त सप्त  ॥८
॥  अतः समुद्रा गिरयश्च सर्वेऽस्मा-
त्स्यन्दन्ते सिन्धवः सर्वरूपाः  ॥ अतश्च सर्वा ओषधयो रसश्च येनैष भूतै
स्तिष्टते ह्यन्तरात्मा  ॥९
॥  पुरुष एवेदं विश्वं कर्म तपो ब्रह्म परामृतम्  ॥
एतद्यो वेद निहितं गुहायां सोऽविद्याग्रन्थिं विकिरतीह सोम्य  ॥१०
॥
इति द्वितीयमुण्डके प्रथमः खण्डः  ॥१
॥
आविः संनिहितं गुहचरं नम महत्पदमत्रैतत्समार्पितम्  ॥ एजत्प्राणन्निमिषच्च
यदेतज्जानथा सदसद्वरेण्यं परं विज्ञानाद्यद्वरिष्ठं प्रजानाम्  ॥१
॥ यदर्चिम्द्य-
--------------------
--१८-
-
दणुभोऽणु च  यस्मँल्लोका निहिता  लोकिनश्च ॥  तदेतदक्षरं   ब्रह्म स  प्राणस्तदु
वाज्ननः ॥ तदेतत्सत्यं  तदमृतं  तद्वेद्धव्यं सोम्य  विद्धि ॥  २
॥    धनुर्गृहीत्वौप-
निषदं महास्त्रं शरं  क्युपासानिशितं  संधयीत ॥   आयम्य  तद्भावगतेन  चेतसा
लस्ष्यं तदेवाक्षरं  सोम्य विद्धि ॥३
॥   प्रणवो  धनुः   शरो  ह्यात्मा  ब्रह्म  तल्ल्-
क्ष्यमुच्यते  ॥   अप्रमत्तेन   वेद्धव्यं  शरवत्तन्मयो   भवेत्  ॥४
॥     यस्मिन्द्यौः
पृयिवी  चान्तरिक्षमोतं  मनः सह  प्राणैश्च सर्वैः ॥ तमेवैकं  जानथ आत्मानमन्या
वाचो  विमुञ्चथामृतस्यैष सेतुः  ॥५
॥  अरा इव रथनाभौ  संहता  यत्र  नाड्यः ॥
स एषोऽन्तश्चरते  बहुधा  जायमानः  ॥ ओमित्येवं  ध्यायथ  आत्मानं  स्वस्ति वः
पराय तमसः  परस्तात् ॥६
॥     यः   सर्वज्ञः   सर्वविद्यस्यैष  महिमा   भुवि ॥
दिव्ये ब्रह्मपुरे  ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः  ॥ मनोमयः   प्राणशरीरनेता   प्रतिष्ठि-
तोऽन्ने  हृदयं संनिधाय   ॥   तद्विज्ञानेन   परिपश्यन्ति    धीरा  आनन्दरूपममृतं
यद्विभाति ॥७
॥    भिद्यते   हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते   सर्वसंशयाः  ॥  क्षीयन्ते चास्य
कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ॥८
॥     हिरण्मये  परे  कोशे  विरजं ब्रह्म निष्कलम् ॥
तच्छुभ्रं ज्योतिषां  ज्योतिस्तद्यदात्मविदो   विदुः ॥९
॥    न  तत्र   सूर्यो भाति न
चन्द्रतारकं नेमा  विद्युतो    भान्ति   कुतोऽयमग्निः  ॥    तमेव    भान्तमनुभाति
सर्वं तस्य भासा   सर्वमिदं  विभाति  ॥१०
॥     ब्रह्मैवेदममृतं   पुरस्ता[Ê]ह्म पश्चा-
[Ê]ह्मन्
--------------------
--१९-
-
बृहच्च तद्दिव्यमचिन्त्यरूपं सूक्ष्माच्च तत्सूक्ष्मतरं विभाति  ॥  दूरात्सुदूरे तदि-
हान्तिके च पश्यत्स्विहैव निहितं गुहायाम्  ॥  ७
॥  न चक्षुषा गृह्यते नापि
वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मणा वा  ॥  ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्त्वस्ततस्तु तं
पश्यते निष्कलं ध्यायमानः  ॥  ८
॥  एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो यस्मि-
न्प्राणः पञ्चधा संविवेश  ॥  प्राणैश्चित्तं सर्वमोतं प्रजानां यस्मिन्विशुद्धे विभ-
वत्येष आत्मा  ॥  ९
॥  यं यं लोकं मनसा संविभाति विशुद्धसत्त्वः कामयते
यांश्च कामान्  ॥  तं तं लोकं जयते तांश्च कामांस्तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूति-
कामः  ॥  १०
॥
इति तृतीयमुण्डके प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥
स वेदैतत्परमं ब्रह्म धाम यत्र विश्वं निहितं भाति शुभ्रम्  ॥  उपासते पुरुषं
ये ह्यकामास्ते शुक्रमेतदतिवर्तन्ति धीराः  ॥  १
॥  कामान्यः कामयते मन्य-
मानः स कामभिर्जायते तत्र तत्र  ॥  पर्याप्तकामस्य कृतात्मनस्तु इहैव सर्वे
प्रविलीयन्ति कामाः  ॥  २
॥  नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना
श्रुतेन  ॥  यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनुं स्वाम्  ॥  ३
॥
नायमात्मा बलहीनेन लभ्यो न च प्रमादात्तपसो वाप्यलिङ्गात्  ॥  एतैरुपा-
यैर्यतते यस्तु विद्वांस्तस्यैष आत्मा विशते ब्रह्मधाम  ॥  ४
॥  संप्राप्यैनमृषयो
ज्ञानतृप्ताः कृतात्मानो वीतरागाः प्रशान्ताः  ॥  ते सर्वगं सर्वतः प्राप्य धीरा
युक्तात्मानः सर्वमेवाविशन्ति  ॥  ५
॥  वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः संन्यास-
योगाद्यतयः शुद्धसत्त्वाः  ॥  ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति
सर्वे  ॥  ६
॥  गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रति देवतासु  ॥
कर्माणि विज्ञानमयश्च आत्मा परेऽव्यये सर्वे एकीभवन्ति  ॥  ७
॥  यथा नद्यः
स्यन्दमानाः समुद्रेऽस्तं गच्छन्ति नामरूपे विहाय  ॥  तथा विद्वान्नामरूपाद्वि-
मुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्  ॥  ८
॥  स यो ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद
ब्रह्मैव भवति नास्याब्रह्मवित्कुले भवति  ॥  तरति शोक्तं तरति पाप्मानं गुहा-
ग्रन्थिभ्यो विमुक्तोऽमृतो भवति  ॥  ९
॥  तदेतदृचाऽभ्युक्तम्  ॥  क्रियावन्तः
श्रोत्रिया ब्रह्मनिष्ठाः स्वयं जुह्वत एकर्षिं श्रद्धयन्तः  ॥  तेषामेवैतां ब्रह्मविद्यां
वदेत शिरोव्रतं विधिवद्यैस्तु चीर्णम्  ॥  १०
॥  तदेतत्सत्यमृषिरङ्गिराः
पुरोवाच नैतदचीर्णव्रतोऽधीते  ॥  नमः परमऋषिभ्यो नमः परमऋषिभ्यः  ॥  ११
॥
इति तृतीयमुण्डके द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥
ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवाः  ॥  भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः  ॥  स्थिरै-
रङ्गैस्तुष्टुवाँसस्तनूभिः  ॥  व्यशेम देवहितं यदायुः  ॥  स्वस्ति न इन्द्रो वृद्ध-
--------------------
--२०-
-
--------------------
--२१-
-
--------------------
--२२-
-
यदमुष्य रूपं यावमुष्य गेष्ठणौ तौ गेष्णौ  यन्नामठ तन्नाठम ॥५
॥ स एषठ ये
चैतस्मादर्वाञ्चोठ लोकास्तेठ चेष्टे मनुष्यकामानां    चेति   तठ  इमे वीणायांठ
गायन्त्येतं ते गायन्ति  तस्मात्ते धनसनयः  ॥६
॥   अथ य एतदेवं  विद्वान्साम
गायत्युभौ स गायति सोऽमुनैव  स  एष  ये   चामुष्मात्पराञ्चो   लोकास्तँठ-
श्चाप्नोति देवकामाँठश्च  ॥७
॥    अथानेनैव  ये  चैतस्मादर्वाञ्चो   लोकास्ताँठ-
श्चाप्नोति  मनुठष्ठयकामाँठश्च तस्मादु हैवंविदुद्गाता  ब्रूयात्  ॥८
॥       कं  ते 
कामठमाठगायानीत्येष ह्येव कामामानस्येष्ठेठ य एवं  विद्वान्साम गायति  साम
गायठति ॥९
॥
                   इति प्रथमाध्याये सप्तमः खण्डः  ॥७
॥
त्रयो  होद्गीथे     कुशला  बभूबुःठ शिलकः शालावत्यश्चैकितयठनो दात्म्यःठ
प्रवाहणो जैवलिरिति ते होचुठरुद्गीथे  वै कुशलाः स्मो हन्तोद्गीथे कथां क्दाम
इति ॥१
॥   तथेति  ह समुपविविशुः  स  ह  प्रवाहणो जैवलिरुवाच   भगव-
न्तावग्रे वदतांठ  ब्राह्मणयोर्वदतोर्वाच्ँ     श्रोष्यामीति  ॥२
॥    स  ह  शिलकः
शालावत्यश्चैकितायनं दत्म्यमुवाच  हन्त त्वा  पृच्छानीति   पृच्छेति   होवाच 
॥३
॥   का साम्नो गतिरिति  स्वर  इति  होवाच   स्वरस्य कागतिरिति  प्राण
इति होवाच  प्राणस्य का गतिरित्यन्नमिति  होवाचान्नस्य का गतिरित्याप इति
होवाच  ॥४
॥  अपां  का गतिरित्यसौ लोक इति  होवाचामुष्य  लोकस्य  का
गतिरिति न स्वर्गं लोकमलिनयेदिति  होवाच  स्वर्गं  वयं  लिक्ँ  सामाभिर्संठ-
स्थापयामः स्वर्गस्स्ताँव्ँ    हि  सामेठति   ॥५
॥ त्ँ ह शिलकः शालावत्यश्चैकि-
तायनं दाल्भ्यमुवाचाप्रतिष्ठितं वै किल ते दाल्भ्य  साम यस्त्वेतर्हि  ब्रूयान्मूर्धा
ते  विपतिष्यलीति   मूर्धा    ते     विपतेदिति  ॥६
॥      हन्ताहमेतद्भगवतो
वेदानीति  विद्धीति  होवाचामुष्य  लोकस्य का गतिरित्ययंठ लोक इति  होवा-
चास्य लोकस्य का गतिरिति  न प्रतिष्ठां  लोकमतिनयेदिति  होवाच   प्रतिष्ठां
वयंठ लोक्ँ सामाभिठस्ँ स्थापयामः  प्रतिष्ठास्ँ  स्ताव्ँ    हि सामेति  ॥७
॥
त्ँ ह प्रयाठहणो जैवलिरुवाचान्तवद्वै  किल  ते शालावत्य  साम   यस्त्वेतर्हि
ब्रूयान्मूर्धा  ते  विपतिष्यतीति   मूर्धा  ते   विपतेदिति     हन्ताहमेतद्भगवतो
वेदानीति  विठद्धीति होवाच  ॥८
॥
                    इति  प्रथमाध्याऽष्टमः खण्डः  ॥८
॥
अस्य  लोकस्य  का  गतिरित्याकाश  इति  होवाच  सर्वाणि  ह वा  इमानिठ
भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्त  आकाशं  प्रत्यस्तं यन्त्याकाशो ह्येवैभ्यो ज्याया-
--------------------
--२३-
-
तैत्तिरीयोपनिषत्  ॥७
॥
स य एषोऽन्तर्हृदय् आकाशः  ॥  तस्मिन्नयं पुरुषो मनोमयः  ॥  अमृतो
हिरण्मयः  ॥  अन्तरेण तालुके  ॥  य एष स्तन इस्वावलम्बते  ॥  सेन्द्रयोनिः  ॥
यत्रासौ केशान्तो विवर्तते  ॥ व्य्पोह्य शीर्षकपाले  ॥ भूरित्यग्नौ प्रतितिष्ठति  ॥
भुव इति वायौ ॥ १
॥  सुवरित्यादित्ये  ॥  मह इति ब्रह्मणि  ॥ आप्नोति स्वाराह्-
ज्यम्  ॥  आप्नोति मनसस्पतिम्  ॥ वाक्पतिश्चक्षुष्पतिः  ॥  श्रोत्रपतिर्विज्ञान-
पतिः  ॥ एतत्ततो भवति  ॥  आकाशशरीरं ब्रह्म  ॥  स्त्यात्म प्राणारामं मन-
आनन्दम्  ॥  शान्तिसमृद्धममृतम्  ॥  इति  प्राचीनयोग्योपास्स्व  ॥  २
॥
[Ê]वायावमृतमेकं च ठ ॥
इति शीक्षाध्याये षष्ठोऽनुवाकः  ॥ ६
॥ 
पृथिव्यन्तरिक्षं द्यौर्दिशोऽवान्तरदिशाः  ॥  अग्निर्वायुरादित्यश्चन्द्रमा नक्ष-
त्राणि  ॥ आप ओषधयो वनस्पतय आकाश आत्मा  ॥ इत्यधिभूतम्  ॥  
अथाध्यात्मम्  ॥ प्राणो व्यानोऽपान उदानः समानः  ॥  चक्षुः  श्रोत्रं मनो
वाक् त्वक्  ॥ चर्म माँसँ स्रावास्थि मज्जा  ॥  एतदधिविधाय ऋषिरवो-
चत्  ॥ पाङ्क्तं वा इदँ सर्वम्   ॥ पाङ्क्तेनैव पाङ्क्तँ स्पृणोतीति  ॥१
॥
ठसर्वमेकं चठ  ॥
इति शीक्षाध्याये सप्तमोऽनवाकः  ॥७
॥
ओमिति ब्रह्म  ॥  ओमितीदँसर्वम्  ॥  ओमित्येतदनुकृति ह स्म वा अप्यो
श्रावयेत्याश्रावयन्ति  ॥ ओमिति सामानि गायन्ति ॥  ओँ शोमिति शस्राणि
शँसन्ति  ॥  ओमित्यध्वर्युः  प्रतिगरं प्रतिगृणाति  ॥ ओमिति ब्रह्मा प्रसौति ॥
ओमित्यग्निहोत्रमनुजानाति  ॥ ओमिति ब्रह्मणः प्रवक्ष्यन्नाह ब्रह्मोपाप्नवा-
रीति  ॥ ब्रह्मैवोपाप्नोति  ॥१
॥  ठॐदशठ  ॥
इति शीक्षाध्यायेऽष्टमोऽनुवाकः   ॥८
॥
ऋतिं च स्वाध्यायप्रवचने च ॥  सत्यं च स्वाध्यायप्रवचरे च ॥  तपश्च
स्वाध्यायप्रवचने च  ॥  दमश्च स्वाद्यायप्रवचने च  ॥ शमश्च स्वाध्यायप्रवचने
च  ॥  अग्नयश्च स्वाध्यायप्रवचे च ॥ अग्निहोत्रं च स्वाध्यायप्रवचने च  ॥
अतिथयश्च स्वाद्यायप्रवचने च ॥ मानुषं च स्वाध्यायप्रवचने च ॥  प्रजा  च
स्वाध्यायप्रवचने च  ॥  प्रजनश्च स्वाध्यायप्रवचने च  ॥ प्रजातिश्च स्वाध्याय-
प्रवचने च ॥ सत्यमिति सत्यचा राथीतरः  ॥ तप इति तपोनित्यः पौरुशिष्टिः  ॥
स्वाध्यायप्रवचने एवेति नाको मौद्गल्यः  ॥  तद्धि तपस्तद्धि तपः  ॥ ६
॥ 
ठप्रजा च स्वाध्यायप्रवचने च षट् चठ  ॥
इति शीक्षाध्याये नवमोऽनुवाकः  ॥ ९
॥ 
--------------------
--२४-
-
अहं वृक्षस्य रेरिवा  ॥ कीर्तिः पृष्ठं गिरेरिव  ॥ ऊर्ध्वपवित्रो वाजिनीव
स्वमृतमस्मि  ॥  द्रविणँ सवर्धसम्  ॥ सुमेधा अमृतोक्षितः  ॥ इति त्रिश-
क्कोर्वेदानुवचनम्  ॥ १
॥ ठअहँ षट्ठ॑॥
इति शीक्षाद्याये दशमोऽनुवाकः  ॥
वेदमनूच्याचार्योऽन्तेवासिनमनुशास्ति  ॥ सत्यं वद  ॥ धर्मं चर  ॥ स्वाध्या-
यान्मा प्रमदः  ॥ आचार्याय प्रियं धनमाहृत्य प्रजातन्तुं मा व्यवच्छेत्सीः  ॥
सत्यान्न प्रमदितव्यम्  ॥ धर्मांन्न प्रमदितव्यम्  ॥  कुशलान्न प्रमदितव्यम्  ॥
भूत्यै न प्रमदितव्यम्  ॥ स्वाध्यायप्रवचनाभ्यां न प्रमदितव्यम्  ॥१
॥ देव-
पितृकार्याभ्यां न प्रमदितव्यम्  ॥ मातृदेवो भव  ॥ पितृदेवो  भव  ॥ आचार्य-
देवो भव  ॥ अथितिदेवो भव  ॥  यन्यनवद्यानि कर्माणि  ॥ तानि सेवित-
व्यानि  ॥ नो इतराणि  ॥  यान्यस्माकँ सुचरितानि   ॥  तानि  स्वयोपास्यानि
॥२
॥  नो इतराणि  ॥ ये के चास्मच्छ्रेयाँ सो ब्राह्मणाः  ॥  तेषां त्वयाऽऽसने न
प्रश्चसितव्यम्  ॥ श्रद्धया देयम्  ॥ अर्श्रद्धयाऽदेयम्  ॥ श्रिया देयम्  ॥  ह्निया
देयम्  ॥  भिया देयम्  ॥ संविदा देयम्  ॥ अथ यदि ते कर्मविचिकित्सा वा
वृत्तविचिकित्सा वा स्यात्  ॥ ३
॥ ये तत्र ब्राह्मणाः  संसर्शिनः  ॥ युक्ता
आयुक्तः  ॥ अलूक्षा धर्मकामाः  स्युः  यथा ते तत्र वर्तेरन्  ॥ तथा तत्र
वर्तेथाः  ॥ अथाभ्याख्यातेषु  ॥ ये तत्र ब्राह्माणाः संमर्शिनः  ॥  युक्ता आयुक्ताः॥
अलूक्षा धर्मकामाः स्युः ॥ यथा ते तेषु वर्तेरन्  ॥ तथा तेषु  वर्तेथाः  ॥ एष
आदेशः  ॥ एष उपदेशः  ॥ एषा वेदोपनिषत्  ॥ एतदनुशासनम्  ॥  एवमु-
पासितव्यम्  ॥ एवमु चैतदुपास्यम्  ॥ ४
॥  ठस्वाध्यायप्रवचनाभ्यां न प्रम-
दितव्यं तानि त्वयोपास्यानि स्यात्तेषु वर्तेरन्  सप्त च॑ठ॥
इति शीक्षाध्याये एकादशोऽनुवाकः  ॥ ११
॥
शं नो मित्रः शं वरुणः  ॥ शं नो भवत्वर्यमा  ॥ शं न इन्द्रो वृहस्पतिः  ॥ 
शं नो विष्णुरुरुक्रमः ॥ न मो ब्रह्मणे  ॥  नमस्ते वायो  ॥ त्वमेव प्रत्यक्षं
ब्रह्मासि  ॥ त्वामेव प्रत्यक्षं ब्रह्मावादिषम्  ॥ ऋतमवादिषम्  ॥  सत्यमवादि-
षम्  ॥  तन्मामावीत्  ॥  तद्वक्तारमावीत्  ॥  आवीन्माम्  ॥  आवीद्वक्तारम्
॥१
॥  ॐ  शान्तिः  शान्तिः शान्तिः  ॥ ठस्त्यमवादिषं पञ्च च॑ठ  ॥
इति शीक्षाध्याये द्वादशोऽनुवाकः  ॥ १२
॥ 
शं नः शीक्षाँ सह नौ यश्छन्दसां भूः स यः पृथिव्योमित्यृतं चाहं
वेदमनूच्य शं नो द्वादस  ॥ १२
॥  शं नो मह इत्यादित्यो नो इतराणि
--------------------
--२५-
-
तैत्तिरीयोपनिषत्  ॥७
॥
त्रयोविँशतिः  ॥ २३
॥ ॐ शं रोमित्रः शं वरुणः  ॥ शं नो भवत्वर्यमा  ॥
शं न इन्द्रो वृहस्पतिः  ॥  शं नो विष्णुरुरुक्रमः  ॥   नमो ब्रह्मणे  ॥ नमस्ते  
वायो  ॥ त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि  ॥ स्वामेव प्रत्यक्षं ब्रह्म वदिष्यामि  ॥ ऋतं
वदिष्यामि  ॥ सत्यं वदिष्यामि  ॥ तन्मामवतु  ॥ तद्वक्तारमवतु  ॥ अवतु  माम्  ॥
अवतु वक्तारम्  ॥ ॐ  शान्तिः  शान्तिः  शान्तिः  ॥
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयोपनिषदि प्रथमः शीक्षाध्यायः समाप्तः  ॥१
॥
अथ ब्रह्मवल्ल्यध्यायः  ॥२
॥
ॐ सह नाववतु  ॥ सह नौ भुनक्तु  ॥ सह वीर्यं करवावहै  ॥ तेजस्वि
नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै  ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
ॐ ब्रह्मविदाप्नोति परम्  ॥ तदेषाऽभ्युक्ता  ॥  सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म  ॥ यो
वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन्  ॥ सोऽश्नुते सर्वान्  कामान् सह ब्रह्मणा
विपश्चितेति  ॥ तस्माद्वा एतस्मादात्मन् आकाशः सम्भूतः  ॥  आकाशाद्वायुः  ॥
वायोरग्निः  ॥ अग्नेरापः  ॥ अभ्द्यः पृथिवी  ॥ पृथिव्या ओषधयः  ॥ ओषवी
भोऽन्नम्  ॥ अन्नात्पुरुषः  ॥ स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः  ॥ तस्येदमेव
शिरः  ॥ अयं  दक्षिणः पक्षः  ॥ अयमत्तरः  पक्षः  ॥ अयमात्मा  ॥ इदं पुच्छं
प्रतिष्ठा  ॥ तदप्येष श्लोको भवति ॥
इति ब्रह्मवल्ल्यध्याये प्रथमोऽनुवाकः  ॥१
॥
अनाद्वै प्रजाः  प्रजायन्ते  ॥याः  काश्च पृथिवीँ श्रिताः  ॥ अथो अन्नेनैव
जीवन्ति ॥ अथैनदपि यन्त्यन्ततः  ॥ अन्नँ हि भूतानां ज्येष्ठम्  ॥ तस्मात्सर्वौ 
षधमुच्यते  ॥ सर्वं वै तेऽन्नमाप्नुवन्ति  ॥ येऽन्नं ब्रह्मोपासते  ॥ अन्नँ हि
भूतानां ज्येष्ठम्  ॥ तस्मात्सर्वौषधमुच्यते  ॥ अन्नाद्भूतानि जायन्ते  ॥ जात-
न्यन्नेन वर्धन्ते  ॥ अद्यतेऽत्ति च भूतनि तस्मादन्नं तदुच्यते इति  ॥ तस्माद्वा
एत स्मादन्नरसमयात्  ॥ अन्योऽन्तर आत्मा प्राणमयः  ॥ तेनैष पूर्णः  ॥ स वा
एष पुरुषविध एव  ॥ तस्य पुरुषविधताम्  ॥ अन्वयं पुरुषविधः  ॥ तस्य प्राण
एव शिरः  ॥  व्यानो दक्षिणः  पक्षः  ॥ अपान उत्तरः  पक्षः  ॥ आकाश आत्मा  ॥
पृथिवी पुच्छं प्रतिष्ठा ॥ तदप्येष श्लोको भवति ॥
इति ब्रह्मवल्लध्याये द्वितीयोऽनुवाकः  ॥२
॥
प्राणं देवा अनु प्राणन्ति  ॥ मनुष्याः  पशवश्च ये  ॥ प्राणो हि भूताना-
मायुः  ॥ तस्मात्सर्वायुषमुच्यते  ॥ सर्वमेव त आयुर्यन्ति  ॥ ये प्राणं ब्रह्मो-
पासते  ॥ प्राणो हि भूतानामायुः  ॥ तस्मात्सर्वायुषमुच्यते इति ॥ तस्ये ष एव
--------------------
--२६-
-
शारीर आत्मा  ॥ यः पूर्वस्य  ॥ तस्माद्वा एतस्मात्प्राणमयात्  ॥ अन्योऽन्तर
आत्मा मनोमयः  ॥ तेनैष पूर्णः  ॥ स वा एष पुरुषविध एव ॥ तस्य पुरुष-
विधताम्  ॥ अन्वयं पुरुषविधः  ॥ तस्य यजुरेव शिरः  ॥ ऋग् द्क्षिणः  पक्षः  ॥
सामोत्तरः पक्षः  ॥ आदेश आत्मा  ॥ अथर्वाङ्गरसः पुच्छं प्रतिष्ठा  ॥ तद्प्येष
श्लोको भवति  ॥
इति ब्रह्मवल्लयध्याये तृतीयोऽनुवाकः  ॥३
॥  
यतो वाचो निवर्तन्ते  ॥ अप्राप्य मनसा सह  ॥ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्  ॥
न बिभेति कदाचनेति  ॥ तस्यैष एव शारीर आत्मा  ॥ यः  पूर्वस्य  ॥ तस्माद्वा
एतस्मान्मनोमयात्  ॥ अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमयः  ॥ तेनैष पूर्णः  ॥ स वा
एष पुरुषविध एव  ॥ तस्य पुर्षविधताम्  ॥ अन्वयं पुरुषविधः  ॥ तस्य श्रद्धैव
शिरः  ॥ ऋतं दक्षिणः  पक्षः  ॥ सत्यमुत्तरः  पक्षः  ॥ योग आत्मा  ॥ महः पुच्छं
प्रतिष्ठा  ॥ तदप्येष श्लोको भवति  ॥
इति ब्रह्मवल्ल्यध्याये चतुर्थोऽनुवाकः  ॥४
॥ 
विज्ञानं यज्ञं तनुते  ॥ कर्माणि तनुतेऽपि च ॥ विज्ञानं देवाः सर्वे ॥ ब्रह्म
ज्येष्ठमुपासते  ॥ विज्ञानं ब्रह्म चेद्वेद ॥ तस्माच्चेन्न प्रमाद्यति  ॥ शरीरे पाप्मनो
हित्वा  ॥ सर्वान्कामान्समश्नुत इति ॥ तस्यैष एव शारीर आत्मा  ॥ यः  
पूर्वस्य  ॥ तस्माद्वा एतस्माद्विज्ञानमयात्  ॥ अन्योऽन्तर आत्मानन्दमयः  ॥
तेनैष पूर्णः  ॥ स वा एष पुरुषविध एव  ॥  तस्य पुरुषविधताम्  ॥ अन्वयं
पुरुषविधः  ॥ तस्य प्रियमेव शिरः  ॥ मोदो  दक्षिणः  पक्षः  ॥ प्रमोद उत्तरः  
पक्षः  ॥ आनन्द आत्मा  ॥ ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा  ॥ तदप्येष श्लोको भवति  ॥
इति ब्रह्मवल्ल्यध्याये पञ्चमोऽनुवाकः  ॥ ५
॥
असन्नेव स भवति  ॥ असद्बृह्मोति वेद चेत्  ॥ अस्ति ब्रह्मोति चेद्वेद  ॥
सन्तमेनं ततो विदुरिति  ॥ तस्यैष एव शारीर आत्मा  ॥ यः  पूर्वस्य  ॥ अथा-
तोऽनुप्रश्नाः ॥ उताविद्वानमुं  लोकं प्रेत्य ॥  कश्चन गच्छती  ३
॥ आहो विद्वा-
नमुं लोकं प्रेत्य  ॥ कश्चित्समश्नुता ३
॥ सोऽकामयत  ॥ बहु स्यां प्रजाये-
येति  ॥  स तपोऽतप्यत  ॥ स तप्स्तह्वा  ॥  इदँ सर्वमसृजत  ॥ यदिदं किंच  ॥
तत्सृष्ट्वा  ॥ तदेवानुप्राविशत्  ॥ तदनु प्रविश्य  ॥ सच्च तुच्चाभवत्  ॥ निरुक्तं
चानिरुक्तं च ॥ निलयनं चानिलयनं च ॥ विज्ञानं चाविज्ञानं च  ।  सत्यं
चानृतं च सत्यमभवत्  ॥ यदिदं किंच  ॥ तत्सत्यमित्याचक्षते  ॥ तदप्येष
श्ल्को भवति  ॥
इति ब्रह्मवल्ल्यध्याये षष्ठोऽनुवाकः   ॥ ६
॥ 
--------------------
--२७-
-
असद्वा इदमग्र आसीत्  ॥ ततो वै सदजायत ॥ तदात्मानँ स्वयमकुरुत  ॥
तस्मात्तत्सुकृतमुच्यत इति  ॥ यद्वै  तत्सुकृतम्  ॥  रसो वै सः  ॥ रसँ ह्येवायं
लबध्वानन्दी भवति ॥ को ह्येवान्यात्कः  प्राण्यात्  ॥  यदेष आकाश
आनन्दो न स्यात्  ॥ एष ह्येवानन्दयाति  ॥ यदा ह्येवैष  एतस्मिन्न दृश्येऽना-
त्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते  ॥ अथ सोऽभयं गतो भवति॥ यदा
ह्येवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरं कृरुते ॥ अथ तस्य भयं भवति  ॥ तत्त्वे व भयं  
विदुषोऽमन्वानस्य  ॥ तदप्येष श्लोको भवति  ॥
इति ब्रह्मवल्ल्यध्याये सप्तमोऽनुवाकः  ॥७
॥
भीषाऽस्माद्वातः पवेते  ॥  भीषोदेति  सूर्यः  ॥  भीषाऽस्मादग्निश्चेन्द्रश्च  ॥
मृत्युर्धावति पञ्चम इति  ॥  सैषाऽऽनन्दस्य मीमाँसा भवति  ॥ युवा स्यात्साधु-
युवाध्यायकः  ॥  आआशिष्ठो द्रढिष्ठो बलिष्ठः  ॥  तस्येयं पृथिवी सर्वा वित्तस्य
पूर्णा स्यात्  ॥ स एको मानुष आनन्दः  ॥ ते ये शतं मानुषा आनन्दाः  ॥ स
एको मनुष्यगन्धर्वाणामानन्दः  ॥ श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य  ॥ ते ये शतं
मनुष्यगन्धर्वाणामानन्दाः  ॥ स एको देवगन्धर्वाणामानन्दः  ॥ श्रोत्रियस्य
वाकामहतस्य  ॥ ते ये शतं देवगन्धर्वाणामानन्दाः  ॥ स एकः  पितॄणां चिर-
लोकलोकाननामानन्दः  ॥ श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य  ॥ ते ये शतं पितॄणां चिर-
लोकलोकानामानन्दाः  ॥  स एक आजानजानां देवानामानन्दः  ॥ श्रोत्रियस्य
चाकामहतस्य  ॥ ते ये शतमाजानजानां देवानामानन्दाः  ॥  स एकः कर्म-
देवानां देवानामानन्दः  ॥ ये कर्मणा देवान्पियन्ति  ॥ श्रोत्रियस्य चाकाम-
हतस्य॥  ते ये शतं कर्मदेवानां देवानामानन्दाः  ॥  स एको देवानामानन्दः  ।
श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य   ॥ ते ये शतं देवानामानन्दाः  ॥  स एक इन्द्रस्या-
नन्दः  ॥  श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य  ॥ ते ये  शतमिन्द्रस्यानन्दाः  ॥ स एको
बृहस्पतेरानन्दः  ॥  श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य ॥ ते ये शतं बृहस्पतेरानन्दाः  ॥
स एकः प्रजापतेरानन्दः  ॥  श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य  ॥  ते ये शतं प्रजा-
पतेरानन्दाः  ॥ स एको  ब्रह्मण आनन्दः  ॥ श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य  ॥ स
यश्चायं पुरुषे  ॥ यश्चासावादित्ये  ॥ स एकः  ॥ स य एवंवित्  ॥ अस्माल्लो-
कात्प्रेत्य  ॥ एतमन्नमयमात्मानमुपसंक्तामति     ॥ एतं     प्राणमयमात्मानमुप-
संक्तामति  ॥ एतं मनोमयमात्मानमुपसंक्तामति  ॥ एतं विज्ञानमयमात्मानमु-
पसंक्रामति  ॥ एतमानन्दमयमात्मानमुपसंक्तामति  ॥ तदप्येष श्लोको भवति॥
इति ब्रह्मवल्लयध्यायेऽष्टमोऽनुवाकाः  ॥ ८
॥  
यतो वाचो निवर्तन्ते  ॥ अप्राप्य मनसा सह् ॥ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्  ॥
न बिमेति कुतश्चनेति  ॥ एतँ ह वाव न तपति किमहँ साबु नाकरवम्  ॥
--------------------
--२८-
-
किमहं पापमकरवमिति  ॥ स य एवं विद्वानेते आत्मानँ  स्पृणुते  ॥ उमे
ह्येवैष एते आत्मानँ स्पृणुते  ॥ य एवं वेद  ॥  इत्युपनिषत्  ॥
इति ब्रह्मवल्लयध्याये नवमोऽनुवाकः  ॥ ९
॥
ब्रह्मविदिदमेकविँ शतिरन्नादन्नरसमयात्प्राणो व्यानोऽपान आकाशः  पृथिवी
युच्छँ षड्विँ शतिः प्राणं यजुरृक् सामादेशोऽथर्वाङ्गिरसः  पुच्छं द्वाविँ-
शतिर्यतः श्रद्धर्तँ सत्यं योगो महोऽष्टादश विज्ञानं प्रियं मोदः प्रमोद  आनन्दो
ब्रह्म पुच्छं द्वाविँ शतिरसन्नेवाथाष्टाविँ शतिरसत्षोडश भीषाऽस्मान्मानुषो
मनुष्यगन्धर्वाणां देवगन्धर्वाणां पितॄणां चिरलोकलोकानामाजानजानां कर्म-
देवानां ये कर्मणा देवानामिन्द्रस्य ब्रृहस्पतेः प्रजापतेर्ब्रह्मणः  ।  स यश्च संक्ता-
मत्येकपञ्चाशद्यतः  कुतश्च नैतमेकादश नव  ॥ ब्रह्मविद्य एवं वेदेत्युपनिषत्  ॥
सह नाववतु  ॥ सह नौ भुनक्तु  ॥ सह् वीर्यं करवावहै  ॥ तेजस्वि  नावधी-
तमस्तु मा विद्विषावहै  ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
इति द्वितीयो ब्रह्मवल्ल्यध्यायः  ॥२
॥
अथ भृगुवल्लयध्यायः  ॥३
॥
हरिः ॐ  ॥ स ह नाववतु ॥ सह नौ भुनक्तु  ॥ स ह वीर्यं करवावहै  ॥
तेजस्वि नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै  ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
भृगुर्वै वारुनिः  ॥ वरुणं पितरमुपससार  ॥ अधीहि भगवो ब्रह्मेति  ॥
तस्मा एतत्प्रोवाच  ॥ अन्नं प्राणं चक्षुः श्रोत्रं मनो वाचमिति  ॥ तँ होवाच  ॥
यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते  ॥ येन जातानि जीवन्ति  ॥ यत्प्रयन्त्यभि-
संविशन्ति  ॥ तद्विजिज्ञासस्व तद्ब्रति  ॥ स तपोऽतप्यत  ॥  स तपस्तह्वा  ॥
इति भृगुवल्लयध्याये प्रथमोऽनुवाकः  ॥१
॥
अन्नं ब्रह्मेति व्यजानात्  ॥ अन्नाध्द्येव खल्विमानि भूतानि जायन्ते  ॥ अन्नेन
जातानि जीवन्ति  ॥ अन्नं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति  ॥ तद्विज्ञाय पुनरेव वरुणं
पितरमुपससार ॥  अधीहि भगवो ब्रह्मेति  ॥ तँ  होवाच  ॥ तपसा ब्रह्म
विजिज्ञासस्व  ॥ तपो  ब्रह्मेति  ॥ स तपोऽतप्यत  ॥ स तपस्तठवा  ॥
इति भृगुवल्लय ध्याये द्वितीयोऽनुवाकः  ॥२
॥
इति भृगुवल्लयध्याये द्वितीयोऽनुवाकः  ॥२
॥
प्राणो ब्रह्मेति व्यजानात्  ॥ प्राणाध्द्येव कल्विमानि भूतानि जायन्ते  ॥  प्राणेन
जातानि जीवन्ति  ॥ प्राणं प्रयन्त्यभिसम्विशन्तीति  ॥ तद्विज्ञाय  ॥ पुनरेव वरुणं  
पितरमुपससार  ॥  अधीहि भगवो ब्रह्मेति  ॥  तँ होवाच  ॥  तपसा  ब्रह्म
विजिज्ञासस्व  ॥ तपो ब्रह्मेति  ॥ स तपोऽतप्यत  ॥ स तपस्तप्त्वा  ॥
इति भृगुवल्लध्याये तृतीयोऽनुवाकः  ॥३
॥  
--------------------
--२९-
-
मनो ब्रह्मेति व्यजानात्  ॥ मनसो ह्येव खलिवमानि भूतानि जायन्ते  ॥
मनसा जातानि जीवन्ति  ॥  मनः  प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति ॥  तद्विज्ञाय  ॥
पुनरेव वरुणं पितरमुपससार  ॥ अधीहि भगवो ब्रह्मेति  ॥ तं  होवाच  ॥
तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व  ॥ तपो ब्रह्मेति  ॥ स तपोऽतप्यत  ॥ स तपतठव
इति भृगुवल्लध्याये चतुर्थोऽनुवाकः  ॥४
॥
विज्ञानं ब्रह्येति व्यजानात्  ॥ विज्ञानाध्द्येव खलिवमानि भूतानि जायन्ते  ॥
विज्ञानेन जातानि जीवन्ति  ॥ विज्ञानं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति ॥ तद्विज्ञाय  ॥
पुनरेव वरुणं पितरमुपससार  ॥ अधीहि भगवो ब्रह्मेति  ॥ तँ होवाच ॥
तपसा ब्रहम  विजिज्ञासस्व  ॥ तपो  ब्रह्येति  ॥ स तपोऽतप्यत  ॥ स तपस्तठवा  ॥
इति भृगुवल्लयध्याये पञ्चमोऽनुवाकः  ॥५
॥
आनन्दो बह्मेति व्यजानात्  ॥ आनन्दाध्द्येव खलिवमानि भूतनि जायन्ते ॥
आनन्देन जातानि जीवन्ति  ॥  आनन्दं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति   ॥ सैषा
भार्गवी वारुणी विद्या  ॥ परमे व्योमन्  प्रतिष्ठिता  ॥  य एवं वेद प्रतिति-
ष्ठति  ॥ अन्नवानन्नादो भवति  ॥ महान्  भवति प्रजया पशुभिब्रह्मवर्चसेन  ॥
महान्  कीर्त्या  ॥
इति भृगुल्लयध्याये षष्टोऽनुवाकः  ॥ ६
॥
अन्नं न निन्द्यात्  ॥ तहृतम्  ॥ प्राणो वा अन्नम्   ॥  शरीरमन्नादम्  ॥ प्राणे
शरीरं प्रतिष्ठितम्  ॥ शरीरे प्राणः प्रतिष्ठितः  ॥ तदेतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितम्  ॥ स य
एतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितं वेद प्रतितिष्ठति  ॥  अन्नवानन्नादो भवति  ॥ महान्  भवति
प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन  ॥  महान्  कीर्त्या  ॥
इति भृगुवल्लयध्याये सप्तमोऽनुवाकः  ॥७
॥
अन्नं न परिचक्षीत  ॥ तह्रतम्  ॥  अपो वा अन्नम्  ।  ज्योतिरन्नादम्  ॥
अप्सु ज्योतिः  प्रतिष्ठितम्  ॥ ज्योतिष्यापः  प्रतिष्ठिताः  ॥ तदेतदन्नमन्ने प्रति-
ष्ठितम्  ॥ स य एतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितं वेद प्रतितिष्ठति  ॥ अननवानन्नादो
भवति  ॥ महान्भवति प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन  ॥ महान्कीर्त्या  ॥ 
इति भृगुवल्लयध्याये अष्टमोऽनुवाकः  ॥८
॥
अन्नं बहु कुर्वीत  ॥  तह्रतम्  ॥ पृथिवी वा अन्नम्  ॥  आकाशोऽन्नादः  ॥
पृथिव्यामाकाशः प्रतिष्ठितः  ॥ आकाशे पृथिवी प्रतिष्ठिता  ॥ तदेतदन्नमन्ने
प्रतिष्ठितम्  ॥ स य  एतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितं वेद प्रतितिष्ठति ॥  अन्नवानन्नादो
भवति  ॥ महन्भवति प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन  ॥  महान्कीर्त्या  ॥  
इति भृगुवल्लयध्याये नवमोऽनुवाकः  ॥९
॥
--------------------
--३०-
-
न कंचन वसतौ प्रत्याचक्षीत  ॥  तह्रठतम्  ॥ तस्माद्यया कया च चिधया
बह्वन्नं प्राप्नुयात  ॥ अराध्यस्मा अन्नमित्याचक्षते  ॥ एतद्वै मुखतोऽन्नँराद्धम्॥
मुखतोऽस्मा अन्नँ राध्यते  ॥ एतद्वै मध्यतोऽन्नँ राद्धम्  ॥ मध्यतोऽस्मा
अन्नँ राध्यते  ॥ एतद्वा अन्ततोऽन्नँ राद्धम्  ॥ अन्ततोऽस्मा अन्नँ राध्यते
॥१
॥  य एवं वेद  ॥ क्षेम इति वाचि  ॥ योगक्षेम इति प्राणापानयोः  ॥
कर्मेति हस्तयोः  ॥ गतिरिति पादयोः  ॥ विमुक्तिरिति पायौ  ॥ इति मानुषीः
समाज्ञाः  ॥ अथ दैवीः  ॥ तृप्तिरिति वृष्टौ  ॥ बलमिति  विद्युति  ॥२
॥ यश
इति पशुषु  ॥ ज्योतिरिति नक्षत्रेषु  ॥  प्रजापतिरमृतमानन्द इत्युपस्थे  ॥ सर्व-
मित्याकाशे  ॥ तत्प्रतिष्ठेत्युपासीत  ॥ प्रतिष्ठावान् भवति  ॥ तन्मह इत्युपा-
सति  ॥ महान् भवति  ॥ तन्मन इत्युपासीत  ॥ मनवान् भवति  ॥३
॥
तन्नम इत्युपासीत  ॥ नम्यन्तेऽस्मै कामाः  ॥  तत्ब्रठह्मेत्युपासीत  ॥ ब्रह्मवान्
भवति  ॥ तत्ब्रह्मणः  परिमर इत्युपासीत  ॥ पर्येणं म्रियन्ते द्विषन्तः  सपत्नः  ॥
परि येऽप्रिया भ्रातृव्याः  ॥ स यश्चायं पुरुषे  ॥ यश्चासावादित्ये  ॥  स एकः  
॥४
॥  स य एवंवित्  ॥ अस्माल्लोकात्प्रेत्य  ॥ एतमन्नमयमात्मानमुपसंक्रम्य  ॥
एतं प्राणमयमात्मानमुपसंक्रम्य  ॥  एतं मनोमयमात्मानमुपसंक्रम्य  ॥  एतं
विज्ञानमयमात्मानमुपसंक्रम्य  ॥ एतमानन्दमयमात्मानमुपसंक्रम्य  ॥ इताँ
ल्लोकान्कामान्नी कामरूप्यनुसंचरन्  ॥ एतत्सास गायन्नास्ते  ॥ हा ३
वु हा ३
वु
हा३
वु  ॥ ५
।  अहमन्नमहमन्नमहमन्नम्  ॥  अहमन्नादोऽ ३
हमन्नादो  ३
ह-
मन्नादः  ॥ अहँ श्लोककृदहँ श्लोककृदहं श्लोककृत्  ॥ अहमस्मि प्रथमजा
ऋता  ३
स्य  ॥ पूर्वं देवेभोऽमृतस्य ना  ३
भायि  ॥ यो मा ददाति स इदेव-
मा  ३
वाः  ॥ अहमन्नमन्नमदन्तमा  ३
द्मि  ॥ अहं भुवनमभ्यभवा  ३
म्  ॥
सुवर्नज्योतीः  । य एवं वेदः  इत्युपनिषत्  ॥ ६
॥ ठराध्यते विद्युति मान-
वान्भवत्येको हा  ३
वु य एवं वेदैकं  चठ  ॥
इति भृगुवल्लयध्याये दशमोऽनुवाकः  ॥१०
॥
भृगुस्तस्मेऐ! यतो वै विशन्ति तद्विजिज्ञासस्व तठयोदशान्नं प्राणं मनो
विज्ञानमिति तद्विज्ञाय तं तपसा द्वादश द्वादशानन्द इति सैषा दशान्नं न
लिन्द्यात् प्राणः शरीरमन्नं न परिचक्षीतापो ज्योतिरन्नं बहु कुर्वीत पृथिव्या-
माकाश एकादशैकादश  ॥ न कंचनैकषष्टिरेकान्नविँ शति रेकान्नविँ शतिः  ॥
सह नाववतु  ॥ सह नौ भुनक्तु  ॥ सह वीर्यं करवावहै  ॥ तेजस्वि नावधीतम्स्तु
माविद्विषावहै  ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
॥ इति भृगुवल्लयध्यायः समाप्तः  ॥३
॥
--------------------
--३१-
-
शं नो मित्रः शं वरुणः  ॥ शं नो भवत्वर्यमा  ॥ शं न इन्द्रो बृहस्पतिः  ॥
शं नो विष्णुरुरुक्रमः  ॥  नमो ब्रह्मने ॥  नमस्ते वायो  ॥ त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मा-
सि  ॥  त्वामेव प्रत्यक्षं ब्रह्म वदिष्यामि  ॥ ऋतं वदिष्यामि  ॥ सत्यं वदिष्यामि॥
तन्मामवतु  ॥ तद्वक्तारमवतु  ॥ अवतु  माम्  ॥ अवतु  वक्तारम्  ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
॥ इति तैत्तिरीयोपनिषत्संपूर्णा  ॥७
॥  
॥ॐ तत्सत्  ॥
ऐतरेयोपनिषत्  ॥८
॥
वाङ् मे    मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविरावीर्म एधि  ॥
वेदस्य म आणीस्थः श्रुतं मे मा प्रहासीरनेनाधीतेनाहोरात्रान्संदधाम्यृतं
वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि  ॥ तन्मामवतु तद्वक्तारमवतु अवतु मामवतु
वक्तारमवतु वक्तारम्  ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शन्तिः  ॥
आत्मा व इदमेक एवाग्र आसीन्नान्यत्किंचन मिषत्  स ईक्षत लोकान्नु
सृजा इति  ॥ १
॥ स इमांल्लोकानसृजत ॥ अम्भो मरीचीर्मरमापोऽदोऽम्भः
परेण दिवं द्यौः प्रतिष्ठाऽन्तरिक्षं मरीचयः  ॥ पृथिवी मरो या अधस्तात्ता
आपः  ॥२
॥ स ईक्षतेमे नु लोका लोकपलान्नु सृजा इति  ॥ सोऽभ्द्य एव
पुरुषं समुद्धृत्यामूर्च्छयत्  ॥३
॥ तमभ्यतपत्तस्याभितप्तसय मुखं निरभिद्यत
यथाण्डम्  ॥  मुखाद्वाग्वाचोऽग्निर्नासिके निरभिद्येतां नासिकाभ्यां प्राणः प्राणा-
द्वायुरक्षिणी निरभिद्येतामक्षीभ्यां चक्षुश्चक्षुष आदित्यः कर्णौ निरभिद्येतां
कर्णाभ्यां  श्रोत्रं श्रोत्राद्देशस्त्वङ्निभिद्यत त्वचो लोमानि लोमभ्य ओषधि-
वनस्पतयो हृदयं निरभिद्यत हृदयान्मनो मनसश्चन्द्रमा नाभिर्निरभिद्यत
नाभ्या अपानोऽपानान्मृत्युः शिश्नं निरभिद्यत शिश्नाद्रेतो रेतस आपः ॥४
॥
इति प्रथमः खण्डः  ॥१
॥
ता एता देवताः सृष्टा अस्मिन्महत्यर्णवे प्रापतंस्तमशनापिपासाभ्यामन्व-
वार्जत् ता एनमब्रुवन्नायतनं नः प्रजानीहि यस्मिन्प्रतिष्ठिता अन्नमदामेति
॥१
॥  ताभो जामानयन्ता अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति  ॥ ताभोऽश्वमानयत्तः
अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति  ॥२
॥  ताभ्याः पुरुषमानयत्ता अब्रुवन् सुकृतं
बतेति पुरुषो  वाव सुकृतम्  ॥ ता अब्रवीद्यथाऽऽयतनं प्रविशतेति  ॥३
॥
अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशद्वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशदादित्यश्चक्षु-
र्भूत्वाऽक्षिणी प्राविशद्दिशः श्रोत्रं भूत्वा कर्णौ प्राविशन्नोषधिवनस्पतयो
--------------------
--३२-
-
लोमानि भूत्वा त्वचं प्राविशंश्चन्द्रमा मनो भूत्वा हृदयं प्राविशन्मृत्युरपानो
भूत्वा नाभिं प्राविशदापो रेतो भूत्वा शिश्नं प्राविशन्  ॥४
॥  तमशनापिपासे
अब्रूतामावाभ्यामभिप्रजानीहीति  ॥  ते अब्रवीदेतास्वेव वां देवतास्वाभजा-
म्येतासु भागिन्यौआ! करोमीति  ॥  तस्माद्यस्यै कस्यै च देवतायै हविर्गृह्यते
भागिन्यावेवास्यामशनापिपासे भवतः  ॥५
॥
इति द्वितीयः  खण्डः  ॥२
॥  
स ईक्षतेमे नु लोकाश्च लोकपालाश्चन्नमेभ्यः सृजा इति ॥१
॥ सोऽपो-
ऽभ्यतपत् ताभोऽभितप्ताभ्यो मूर्तिरजायत  ॥या वै सा मूर्तिरजायताऽन्नं वै
तत्  ॥२
॥ तदेनत्सृष्टं पराङत्यजिघांसत् तद्वाचाऽजिघृश्चत्तन्नाशक्नोद्वाचा ग्रही-
तुम्  ॥  स यद्धैनद्वाचाऽग्रहैष्यदभिव्याहृत्य हैवान्नमत्रप्स्यत्  ॥३
॥ तत्प्राणे-
नाजिघृक्षत् तन्नाशक्नोत्प्राणेन ग्रहीतुम्  ॥ स यद्धैनत्प्राणेनाग्रहैष्यदभिप्राण्य
हैवान्नमत्रप्स्यत्  ॥४
॥  त्च्चक्षुषाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोच्चक्षुषा ग्रहीतुम्  ॥  स
यद्धैनच्चक्षुषाऽग्रहैष्यद्दृष्ट्वा हैवान्नमत्रप्स्यत्  ॥५
॥  तच्छ्रोत्रेणाजिघृक्षत् तन्ना-
शक्नोच्छोत्रेण ग्रहीतुम्  ॥  स यद्धैनच्छ्रोत्रेणाग्रहैष्यच्छ्रुत्वा हैवान्नमत्रप्स्यत्  
॥६
॥  तत्त्वचाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोस्वचा ग्रहीतुम्  ॥  स यद्धैनत्त्वचाऽग्रहै-
ष्यत्स्पृष्ट्वा हैवान्नमत्रप्स्यत्  ॥७
॥  तन्मनसाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोन्मनसा
ग्रहीतुम्  ॥  स यद्धैनन्मनसाऽग्रहैष्यध्द्यात्वा हैवान्नमत्रप्स्यत्  ॥८
॥ तच्छिश्ने
नाजिघृक्षत्तन्नाशक्नोच्छिश्नेन ग्रहितुम्  ॥  स यद्धैनच्छिश्नेनाग्रहैष्यद्विसृज्य हैवान्न-
मत्रप्स्यत्  ॥९
॥  तदपनेनाजिघृक्षत् तदावयत्  ।  सैषोऽन्नस्य ग्रहो यद्वायुर-
न्नायुर्वा एष यद्वायुः  ॥१०
॥  स ईक्षत कथं न्विदं मदृते स्यादिति स ईक्षत
कतरेण प्रपद्या इति  ॥ स ईक्षत यदि वाचाऽभिव्याहृतं यदि प्राणेनाभिप्राणितं  
यदि चक्षुषा दृष्टं यदि श्रोत्रेण श्रुतं यदि त्वचा स्पृष्टं यदि मनसा ध्यातं 
यद्यपानेनाभ्यपानितं यदि शिश्नेन विसृष्टमथ कोऽहमिति  ॥११
॥  स एतमेव
सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापद्यत  ॥ सैषा विदृतिर्नाम द्वास्तदेतन्नान्दनम्  ॥  त स्य
त्रय आवसथास्त्रयः स्वप्ना अयमावसथोऽयमावसथोऽयमावसथ इति ॥१२
॥
स जातो भूतान्यभिव्यैख्यत् किमिहान्यं वाव्दिषदिति  ॥ स एतमेव पुरुषं
ब्रह्म ततममपश्यदिदमदर्शमिती  ॥१३
॥  तस्मादिदन्द्रो नामेदन्द्रो ह वै
नाम तमिदन्द्रं सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेण  ॥ परोक्षप्रिया इव हि देवाः 
परोक्षप्रिया इव हि देवाः  ॥१४
॥
इति तृतीयः खण्डः  ॥३
॥
इत्यैतरेये द्वितीयारण्यके चतुर्थोऽध्यायः  ॥४
॥
--------------------
--३३-
-
उपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥१
॥
पुरुषे ह वा अयमादितो गर्भो भवति  ॥  यदेतद्रेतस्तदेतत्सर्वेभ्योऽङ्गेभ्य-
स्तेजःसंभूतमात्मन्येवात्मानं बिभिर्ति तद्यदा स्त्रियां सिञ्चत्यथैनज्जनयति तदस्य
प्रथं जन्म  ॥१
॥ तत् स्त्रिया आत्मभूयं गच्छति यथास्वमङ्गं तथा  ॥
तस्मादेनां न हिनस्ति साऽस्यैतमात्मानमत्र गतं भावयति  ॥२
॥  सा भाव-
यित्री भावयितव्या भवति तं स्रि गर्भ बिभर्ति सोऽग्र एव कुमारं जन्मनोऽ-
ग्रेऽधिभावयति स यत्कुमारं जन्मनोऽग्रेऽधिभावयत्यात्मानमेव तद्भाव-
यत्येषां लोकानां सन्तत्या एवं सन्तता हीमे लोकास्तदस्य द्वितीयं जन्म  ॥३
॥
सोऽस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयतेऽथास्याऽयमितर आत्मा कृत-
कृत्यो वयोगतः प्रैति स इतः प्रयन्नेव पुनर्जायते तदस्य तृतीयं जन्म  ॥४
॥
तदुक्तमृषिणा  ॥ गर्भे नु सन्नन्वेषाम वेदमहं देवानां जनिमानि विश्वा  ॥ शतं
मा पुर आयसीररक्षन्नधः श्येनो जवसा निरदीयमिति गर्भ एवैतच्छयानो
वामदेव एवमुवाच  ॥५
॥  स एवं विद्वानस्माच्छरीरभेदादूर्ध्व उत्क्रम्यामु-
ष्मिन् स्वर्गे लोके सर्वान् कामानाप्त्वाऽमृतः समभवत् समभवत्  ॥६
॥
इति चतुर्थः खण्डः  ॥४
॥
इत्यैतरेयारण्यके पञ्चमोऽध्यायः  ॥५
॥  उपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥२
॥
कोऽयमात्मेति वयमुपास्महे कतरः स आत्मा येन वा पश्यति येन वा
शृणोति येन वा गन्धानाजिघ्रति येन वा वाचं व्याकरोति येन वा स्वादु
चास्वादु च विजानाति  ॥१
॥ यदेतद्धृदयं  मनश्चैतत्   ॥  संज्ञानमाज्ञानं
विज्ञानं प्रज्ञानं मेधा दृष्टिर्घृतिर्मतिर्मनीषा जूतिः स्मृतिः संकल्पः क्रतुरसुः  
कामो वश इति सर्वाण्येवैतानि प्रज्ञानस्य नामधेयानि भवन्ति  ॥२
॥
एष ब्रह्मैष इन्द्र एष प्रजापतिरेते सर्वे देवा इमानि च पञ्च महाभूतानि
पृथिवी वायुराकाश अपो ज्योतींषीत्येतानीमानि च क्षुद्रमिश्राणीव  ॥
बीजानीतरणि चेतराणि चाण्डजानि च जारुजानि च स्वेदजानि चोद्भिज्जानि
चश्वा गावः पुरुषा हस्तिनो यत्किंचेदं प्राणि जङ्गमं च पतन्नि च यच्च स्थावरं
सर्वं तत्प्रज्ञानेत्रं प्रज्ञाने प्रतिष्टितं प्रज्ञानेत्रो कोकः प्रज्ञा प्रतिष्टा प्रज्ञानं ब्रह्म
॥३
॥  स एतेन प्रज्ञेनात्मनास्माल्लोकादुत्क्रम्यामुष्मिन् स्वर्गे लोके सर्वान्का-
मानाप्त्वाऽमृतः समभवत् समभवत्  ॥ इत्योम्  ॥४
॥
इति पञ्चमः खण्डः  ॥५
॥
इत्यैतरेयारण्यके षष्ठोऽध्यायः  ॥६
॥  उपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥३
॥
अ  उ  ९
--------------------
--३४-
-
वाङ्मे   मनसि  प्रतिष्टिता   मनो   मे  वाचि   प्रतिष्ठितमाविराविर्म   एधि  ॥
वेदस्य स आणीस्वः श्रुतं मे मा प्रहासीरनेना-धीतेनाहोरात्रान् संदधाम्पृतं
वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि तन्मामवतु    तद्वक्तारमवत्ववतु   मामवतु वक्तार-
मवतु वक्तारम्  ॥  ॐ शान्तिः शान्तिः शान्थिः  ॥
इत्यैतरेयोपनिषत् संपूर्णा  ॥८
॥
ॐ तत्सत्  ॥
छान्दोग्योपनिषत्   ॥९
॥
  ॐ आप्यायन्तु  ममाङ्गानि  वाक्प्राणश्चक्षुः   श्रोत्रमथो   बलमिन्द्रियाणि    च 
सर्वाणि  सर्वं ब्रह्मोपनिषदं माहं ब्रह्म    निराकुर्यां  मा मा   ब्रह्म   

निराकरोदनिरा-
करणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु  तदात्मनि   निरते   य   उपनिषत्सु   धर्मास्ते    मयि
सन्तु ते  मयि  सन्तु  ॥ॐ शान्तिः  शान्तिः   शान्तिः  ॥
ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीत     ओमिति ह्युद्गायति   तस्योपव्याख्यानम् ॥१
॥
एषां  भूतानां  पृथिवी  रसः पृथिव्या अपो  रसोऽपामोषधयो  रस   ओषधीनां
पुरुषो रसः  पुरुषस्य  वाग्रसो वाच ऋग्रस ऋचः   साम  रसः   सान्न    उद्गीथो
रसः ॥२
॥   स  एष  रसानाँठ   रसतमः   परमः   परार्ध्योऽष्टमो   यदुद्गीथः  ॥३
॥
रसः ॥२
॥   स  एष  रसानाँ   रसतमः   परमः   परार्ध्योऽष्टमो   यदुद्गीथः  ॥३
॥
कतमा कतमर्क्कतमत्कतमत्साम  कतमः कतम उद्गीथ   इति  विमृष्टं  भवति  ॥४
॥
वागेवर्क् प्राणः सामोमित्येतदक्षरमुद्गीथः  ॥  तद्वा  एतन्मिथुनं   यद्वाक्  च  प्रण-
श्चर्क् च साम  च  ॥५
॥     तदेतन्मिथुनमोमित्येतस्मिन्नक्षरे  सँसृज्यते   यदां वै
मिथुनौ समागच्छत   आपयतो  वै   तावन्योन्यस्य  कामम्  ॥६
॥  आपयिता  ह
वै कामानां  भवति   य  एतदेवं   विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्ते ॥७
॥   तद्वा  एतदनु
ज्ञाक्षरं  यद्धि  किंचानुजानात्योमित्येव तदाहैषो  एव  समृद्धिर्यदनुज्ञा   समर्धयि-
ता  ह वै  कामानां  भवति   य  एतदेवं   विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्ते ॥८
॥   तेनेयं
त्रयी विद्या वर्तत   ओमित्याश्रावयत्योमिति   श्ँ सत्योमित्युद्गायत्येतस्यैवाक्षर-
स्यापचित्यै महिम्ना  रसेन  ॥९
॥   तेनोभौ   कुरुतो यश्चैतदेवं  वेद यक्ष न वेद ॥
नाना तु  विद्या चाविद्या च यदेव  विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा   तदेव वीर्य-
वत्तरं  भवतीति खल्वेतस्यैवाक्षरस्योपव्याख्यानं भवति  ॥१०
॥
इति  प्रथमाध्याये  प्रथमः   खण्डः  ॥१
॥
देवासुरा   ह वै यत्र संयेतिर   उभये  प्राजापत्यास्तद्ध देवा   उद्गीथमाजहुरने
--------------------
--३५-
-
--------------------
--३६-
-
तस्मादप्राणन्ननपानन्वाचमभिव्याहरति          ॥३
॥   या वाक्सर्क्तस्मादप्राणन्ननपानन्नृठ-
चमभिव्याहरति       यर्क्तत्साम    तस्मादप्राणन्ननपानन्साम       गायति     यत्साम  

स
उद्गीथस्तस्मादप्राणन्ननपानन्नुद्गायति     ॥४
॥    अतो  यान्यन्यानि  वीर्यवन्ति  कर्माणि
यथाग्नेर्मन्थनमाजेः  सरणं  दृढस्य   धनुष   आयमनमप्राणन्ननपान्स्ताँनि       

करोत्ये-
तस्य हेतोर्व्यानमेवोद्गीथमुपासीत     ॥५
॥    अथ   खलूद्गीथाक्षराण्युपासीतोद्गीथ
इति प्राण एवोत्प्राणेन    ह्युत्तिष्ठति    वाग्गीर्वाचो   ह  गिर   इत्याचक्षतेऽन्नं   

थमन्ने
हीद्ँ सर्व्ँ     स्थितम्  ॥६
॥       द्यौरेवोदन्तरिक्षं    शीः   पृथिवी  थमादित्य    

एवो-
द्वायुर्गीरग्निस्थ्ँ     सामवेद   एवोद्यजुर्वेदो    जीरृग्वेदस्थं    दुग्धेऽस्मै    

वाग्दोहं   यो
वाचो  दोहोऽन्नवानन्नादो      भवति     य    एतान्येवं     विद्वानुद्गीथाक्षरण्युपास्त
उद्गीथ  इति  ॥७
॥    अथ  खल्वाशीःसमृद्धिरुपसरणानीत्युपासीत            येन  साम्ना
स्तोष्यन्स्यात्तत्सामोपधावेत्    ॥८
॥         यस्यामृचि   तामृचं  यदार्षेयं    तमृषिं   यां
देवतामभिष्टोष्यन्स्यात्तां    देवतामुपधावेत्  ॥९
॥           येन च्छन्दसा  स्तोष्यन्स्यात्त-
च्छन्द   उपधावेद्येन    स्तोमेन    स्तोष्यमाणः    स्यात्त्ँ    स्तोममुपधावेत्  ॥१०
॥
यां दिशमभिष्टोष्यन्स्यात्तां      दिशमुपधावेत्    ॥११
॥       आत्मानमन्तत      उपसृत्य
स्तुवीत  कामं ध्यायन्नप्रमत्तोऽभ्याशो     ह  यदस्मै  स   कामः   समृध्ठद्येत यत्कामः
स्तुवीतेति  यत्कामः स्तुवीतेति  ॥१२
॥
इति   प्रथमाध्याये  तृतीयः  खण्डः  ॥३
॥
ॐमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीतोमिति            ह्युद्गायति    तस्योपव्याख्यानम्  ॥१
॥
देवा वै मृत्योर्बिभ्यतस्त्रठयीं  विद्यां  प्राविश्स्तेँ    छन्दोभिरच्छादयन्यदेभिराच्छा-
दय्स्तँच्छन्दसां    छन्दस्त्वम्   ॥२
॥        तानु तत्र  मृत्युर्यथा     मत्स्यमुदके   परिप-
श्येदेवं  पर्यपश्यदृठचि साम्नि  यजुषि ।  ते नु     वित्त्वोर्ध्वा   ऋचः   साम्नो   यजुषः
स्वरमेव  प्राविशन्  ॥३
॥     यदा    वा   ऋचमाप्नोत्योमित्येवातिस्वरत्येव्ँ          सामैवं
यजुरेष  उ  स्वरो  यदेतदक्षरमेतदमृतमभयं         तत्प्रविश्य  देवा    अमृता    अभया
अभवन्  ॥४
॥     स  य  एतदेवं   विद्वानक्षरं   प्रणौत्येतदेवाक्षर्ँ      स्वरममृतमभयं
प्रविशति   तत्प्रविश्य   यदमृता     देवास्तदमृतो      भवति  ॥५
॥
                      इति  प्रथमाध्याये  चतुर्थः  खण्डः  ॥४
॥
अथ    खलु  य  उद्गीथः  स   प्रणवो   यः  प्रणवः  स  उद्गीथ   इत्यसौ   वा  आदित्य
उद्गीथ  एष  प्रणव  ओमिति    ह्येष    स्वरन्नेति   ॥१
॥      एतमु   एवाहमभ्यगासिषं
तस्मान्मम  त्वमेकोऽसीति    ह  कौषीतकिः   पुत्रमुवाच   रश्मीँठस्त्वं   पर्यावर्तयाद्व-
हवो वै ते    भविष्यन्तीत्यधिदैवतम्    ॥२
॥      अथाध्यात्मं      य   एवायं   मुख्यः
--------------------
--३७-
-
तस्मान्मम  त्वमेकोऽसीति   ह  कौषीतकिः   पुत्रमुवाच    प्राणाँठस्त्वं    भूमानमभि-
तस्मान्मम  त्वमेकोऽसीति   ह  कौषीतकिः   पुत्रमुवाच    प्राणाँठस्त्वं    भूमानमभि-
गायताद्बहवो   वै  मे   भविष्यन्तीति   ॥४
॥      अथ  खलु  य   उद्गीथः  स   प्रणवो
यः प्रणवः  स  उद्गीथ  इति   होतृषदनाद्धैवापि     दुरुद्गीतमनुसमाहरतीत्यनुसमा-
हरतीति  ॥५
॥
इति प्रथमाध्याये  पञ्चमः  खण्डः  ॥५
॥स्
इयमेवर्गग्निः     साम  तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढ्ँ        साम       तस्मादृठच्यध्यूढ्ँ  साम
गीयत  इयमेव  साऽग्निरमस्तत्साम  ॥१
॥      अन्तरिक्षमेवर्ग्वायुः    साम    तदेतदे-
तस्यामृच्यध्यूढ्ँ    साम   तस्मादृच्यध्यूढ्ँ    साम्    गीयतेऽन्तरिक्षमेव     सा   वायु-
रमस्तत्साम ॥२
॥   द्यौरेवर्गादित्यः   साम   तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढ्ँ       साम   तस्मा-
दृच्यध्यूढ्ँ  साम  गीयते  द्यौरेव    सादित्योऽमस्तत्साम  ॥३
॥          नक्षत्राण्येवर्क्-
चन्द्रमाः  साम  तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढ्ँ        साम  तस्मादृच्यध्यूढ्ँ     साम    गीयते
नक्षत्राण्येव  सा   चन्द्रमा    अमस्तत्साम    ॥४
॥         अथ यदेतदादित्यस्य   शुक्लं
भाःठ सैवर्गथ  यन्नीलं परः  कृष्णं तत्साम  तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढ्ँ           साम तस्मा-
दृच्यध्यूढ्ँ   साम  गीयते  ॥५
॥       अथ  यदेवैतदादित्यस्य  शुक्लं  भाः  सैव  साऽथ
यन्नीलं परः कृष्णं तदमस्तत्सामाऽथ  य  एषोऽन्तरादित्ये   हिरण्मयः  पुरुषो  दृश्यते
हिरण्यश्मश्रुर्हिरण्यकेश       आप्रणस्वाठत्सर्व  एव  सुवर्णः   ॥६
॥       तस्य  यथा
कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी    तस्योदिति    नाम  स  एष  सर्वेभ्यः  पाप्मभ्य   उदित
उदेति  ह  वै  सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो   य  एवं  वेद  ॥७
॥      तस्यर्क्  च  साम च  गेष्णौ
तस्मादुद्गीथस्तस्मात्त्वेवोद्गातैतस्य      हि   गाता    स     एष   ये    चामुष्मात्पराञ्चो
लोकास्तेषां चेष्टे  देवकामानां   चेत्यधिदैवतम्  ॥८
॥
                      इति  प्रथमाध्याये  षष्ठः   खण्डः  ॥६
॥
अथाध्यात्मं      वागेवर्क्  प्राणः  साम   तदेतदेतस्यामृच्यठयध्यूढ्ँ    साम     तस्मादृ-
च्यध्यूढ्ँ  साम   गीयते  ॥   वागेव  सा  प्राणोऽमस्तत्साम  ॥१
॥      चक्षरेवर्गात्मा
साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढ्ँ        साम तस्मादृच्यध्यूढ्ँ     साम   गीयते  ॥   चक्षुरेव
साऽऽत्माऽमस्तत्साम  ॥२
॥     श्रोत्रमेवर्ङ्नठमनः  साम  तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढ्ँ
साम तस्मादृच्यध्यूढ्ँ   साम  गीयते  ॥   श्रोत्रठमेव  सा  मनोऽमस्तत्साम  ॥३
॥
अथ यदेतदक्ष्णः शुक्लं भाः सैवर्गथ  यन्नीलं  परः   कृष्णम्  तत्साम   तदेतदेतस्या-
मृच्यध्यूढ्ँ  साम तस्मादृच्यध्यूढ्ँ    साम   गीयते  ।  अथ  यदेवैतदक्ष्णः   शुक्लं भाः
सैव साऽथ् यन्नीलं परः कृष्णं   तदमस्तत्साम  ॥४
॥        अथ  य  एषोऽन्वठरक्षिणि
पुरुषो दृश्यते  सैवर्क्तत्साम      तदुकथं    तद्यजुस्तद्ब्रठह्म  तस्यैतस्य   तदेव    रूपं
--------------------
--३८-
-
यदमुष्य रूपं यावमुष्य गेष्ठणौ तौ गेष्णौ  यन्नामठ तन्नाठम ॥५
॥ स एषठ ये
चैतस्मादर्वाञ्चोठ लोकास्तेठ चेष्टे मनुष्यकामानां    चेति   तठ  इमे वीणायांठ
गायन्त्येतं ते गायन्ति  तस्मात्ते धनसनयः  ॥६
॥   अथ य एतदेवं  विद्वान्साम
गायत्युभौ स गायति सोऽमुनैव  स  एष  ये   चामुष्मात्पराञ्चो   लोकास्तँठ-
श्चाप्नोति देवकामाँठश्च  ॥७
॥    अथानेनैव  ये  चैतस्मादर्वाञ्चो   लोकास्ताँठ-
श्चाप्नोति  मनुठष्ठयकामाँठश्च तस्मादु हैवंविदुद्गाता  ब्रूयात्  ॥८
॥       कं  ते 
कामठमाठगायानीत्येष ह्येव कामामानस्येष्ठेठ य एवं  विद्वान्साम गायति  साम
गायठति ॥९
॥
                   इति प्रथमाध्याये सप्तमः खण्डः  ॥७
॥
त्रयो  होद्गीथे     कुशला  बभूबुःठ शिलकः शालावत्यश्चैकितयठनो दात्म्यःठ
प्रवाहणो जैवलिरिति ते होचुठरुद्गीथे  वै कुशलाः स्मो हन्तोद्गीथे कथां क्दाम
इति ॥१
॥   तथेति  ह समुपविविशुः  स  ह  प्रवाहणो जैवलिरुवाच   भगव-
न्तावग्रे वदतांठ  ब्राह्मणयोर्वदतोर्वाच्ँ     श्रोष्यामीति  ॥२
॥    स  ह  शिलकः
शालावत्यश्चैकितायनं दत्म्यमुवाच  हन्त त्वा  पृच्छानीति   पृच्छेति   होवाच 
॥३
॥   का साम्नो गतिरिति  स्वर  इति  होवाच   स्वरस्य कागतिरिति  प्राण
इति होवाच  प्राणस्य का गतिरित्यन्नमिति  होवाचान्नस्य का गतिरित्याप इति
होवाच  ॥४
॥  अपां  का गतिरित्यसौ लोक इति  होवाचामुष्य  लोकस्य  का
गतिरिति न स्वर्गं लोकमलिनयेदिति  होवाच  स्वर्गं  वयं  लिक्ँ  सामाभिर्संठ-
स्थापयामः स्वर्गस्स्ताँव्ँ    हि  सामेठति   ॥५
॥ त्ँ ह शिलकः शालावत्यश्चैकि-
तायनं दाल्भ्यमुवाचाप्रतिष्ठितं वै किल ते दाल्भ्य  साम यस्त्वेतर्हि  ब्रूयान्मूर्धा
ते  विपतिष्यलीति   मूर्धा    ते     विपतेदिति  ॥६
॥      हन्ताहमेतद्भगवतो
वेदानीति  विद्धीति  होवाचामुष्य  लोकस्य का गतिरित्ययंठ लोक इति  होवा-
चास्य लोकस्य का गतिरिति  न प्रतिष्ठां  लोकमतिनयेदिति  होवाच   प्रतिष्ठां
वयंठ लोक्ँ सामाभिठस्ँ स्थापयामः  प्रतिष्ठास्ँ  स्ताव्ँ    हि सामेति  ॥७
॥
त्ँ ह प्रयाठहणो जैवलिरुवाचान्तवद्वै  किल  ते शालावत्य  साम   यस्त्वेतर्हि
ब्रूयान्मूर्धा  ते  विपतिष्यतीति   मूर्धा  ते   विपतेदिति     हन्ताहमेतद्भगवतो
वेदानीति  विठद्धीति होवाच  ॥८
॥
                    इति  प्रथमाध्याऽष्टमः खण्डः  ॥८
॥
अस्य  लोकस्य  का  गतिरित्याकाश  इति  होवाच  सर्वाणि  ह वा  इमानिठ
भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्त  आकाशं  प्रत्यस्तं यन्त्याकाशो ह्येवैभ्यो ज्याया-
--------------------
--३९-
-
नाकाठशः परायणम्  ॥१
॥     स  एष   परोवठरीयानुद्गीथः   स  एषोऽनन्तः   परोव-
रीपोठ हास्य  भवति  परोवरीयसो   ह  लोकाञ्जगठति य एतदेवं  विद्वान्परोक्रीयाँठ
समुद्गीथमुपास्तेठ  ॥२
॥          त्ँ  हैतमतिधन्ठवा  शौनक    उदरशाण्डिस्याठयो-
क्त्वोठवाव यावत्त एनं प्रजायामुद्गीथं   वेदिष्यन्ते    परोवरीयो   हैभ्यस्तावदस्मिँल्लोके
जीवनं  भविष्यति    ॥३
॥          तथामुष्मिँल्लोके      लोक   इति    स  य  एतदेवं
विद्वानुपास्ते  परोबठरीय  एव  हास्यास्मिँल्लोके   जीवनं   भवति   तथामुष्मिँल्लोके
लोक  इति  लोके  लोक  इति  ॥४
॥
                        इति प्रथमाध्याये  नवमः  खण्डः  ॥१
॥
मटचीहतेषु    कुरुष्वायिठक्या  सह   जाययोषस्तिर्ह    चाक्रायण   इभ्यग्रामे   प्रद्रा-
णकठ  उवास  ॥१
॥        स   हेभ्यं   कुल्माषान्खादन्तं      बिभिक्षे    त्ँ   होवाच  ॥
नेतोऽन्ये  विद्यन्ते   यच्चठ ये म इम  उपनिहिता   इति   ॥२
॥      एतेषां    मे  देहीति
होवाच   तानस्मै  प्रददौ  हन्तानुपानमित्युच्छिष्टं      वै   मे  पीत्ँ    स्यादिति  होवाच  
॥३
॥       न   स्विदेतेऽप्युच्छिष्टा     इति     न   वा   अजीविष्यमिमानखादन्निति
होवाच  कामो  म  उदपानमिति   ॥४
॥     स  ह  खादित्बातिशेषाञ्जायाया    आज-
हार साग्र  एव   सुभिक्षा    बभूव    तान्प्रतिगृह्य      निदधौ   ॥५
॥     स  ह  प्रातः
संजिहान  उवाच  यद्बतान्नस्य  लभेमहि  लभेमहि     धनमात्राँठ    राजासौ   यक्ष्यते
स मा सर्वैरार्त्विज्यैर्वृणीतेति    ॥६
॥    तं  जायोवाच   हन्त  पत  इम   एव  कुल्माषा
इति  तान्खादित्वाऽमुं   यज्ञं  विततमेयाय     ॥७
॥       तत्रोद्गातॄनास्तावे     स्तोष्य-
माणानुपोपविवेश    स  ह  प्रस्तोतारमुवाच    ॥८
॥     प्रस्तोतर्या    देवता    प्रस्ताव-
मन्वायत्ता  तां  चेदविद्वान्प्रस्तोष्यसि    मूर्धा   ते    विपतिष्यतीति   ॥९
॥      एवमे
वोद्गातारमुवाचोद्गातर्या     देवतोद्गीथमन्वायत्ता      तां    चेदविद्वानुद्गास्यसि    मूर्धा
ते विपतिष्यतीति   ॥१०
॥        एवमेव   प्रतिहर्तारमुवाच       प्रतिहर्तर्या     देवता
प्रतिहारमन्वायत्ता   तां  चेदविद्वान्प्रतिहरिष्यसि      मूर्धा   ते  विपतिष्यतीति   ते   ह
समारतास्तूष्णीमासांचक्रिते  ॥११
॥
इति  प्रथमाध्याये   दशमः  खण्डः  ॥१०
॥
अथ  हैनं  यजमान    उवाच    भगवन्तं     वा    अहं   विविदिषाणीश्ठयुषस्तिरस्मि
चाक्रायण इति  होवाच  ॥१
॥      स  होवाच       भगवन्तं   वा  अहमेभिः   सर्वैरा-
र्त्विज्यैः  पर्यैषिषं  भगवतो    वा  अहमविऽत्त्यान्यानवृषि   ॥२
॥       भगवाँ स्त्वेव
मे सर्वैरार्त्विज्यैरिति तथेत्यथ  तर्ह्येत  एव   समतिसृष्टाः   स्तुवतां   यावत्त्वेभ्यो   धनं
दद्यास्तावन्मम  दद्या  इति  तथेति  ह   यजमान   उवाच   ॥३
॥      अथ हैनं  प्रस्तो-
तोपससादःठ प्रस्तोतर्या   देवता   प्रस्तावमन्वायत्ता     तां    चेदविद्वान्प्रस्तोष्यसि
--------------------
--४०-
-
मूर्धा ते   विपतिष्यतीति     मा   भगवानवोचत्कतमा     सा   देवतेति   ॥४
॥     प्राण
इति  होवाच    सर्वाणि   ह वा  इमानि    भूतानि    प्राणमेवाभिसंविशन्ति      प्राणम-
भ्युज्जिहते    सैषा   देवता    प्रस्तावमन्वायत्ता     तां  चेदविद्वान्प्रास्तोष्यो     मूर्धा   ते
व्यपतिष्यत्तथोक्तस्य   मयेति  ॥५
॥      अथ   हैनमुद्गातोपससादोद्गातर्या         देवतो-
द्गीथमन्वायत्ता    तां   चेदविद्वानुद्गास्यसि     मूर्धा   ते  विपतिष्यतीति   मा    भगवान-
वोचत्कतमा  सा  देवतेति   ॥६
॥      आदित्य  इति  होवाच   सर्वाणि  ह  वा  इमानि
भूतान्यादित्यमुच्चैः    सन्तं   गायन्ति   सैषा   देवतोद्गीथमन्वायत्ता      तां   चेदविद्वानु-
दगास्यो   मूर्धा   ते  व्यपतिष्यत्तथोक्तस्य     मयेति   ॥७
॥        अथ  हैनं  प्रतिहर्तो-
पससाद    प्रतिहर्तर्या      देवता    प्रतिहारमन्वायत्ता     तां   चेदविद्वान्प्रतिहरिष्यसि
मूर्धा   ते  विपतिष्यतीति     मा   भगवानवोचत्कतमा     सा  देवतेति   ॥८
॥      अन्न-
मिति  होवाच     सर्वाणि  ह  वा  इमानि   भूतान्यन्नमेव    प्रतिहरमाणानि    जीवन्ति
सैषा  देवता    प्रतिहारमन्वायत्ता     तां   चेदविद्वान्प्रत्यहरिष्यो       मूर्धा    ते  व्यपति-
ष्यत्तथोक्तस्य  मयेति   तथोक्तस्य  मयेति  ॥९
॥
                     इति  प्रथमाध्याय  एकादशः  खण्डः  ॥११
॥
अथातः    शौव   उद्गीथस्तद्ध     बको   दाल्भ्यो   ग्लावो   वा  मैत्रेयः    स्वाध्यायमु-
द्वव्राज  ॥१
॥       तस्मै  श्वा   श्वेतः  प्रादुर्बभूव     तमन्ये   श्वान   उपसमेत्योचुरन्नं     नो
भगवानागायत्वशनायाम        वा  इति  ॥२
॥      तान्होवाचेहैव    मा   प्रातरुपसमी-
यातेति   तद्ध   बको  दाल्भ्यो   ग्लावो    वा  मैत्रेयः   प्रतिपालयांचकार    ॥३
॥    ते
ह यथैवेदं  बहिष्पवमानेन     स्तोष्यमाणाः    स्ँ रब्धाः     सर्पन्तीत्येव     माससृपुस्ते
ह  समुपविश्य     हिंचक्रुः    ॥४
॥          ॐ३
मदा३
मॐ३
पिबा३
मॐ३
देवो         वरुणः
प्रजापतिः सविता२
न्नमिहा२
ऽऽहरदन्नपते३
न्नमिहा२
ऽऽहरा२
ऽऽहरो३
मिति ॥५
॥
                      इति प्रथमाध्याये  द्वादशः   खण्डः  ॥१२
॥
अयं     वाव   लोको   हाउ!कारो      वायुर्हिआ!कारश्चन्द्रमा         अथकार    आत्मेहका-
रोऽग्निरीकारः    ॥१
॥      आदित्य  ऊकारो  निहव    एकारो   विश्वेदेवा  औहिओ!कारः
प्रजापतिर्हिंकारः    प्राणः  स्वरोऽन्नं  या  वाग्विराट्ठ ॥२
॥  अनिरुक्तस्त्रयोदशः   स्तोभः
संचरो   हुंकारः    ॥३
॥      दुग्धेऽस्मै    वान्ठदोहं   यो   वाचो   दोहोऽन्नवानन्नादो
भवति  य   एतामेव्ँ      साम्नामुपनिषदं     वेदोपनिषदं    वेद  इति  ॥४
॥
                     इति  प्रथमाध्याये  त्रयोदशःठ खण्डः  ॥१३
॥
                              इति  प्रथमोऽध्यायेःठ  ॥१
॥
--------------------
--४१-
-
--------------------
--४२-
-
प्रतिहारः   पुरुषो     निधनम्   ॥१
॥        भवन्ठित  हास्य  पशवः  पशुमान्भवति  य
एतदेवं   विद्वान्पशुषु   पञ्चविध्ँ     सामोपास्ते  ॥२
॥
इति द्वितीयाध्याये  षष्ठः खण्डः  ॥६
॥
प्राणेषु   पञ्चविधं   परोवरीयः   सामोपासीत    प्राणो   हिंकारो   वाक्प्रस्तावश्चक्षु-
रुद्गीथः   श्रोत्रं  प्रतिहारो   मनो  निधनं      परोवरीयाँठसि    वैतानि   ॥१
॥       परो-
वरीयो   हास्य  भवति  परोवरीयसो      ह  लोकाञ्जयति     य   एतदेवं   विद्वान्प्राणेषु
पञ्चविधं   परोवरीयः   सामोपास्त    इति  तु  पञ्चविधस्य  ॥२
॥
इति द्वितीयाध्याये  सप्तमः  खण्डः  ॥७
॥
अथ       सप्तविधस्य  वाचि  सप्तविध्ँ      सामोपासीत   यत्किंच  वाचो   हुमिति   स
हिंकारो    यत्प्रेति   स   प्रस्तावो   यदेति   स  आदिः   ॥१
॥       यदुदिति स   उद्गीथो
यत्प्रतीति   स  प्रतिहारो      यदुपेति   स     उपद्रवो    यन्नीति    तन्निधनम्   ॥२
॥
दुग्धेऽस्मै   वाग्दोहं    यो   वाचो दोहोऽन्नवानन्नादो    भवति   य   एतदेव  विठद्वाठन्वाचि
सप्तविध्ँ     सामोपास्ते  ॥३
॥
इति   द्वितीयाध्यायेऽष्टमः   खण्डः  ॥८
॥
     अथ  खल्वमुमादित्य्ँ       सप्तविध्ँ     सामोपासीत    सर्वदा    समस्तेन  साम   मां
प्रति   मां  प्रतीति   सर्वेण समस्तेन     साम   ॥१
॥      तस्मिन्निमानि     सर्वाणि  भूता-
न्यन्वायत्तानीति      विद्यात्तस्य  यत्पुरोदयात्स     हिंकारस्तदस्य    पशवोऽन्वायत्तास्त-
स्मात्ते   हिंकुर्वन्ति    हिंकारभाजिनो       ह्येतस्य  साम्नःठ ॥२
॥     अथ  यत्प्रथमोदिते
स  प्रस्तावस्तदस्य    मनुष्या     अन्वायत्तास्तस्मात्ते    प्रस्तुतिकामाः     प्रश्साँकामाः
प्रस्तावभाजिनो     ह्येतस्य   साम्नः   ॥३
॥       अथ  यत्सङ्गववेलायाँठ    स   आदिस्त-
दस्यठ वयाँठस्यन्वायत्तानि     तस्मात्तान्यन्तरिक्षेऽनारम्बणान्यादायात्मानं         परिप-
तन्त्यादिभाजीनि      ह्येतस्य   साम्नः   ॥४
॥     अथ   यत्संप्रति    मध्यन्दिने   स  उद्गी-
थस्तदस्य     देवा       अन्वायत्तास्तस्मात्ते    सत्तमाः    प्राजापत्यानामुद्गीथभाजिनो
ह्येतस्य    साम्नः  ॥५
॥       अथ यदूर्ध्वं    मध्यंदिनात्प्रागपराह्णात्स       प्रतिहारस्तदस्य
गर्भा      अन्वायत्तास्तस्मात्ते    प्रतिहृता       नावपद्यन्ते     प्रतिहारभाजिनो      ह्येतस्य
साम्नः      ॥६
॥            अथ यदूर्ध्वमपराह्णात्प्रागस्तमयात्स           उपद्रवस्तदस्यारण्या
अन्वायत्तास्तस्मात्ते     पुरुषं   दृष्ट्वा   कक्ष्ँ     श्वभ्रमित्युपद्रवन्त्युपद्रवभाजिनो      ह्येतस्य
साम्नः     ॥७
॥        अथ यत्प्रथमास्तमिते     तन्निधनं    तदस्य    पितरोऽन्वायत्तास्त-
स्मात्तान्निदधति      निधनभाजिनो     ह्येतस्य   साम्न  एवं  खल्वमुमादित्य्ँ     सप्तविध्ँ
सामोपास्ते  ॥८
॥
इति द्वितीयाध्याये  नवमः  खण्डः  ॥९
ठ॥
--------------------
--४३-
-
अथ      खल्वात्मसंमितमतिमृत्यु       सप्तविध्ँ       सामोपासीत    हिंकार    इति
त्र्यक्षरं प्रस्ताव इति  त्र्यक्षरं तत्समम्  ॥१
॥     आदिरिति  द्व्यक्षरं प्रतिहार  इति
चतुरक्षरं  तत  इहैकं तत्समम्   ॥२
॥     उद्गीथ     इति    त्र्यक्षरमुपद्रव   इति  चतु-
रक्षरं   त्रिभिस्त्रिभिः    समं    भवत्यक्षरमतिशिष्यते       त्र्यक्षरं   तत्समम्  ॥३
॥
निधनमिति  त्र्यक्षरं  तत्सममेव  भवति   तानि  ह  वा  एतानि  द्वाविँठशतिरक्षराणि
॥४
॥   एकविँठशत्यादित्यमाप्नोत्येकविँठशो    वा  इतोऽसावादित्यो       द्वाविँठशेन
परमादित्याजठयति    तन्नाकं    तद्विशोकम्   ॥५
॥      आप्नोतीहादित्यस्य    जयं  परो
हास्याठदित्यजयाज्जयो  भवति  य  एतदेवं   विद्वानात्मसंमितमतिमृत्यु       सप्तविध्ँ
सामोठपास्ते  सामोपास्ते  ॥६
॥
                      इति  द्वितीयाध्याये  दशमः  खण्डः  ॥१०
॥
मनो       हिंकारो   वाक्प्रस्तावश्चक्षुरुद्गीथः    श्रोत्रं    प्रतिहारः     प्राणो     निधनमेत-
द्गायत्रं   प्राणेषु   प्रोतम्    ॥१
॥    स  य  एवमेतद्गायत्रं      प्राणेषु   प्रोतं    वेद  प्राणी-
भवति  सर्वमायुरेति      ज्योग्नीवति      महान्प्रजया      पशुभिर्भवति     महान्कीर्त्या
महामनाः   स्यात्तद्ब्रठतम्  ॥२
॥
                इति द्वितीयाध्याये  एकादशः  खण्डः  ॥११
॥
अभिमन्थति       स  हिंकारो   धूमो  जायते     स   प्रस्तावो    ज्वलति   स  उद्गी-
थोऽङ्गारा   भवन्ति  स   प्रतिहार      उपशाम्ठयति    तन्निधन्ँ  स्शाँम्ठयति   तन्नि-
धनमेतद्रथन्तरमग्नौ     प्रोतम्    ॥१
॥     स  य  एवमेतद्रभन्तरमग्नौ     प्रोतं   वेद  ब्रह्म-
वर्चस्यन्नादो   भवति   सर्वमायुरेति      ज्योग्जीवति      महान्प्रजया     पशुभिर्भवति
महान्कीर्त्या   न  प्रत्वठैठङग्निमाचामेन्न निष्ठीवेत्तद्व्रतम्  ॥२
॥
                    इति  द्वितीयाध्याये  द्वादशः   खण्डः  ॥१२
॥
    उपमन्त्रयते  स    हिंकारो   ज्ञपठयते स   प्रस्तावः  स्त्रिया  सह  शेते  स  उद्गीथः
प्रति  स्त्रीं  सह  शेते  स  प्रतिहारः   कालं   गच्छति   तन्निधनं   पारं   गच्छति  तन्नि-
धनमेतद्वामदेव्यं    मिथुने   प्रोतम्    ॥१
॥      स  य  एवमेतद्वामदेव्यं    मिथुने   प्रोतं
वेद  मिथुनीभवति    मिथुनान्मिथुनात्प्रजायते       सर्वमायुरेति     ज्योग्नीवति    महा-
न्प्रजया   पशुभिर्भवति    महान्कीर्त्या   न  कांचन  परिहरेत्तद्व्रतम्  ॥२
॥
                   इति  द्वितीयाध्याये  त्रयोदशः  खण्डः  ॥१३
॥
   उद्यन्हिंकार      उदितः    प्रस्तावो    मध्यन्दिन    उद्गीथोऽपराह्णः    प्रतिहारोऽस्तं
यन्निधनमेतद्बृहदादित्ये     पोतम्    ॥१
॥     स    य  एवमेतद्बृहदादित्ये      प्रोतं   वेद
तेजस्व्यन्नादो   भवति    सर्वमायुरेति    ज्योग्नीवति      महान्प्रजया      पशुभिर्भवति
महान्कीर्त्या   तपन्तं   न  निन्देत्तद्व्रतम्  ॥२
॥
                    इति  द्वितीयाध्याये  चतुर्दशः  खण्डः  ॥१४
॥
--------------------
--४४-
-
    अभ्राणि  संप्लवन्ते  स  हिंकारो  मेघो  जायते  स  प्रस्तावो  वर्षति   स  उद्गीथो
विद्योतते  स्तनयति   स  प्रतिहार   उद्गृह्णाति    तन्निधनमेतद्वैरूपं       पर्जन्ये   प्रोतम्
॥१
॥     स  य  एवमेतद्वैरूपं  पर्जन्ये    प्रोतं   वेद   विरूपाँठश्च  सुरूपाठँशच पशून-
वरुन्धे   सर्वमायुरेति     ज्योग्जीवति    महान्प्रजया    पशुभिर्भवति      महान्कीर्त्या
वर्षन्तं  नो  निन्देत्तद्व्रतम्  ॥२
॥
                   इति  द्वितीयाध्याये  पञ्चदशः  खण्डः  ॥१५
॥
वसन्तो     हिंकारो   ग्रीष्मः   प्रस्तावो    वर्षा    उद्गीथः   शरत्प्रतिहारो     हेमन्तो
निधनमेतद्वैराजमृतुषु     प्रोतम्  ॥१
॥           स य एवमेतद्वैराजमृतुषु      प्रोतं   वेद
विराजति  प्रजया   पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन    सर्वमायुरेति      ज्योग्जीवति   महान्प्रजया
पशुभिर्भवति   महान्कीर्त्यर्तून्न    निन्देत्तद्व्रतम्  ॥२
॥
इति   द्वितीयाध्याये  षोडशः  खण्डः  ॥१६
॥
पृथिवी      हिंकारोऽन्तरिक्षं      प्रस्तावो   द्यौरुद्गीथो    दिशः    प्रतिहारः     समुद्रो
निधनमेताः  शक्वर्यो  लोकेषु  प्रोताः  ॥१
॥         स य    एवमेताः   शक्वर्यो  लोकेषु
प्रोता वेद  लोकी   भवति  सर्वमायुरेति   ज्योग्जीवति     महान्प्रजया     पशुभिर्भवति
महान्कीर्त्या   लोकान्न  निन्देत्तद्व्रतम्  ॥२
॥
                    इति द्वितीयाध्याये  सप्तदशः  खण्डः  ॥१७
॥
अजा    हिंकारोऽवयः    प्रस्तावो   गाव  उद्गीथोऽश्वाः   प्रतिहारः      पुरुषो   निधन-
ठता रेवत्यः  पशुषु  प्रोताः   ॥१
॥     स  य  एवमेता    रेवत्यः  पशुषु    प्रोता    वेद
पशुमान्भवति   सर्वमायुरेति       ज्योग्जीवति    महान्प्रजया     पशुभिर्भवति    महा-
न्कीर्त्या  पशून्न  निन्देत्तद्व्रतम्  ॥२
॥
                       इति द्वितीयाध्यायेऽष्टादशः   खण्डः  ॥१८
॥
लोम   हिंकारस्त्वक्प्रस्तावो     माँठसमुद्गीथोऽस्थि     प्रतिहारो    मज्जा     निधनमे-
तद्यज्ञायज्ञीयमङ्गेषु    प्रोतम्   ॥१
॥         स    य   एवमेतद्यज्ञायज्ञीयमङ्गेषु        प्रोतं
वेदाऽङ्गीभवति   नाङ्गेन    ठविहूर्च्छति  सर्वमायुरेति     ज्योग्जीवति     महान्प्रजया
पशुभिर्भवति   महान्कीर्त्या   संवत्सरं   मज्ज्ञो   नाश्नीयात्तद्व्रतं   मज्ज्ञो   नाश्नीयादिति
वा ॥२
॥
                  इति द्वितीयाध्याये   एकोनविंशः  खण्डः  ॥१९
॥
अग्निर्हिकारो      वायुः  प्रस्ताव    आदित्य   उद्गीथो    नक्षत्राणि    प्रतिंठहारश्चन्द्रमा
निधनमेतद्राजनं   देवतासु    प्रोतम्    ॥१
॥        स   य   एवमेतद्राजनं     देठवतासु
प्रोतं  वेदैतासामठेव        देवतासाँठ   सलोकताँठ   सर्ष्टिताँ         सायुज्यं  गच्छति
--------------------
--४५-
-
सर्वमायुरेति  ज्योग्जीवति  महान्प्रजया पशुभिर्भवति  महान्कीर्त्या   ब्राह्मणान्न
निन्देत्तद्व्रतम् ॥२
॥
                   इति द्वितीयाध्याये विंशः खण्डः  ॥२०
॥
त्रयी   विद्या  हिंकारस्त्रय इमे  लोकाः स प्रस्तावोऽग्निर्वायुरादित्यः स  उद्गीथो
नक्षत्राणि  वयाँठसि  मरीचयः  स   प्रतिहारः    सर्पा  गन्धर्वाः   पितरस्तन्नि-
धनमेतत्साम सर्वस्मिन्प्रोतम्  ॥१
॥   स  य    एवमेतत्साम  सर्वस्मिन्प्रोतं  वेद
सर्व्ँ ह भवति  ॥२
॥    तदेष  श्लोकः ॥ यानि पञ्चधा  त्रीणि  त्रीणि तेभ्यो  न
ज्यायः परमन्यदस्ति  ॥३
॥  यस्तद्वेद स  वेद  सर्व्ँ   सर्वा   देशो   बलिमस्मै
हरन्ति सर्वमस्मीत्युपासीत तद्व्रतं   तद्व्रतम्  ॥४
॥
                इति द्वितीयाध्याये एकविंशः खण्डः  ॥२१
॥
विनर्दि   साम्नो  वृणे  पशव्यमित्यग्नेरुद्गीथोऽनिरुक्तः  प्रजापतेर्निरुक्तः  सोमस्य
मृदु श्लक्ष्णं वायोः श्लक्ष्णं बलवदिन्द्रस्य  क्रौञ्चं  बृहस्पतेरपध्वान्तं   वरुणस्य
तान्सर्वानेवोपसेवेत  वारुणं त्वेव वर्जयेत्  ॥१
॥   अमृतत्वं  देवेभ्य  आगाया-
नीत्यागायेत्स्वधां पितृभ्य  आशां  मनुष्येभ्यस्तृणोदकं   पशुभ्यः  स्वर्गं  लोकं
यजमानायान्नमात्मन  आगायानीत्येतानि मनसा ध्यायन्नप्रमत्तः स्तुवीत  ॥२
॥
सर्वे स्वरा इन्द्रस्यात्मानः सर्व  ऊष्माणः प्रजापतेरात्मानः  सर्वे  स्पर्शा मृत्यो-
रात्मानस्तं यदि स्वरेषूपालमेठतेन्द्र्ँ  शरणं  प्रपन्नोऽभूवं स  त्वा प्रति  वक्ष्यती-
त्येनं ब्रूयात् ॥३
॥   अथ यद्येनमूष्मसूपालभेठत प्रजापतिँठ  शरणं  प्रपन्नोऽभूवं
स त्वा प्रति पेक्ष्यतीत्येनं ब्रूयादथ यद्येन्ँ स्पर्शेषूपालभेत  मृत्युँठ शरणं  प्रपन्नो-
ऽभूवं स त्वा प्रति धक्ष्यतीत्येनं ब्रूयात् ॥४
॥   सर्वे स्वरा  घोषवन्तो बलवन्तो
वक्तव्या इन्द्रे बलं ददानीति सर्व ऊष्माणोऽग्रस्ता अनिरस्ता विवृता  वक्तव्याः
प्रजापतेरात्मानं परिददानीति   सर्वे  स्पर्शा   लेशेनानभिनिहिता      वक्तव्या
मृत्योरात्मानं परिहराणीति  ॥५
॥
                इति द्वितीयाध्याये द्वाविंशः खण्डः  ॥२२
॥
त्रठयो धर्मस्कन्धा  यज्ञोऽध्ययनं  दानमिति  ।  प्रथमस्तप एव द्वितीयो  ब्रह्म-
चार्याचार्यकुलवासी   तृतीयोऽत्यन्तमात्मानमाचार्यकुलेऽवसादयन्सर्व     एते
पुण्यलोका भवन्ति ब्रह्मस्स्थोँऽमृतत्वमेति  ॥१
॥       प्रजापतिर्लोकानभ्यतप-
त्तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रयी विद्या संप्रास्रवत्तामभ्यतपत्तस्या  अभितप्ताया एतान्य-
क्षराणि संप्रास्तवन्त  भूर्भुवः  स्वरिति  ॥२
॥    तान्यभ्यतपत्तेभ्योऽभितप्तेभ्य
ॐकारः संप्रास्रवत्तद्यथा शङ्कुना सर्वाणि पर्णानि  संतृण्णान्येवमॐकारेण सर्वा
वाक् संतृण्णॐकार एवेद्ँ  सर्वमॐकार एवेद्ँ   सर्वम्  ॥३
॥
               इति द्वितीयाध्याये त्रयोविंशः खण्डः  ॥२३
॥
--------------------
--४६-
-
ब्रठह्मठवादिनो वदन्ति  यद्वसूनां प्रातः सवन्ँ   रुद्राणां  माध्यन्दिन्ँ    ठठठ-
मादित्यानां च  विश्वेषां च देवानां   तृतीयसवनम्  ॥१
॥       क्वठ तर्हि यजमा-
नम्ठय लोक इति स यस्तं न विद्यात्कथं कुर्यादथ विद्वान्कुर्यात्  ॥२
॥    पुरा
प्रातरनुवाकस्योपाकरणाज्जघनेन    गार्हपत्यस्योदठख  उपविठश्य स  वाठसव्ँ
सामाभिगायति  ॥३
॥    लो३
कद्वारमपावा  ३
र्णू  ३३
पश्येम  त्वा   वय्ँ रा-
३
३
३
३
३
हुं    ३
आ ३३
ज्या ३
यो ३
आ   ३२१११
इति ॥४
॥     अथ
जुठहोति नमोऽग्नये  पृथिवीक्षिते   लोकक्षिते  लोकं मे  यजमानाय   विन्दैष वै
यजमानस्य  लोक एतास्मि  ॥५
॥   अत्र  यजमानः   परस्ताद्गायुषः   स्वाहाऽप-
जहि परिघमित्युक्त्वोत्तिष्ठति  तस्मै  वसवः प्रातःसवन्ँ   संप्रयच्छन्ति  ॥६
॥
पुरा   माध्यन्दिनस्य   सवनस्योपाकरणाज्जघनेनाग्नीध्रीयस्योदङ्मुठख   उपविश्य
स रौद्र्ँ    सामाभिगायति  ॥७
॥        लो३
कद्वारमपावा३
र्णू  ३३
पश्येम   त्वा
वयं वैरा  ३३३३३
हुं   ३
आ  ३३
ज्या  ३
यो  ३
आ ३२१११
इति
॥८
॥      अथ  जुहोति  नमो     वायवेठऽन्तरिक्षक्षिते   लोकक्षिते  लोकं  मे
यजमानाय विन्दैष   वै  यजमानस्य  लोक  एतास्मि  ॥९
॥     अत्र  यजमानः
पठरठस्तादायुषः स्वाहाऽपजहि  परिघमित्युक्त्वोत्तिष्ठति  तस्मै रुद्रा    माध्यठ-
न्दिन्ँ     सवन्ँ   संप्रयच्छन्ति  ॥१०
॥      पुरा  तृतीयसवनस्योपाकरणाज्जघने-
माठहवनीयस्योदङ्मुख उपविश्य   स  आदित्य्ँ    स  वैश्वदेव्ँ     सामाभिगाठ-
यति  ॥११
॥       लो३
कद्वारमपा   वा  ३
र्णू  ३३
पश्येम  त्वा  वय्ँ स्वारा
३३३३३
हुं  ३
आ  ३३
ज्या ३
यो ३
आ ३२१११
इति ॥१२
॥       आदि-
त्यमथ वैश्वदेवं    लो३
कद्वारमपावा  ३
र्णू   ३३
पश्येम  त्वा  वय्ँ    साम्ना
३३३३३
हुं  ३
आ ३३
ज्या ३
यो ३
आ ३२१११
इति  ॥१३
॥  अथ जुहोति
नम  आदित्येभ्यश्च  विश्वेभ्यश्च  देवेभ्यो   दिविक्षिभ्ठद्यो लोकक्षिभ्ठद्यो लोकं मे
यजमानाय  विन्दत ॥१४
॥    एष वै यजमानस्य  लोक एताऽस्म्यत्र  यजमानः
परस्तादायुषः स्वाहाऽपहतपरिघमित्युक्त्वोत्तिष्ठति  ॥१५
॥    तस्मा  आदित्याश्च
विश्वे  च देवास्तृतीय्ँ  सवन्ँ    संप्रयच्छन्त्येष  ह वै यज्ञस्य  मात्रां वेद  य एवं
वेद य एवं वेद  ॥१६
॥
                  इति द्वितीयाध्याये चतुविशः खण्डः  ॥२४
॥
                         इति द्वितीयोऽध्यायः  ॥२
॥
--------------------
--४७-
-
                         अथ  तृतीयोऽध्यायः     ॥३
॥
   ॐ असौ वा  आदित्यो  देवमधुठ तस्य द्यौठरिव तिरश्चीनव्ँ शोऽन्तरिक्षमपूठपो
मरीचयः  पुत्राः  ॥१
॥  तस्ठय येठ प्रानोठ रश्मयस्ता एवास्य प्राच्यो मधुनाड्यः  ।
ऋच एव  मधुकृत  ऋग्वेद  एव  पुष्ठपं ता अमृता  आपस्ता वा  एता   ऋचः
॥२
॥     एतमृग्वेदमभ्ठयतप्ँ स्तस्याभिठतप्तस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमन्नाठठ
रसोऽजायत  ॥३
॥     तब्ठद्यक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा  एतद्यदेतदादित्यस्य
रोहित्ँ    रूपम्  ॥४
॥
                    इति  तृतीयाध्याये प्रथमः खण्डः  ॥१
॥
   अथ  येऽस्य  दक्षिणा    रश्मयस्ता  एवास्य  दक्षिणा मधुनाड्यो  यजूँठष्येव
मधुकृतो यजुर्वेद एव  पुष्पं   ता  अमृता   आपः  ॥१
॥     तनि   वा  एतानि
यजूँठष्येतं यजुर्वेदमभ्यतप्ँ स्तस्याभिठतप्तस्य यशस्तेज  इन्द्रियं   वीर्यमन्नाद्य्ँ
रसोऽजायत  ॥२
॥    तव्ठद्यक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा   एतद्यदेतदादित्यस्य
शुक्ल्ँ रूपम्  ॥३
॥
                   इति तृतीयाध्याये द्वितीयः खण्डः  ॥२
॥
अथ   येठऽस्य प्रत्यञ्चो रश्मयस्ता  एवास्य  प्रतीच्यो   मधुनाड्यः  सामान्येव
मधुकृतः सामवेद  एव पुष्पं   ता   अमृता   आपः ॥१
॥    तानि   वा   एतानि
सामान्येत्ँ   सामवेदमभ्यतप्ँ   स्तस्याभितप्तस्य  यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमनाद्य्ँ
रसोऽजायत   ॥२
॥    तव्ठद्यक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा  एतद्यदेतदादित्यस्य
परं कृष्ण्ँ   रूठपम्  ॥३
॥
                   इति तृतीयाध्याये तृतीयः खण्डः  ॥३
॥
अथ  येऽस्ठयोदञ्चो  रश्मयठस्ता एवास्ठयोदीच्यो मधुनाड्योऽथर्वाङ्गिरस  एव
मधुकृत इतिहासपुराणं  पुष्पं  साठ अमृता आपः ॥१
॥  ते   वा एतेऽथर्वाङ्गिरस
एतदितिहासपुराणमभ्यतप्ँ   स्तस्याभितप्तठस्य यठशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमन्नाद्य्ँ
रठसोऽजायत  ॥२
॥    तव्ठद्यक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा एतद्यदेतदादित्यस्य
परं कृष्ण्ँ  रूपम् ॥३
॥
                   इति तृतीयाध्याये चतुर्थः खण्डः  ॥४
॥
   अथ येऽस्योर्ठठर्ठठयस्ता एवास्योर्ध्वाठ मधुनाड्यो गुह्याठ एवादेठ मधु-
कृठतो ब्रह्मैवठ पुष्पं ता अमृता आपः ॥१
॥ ते  वा  एते  गुह्या  आदेशा एतद्ठ-
ठठयतप्ठँस्तस्याभ्ठतप्तस्यठयशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमन्नाद्य्ँ  रसोऽजायतठ  ॥२
॥
ठठठठठदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा  एतद्यदेतदादित्यस्य   मध्ये  क्षोभत   इवठ
--------------------
--४८-
-
॥ ३
॥  ते  वा एते   रसानाँठ   रसा  वेदा  हि   रसास्तेषामेते   रसास्तानि  वा
एतान्यमृतानाममृतानि  वेदा  ह्यमृतास्तेषामेतान्यमृतानि  ॥४
॥
                     इति तृतीयाध्याये पञ्चमः खण्डः  ॥५
॥
तद्यत्प्रथमममृतं    तद्वसव  उपजीवन्त्यग्निना   मुखेन न वै  देवा   अश्नन्ति न
पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा  तृप्यन्ति  ॥१
॥    त  एतदेव  रूपमभिसंविशन्त्येतस्मा-
द्रूपादुद्यन्ति   ॥२
॥    स     य एतदेवममृतं  वेद  वसूनामेवैको  भूत्वाऽग्निनैव
मुखेनैतदेवामृतं   दृष्ट्वा   तृप्यति  स य एतदेव   रूपमभिसंविशत्येतस्माद्रूपादु-
देति ॥३
॥    स  यावदादित्यः पुरस्तादुदेता  पश्चादस्तमेता    वसूनामेव   ताव-
दाधिपत्य्ँ  स्वाराज्यं  पर्येता ॥४
॥
                      इति तृतीयाध्याये षष्ठः खण्डः  ॥६
॥
   अथ यद्द्वितीयममृतं  तद्रुद्रा  उपजीवन्तीन्द्रेण   मुखेन  न वै देवा  अश्नन्ति
न पिबन्त्येतदेवामृतं  दृष्ट्वा  तृप्यन्ति  ॥१
॥      त  एतदेव   रूपमभिसंविशन्त्ये-
तस्माद्रूपादुद्यन्ति  ॥२
॥    स य एतदेवममृतं   वेद  रुद्राणामेवैको   भूत्वेन्द्रेणैव 
मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा  तृप्यति  स   एतदेव   रूपमभिसंविशत्येतस्माद्रूपादुदेति
॥३
॥   स  यावदादित्यः पुरस्तादुदेता  पश्चादस्तमेता  द्विस्तावद्दक्षिणत  उदेतो-
त्तरतोऽस्तमेता रुद्राणामेव  तावदाधिपत्य्ँ  स्वाराज्यं  पर्येता  ॥४
॥
                   इति  तृतीयाध्याये सप्तमः खण्डः  ॥७
॥
   अथ यत्तृतीयममृतं   तदादित्या    उपजीवन्ति  वरुणेन  मखेन न  वै  देवा
अश्नन्ति त पिबन्त्येतदेवामृतं  दृष्ट्वा   तृप्यन्ति  ॥१
॥        त   एतदेव  रूपम-
भिसंविशन्त्येतस्माद्रूपादुद्यन्ति   ॥२
॥    स   य  एतदेवममृतं   वेदादित्यानामे-
वैको  भूत्वा  वरुणेनैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा  तृप्यति स  एतदेव   रूपमभिसं
विशत्येतस्माद्रूपादुदेति ॥३
॥    स  यावदादित्यो   दक्षिणत  उदेतोत्तरतोऽस्त-
मेता   द्विस्तावत्पश्चादुदेता     पुरस्तादस्तमेताऽऽदित्यनामेव    तावदाधिपत्य्ँ
स्वाराज्यं पर्येता  ॥४
॥
                     इति तृतीयाध्यायेऽष्टमः खण्डः  ॥८
॥
अथ   यच्चतुर्थममृतं   तन्मरुत  उपजीवन्ति सोमेन  मुखेन न वै देवा  अश्नन्ति
न पिबन्त्येतदेवामृतं  दृष्ट्वा  तृप्यन्ति  ॥१
॥      त  एतदेव  रूपमभिसंविशन्त्ये-
तस्माद्रूपादुद्यन्ति  ॥२
॥       स    य  एतदेवममृतं   वेद   मरुतामेवैको  भूत्वा
सोमेनैव  मुखेनैतदेवामृतं  दृष्ट्वा  तृप्यति स एतदेव  रूपमभिसंविशत्येतस्माद्रूपा-
--------------------
--४९-
-
दुदेति ॥३
॥    स  यावदादित्यः   पश्चादुदेता    पुरस्तादस्तमेता   द्विस्तावदुत्तरत
उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता  मरुतामेव  तावदाधिपत्य्ँ     स्वाराज्यं  पर्येता ॥४
॥
                     इति तृतीयाध्याये नवमः खण्डः  ॥९
॥
अथ   यत्पञ्चमममृतं  तत्साध्या  उपजीवन्ति   ब्रह्मणा   मुखेन  न  वै   देवा
अश्नन्ति न पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा  तृप्यन्ति  ॥१
॥    त  एतदेव  रूपमभिसंवि-
शन्त्येतस्माद्रूपादुद्यन्ति  ॥२
॥       स  य  एतदेवममृतं   वेद    साध्यानामेवैको
भूत्वा  ब्रह्मणैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा   तृप्यति स एतदेव  रूपमभिसंविशत्येत-
स्माद्रूपादुदेति ॥३
॥    स  यावदादित्य उत्तरत  उदेता  दक्षिणतोऽस्तमेता द्विस्ता-
वदूर्ध्व उदेताऽर्वाङस्तमेता साध्यनामेव   तावदाधिपत्य्ँ  स्वाराज्यं पर्येता  ॥४
॥
                 इति   तृतीयाध्याये दशमः  खण्डः  ॥१०
॥
अथ   तत   ऊर्ध्व उदेत्य नैवोदेता  नास्तमेतैकल  एव   मध्ये  स्थाता  तदेष
श्लोकः  ॥१
॥   न  वै तत्र   न   निम्लोच    नोदियाय   कदाचन   ॥   देवा-
स्तेनाह्ँ  सत्येन  मा विराधिषि  ब्रह्मणेति  ॥२
॥    न ह   वा  अस्मा  उदेति न
निम्लोचति सकृद्दिवा  हैवास्मै  भवति  य एतामेवं   ब्रह्मोपनिषदं  वेद  ॥३
॥
तद्धैतद्ब्रह्मा प्रजापतय  उवाच   प्रजापतिर्मनवे   मनुः   प्रजाभ्यस्तद्धैतदुद्दालका-
यारुणये ज्येष्ठाय  पुत्राय  पिता  ब्रह्म  प्रोवाच  ॥४
॥    इदं   वाव  तज्ज्येष्ठाय
पुत्राय पिता ब्रह्म  प्रब्रूठयात्प्रणाय्याय वाऽन्तेवासिने  ॥५
॥   नान्यस्मै कस्मैचन
यद्यप्यस्मा इमामद्भिः परिगृहीतां  धनस्य पूर्णां  दद्यादेतदेव  ततो    भूय इत्ये-
तदेव  ततो  भूय इति ॥६
॥
                 इति तृतीयाध्याये  एकादशः खण्डः  ॥११
॥
गायत्री   वा  इद्ँ   सर्वं  भूतं  यदिदं किंच वाग्वै   गायत्री  वाग्वा  इद्ँ सर्वं
भूतं गायति च त्रायते च  ॥१
॥     या वै सा  गायत्रीयं  वाव   सा येयं  पृथि-
व्यस्याँठ हीद्ँ   सर्वं  भूतं प्रतिष्ठितमेतामेव    नातिशीयते   ॥२
॥    या वै  सा
पृथिवीयं वाव सा यदिदमस्मिन्पुरुषे   शरीरमस्मिन्हीमे   प्राणाः  प्रतिष्ठिता एत-
देव नातिशीयन्ते  ॥३
॥    यद्वै  तत्पुरुषे  शरीरमिदं   वाव   तद्यदिदमस्मिन्नन्तः
पुरुषे हृदयमस्मिन्हीमे  प्राणाः  प्रतिष्ठिता  एतदेव  नातिशीयन्ते  ॥४
॥    सैषा
चतुष्पदा षड्विधा गायत्री  तदेतदृचाभ्यनूक्तम्   ॥५
॥      तावानस्य  महिमा
ततो ज्यायाँठश्च पूरुषः   ।  पादोऽस्य सर्वा   भूतानि  त्रिपादस्यामृतं  दिवीति
॥६
॥   यद्वै तद्ब्रह्मेतीदं  वाव तद्योऽयं  बहिर्धा पुरुषादाकाशो यो वै स बहिर्धा
पुरुषादाकाशः  ॥७
॥   अयं  वाव  स  योऽयमन्तः  पुरुष   आकाशो  यो  वै
          अ। उ। ४
--------------------
--५०-
-
सोऽन्तः पुरुष   आकाशः ॥८
॥   अयं  वाव स योऽयमन्तर्हृदय  आकाशस्तदे-
तत्पूर्णमप्रवर्ति पूर्णमप्रवर्तिनीँ    श्रियं  लभते   य एवं वेद  ॥९
॥
                  इति तृतीयाध्याये द्वादशः खण्डः  ॥१२
॥
  तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः   स  योऽस्य  प्राङ्सुषिः स प्राण-
स्तच्चक्षुः स आदित्यस्तदेतत्तेजोऽन्नाद्यमित्युपासीत तेजस्व्यन्नादो   भवति य एवं
वेद ॥१
॥   अथ योऽस्य दक्षिणः  सुषिः  स  व्यानस्तच्छ्रोत्र्ँ   स  चन्द्रमास्तदे-
तच्छ्रीश्च  यशश्चेत्युपासीत  श्रीमान्यशस्वी  भवति   य  एवं  वेद  ॥२
॥    अथ
योऽस्य प्रत्यङ्सुषिः सोऽपानः  सा वाक् सोऽग्निस्तदेतद्ब्रह्मवर्चसमन्नाद्यमित्युपा-
सीत ब्रह्मवर्चस्यन्नादो   भवति  य एवं वेद  ॥३
॥     अथ  योऽस्योदङ्  सुषिः
स समानस्तन्मनः  स  पर्जनयस्तदेतत्कीर्तिश्च  व्युष्टिश्चेत्युपासीत कीर्तिमान्व्युष्टि-
मान्भवति य एवं वेद  ॥४
॥   अथ योऽस्योर्ध्वः सुषिः  स  उदानः   स  वायुः
स आकाशस्तदेतदोजश्च  महश्चेत्युपासीतौजस्वी   महस्वान्भवति  य  एवं  वेद
॥५
॥   ते  वा एते  पञ्च ब्रह्मपुरुषाः  स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपाः  स य  एतानेवं
पञ्च ब्रह्मपुरुषान्स्वर्गस्य लोकस्य  द्वारपान्वेदास्य कुले  वीरो जायते  प्रतिपद्यते
अथ यदतः परो दिवो  ज्योतिर्दीप्यते   विश्वतः पृष्ठेषु  सर्वतः पृष्ठेष्वनुत्तमेषूत्तमेषु
कोकेष्विदं वाव तद्यदिदमस्मिन्नन्तः  पुरुषे  ज्योतिस्तस्यैषा दृष्टिर्यत्रैतदस्मिञ्छरीरे
सँ स्पर्शेनोष्णिमानं   विजानाति    तस्यैषा  श्रुतिर्यत्रैतत्कर्णावपिगृह्य   निनदमिव
नदथुरिवाग्नेरिव  ज्वलत  उपशृणोति  तदेतद्दृष्टं  च   श्रुतं  चेत्युपासीत  चक्षुष्यः
श्रुतो  भवति  य एवं वेद य  एवं वेद ॥ ७
॥
इति तृतीयाध्याये त्रयोदशः खण्डः ॥ १३
॥
सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति  शान्त  उंपासीत ।  अथ खलु क्रतुमयः पुरुषो
यथात्रतुरस्मिँल्लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति स  क्रतुं कुर्वीत ॥ १
॥
मनोमयः प्राणशरीरो भरूपः  सत्यंसकल्प आकाशात्मा   सर्वकर्मा   सर्वकामः
सर्वगन्धः सर्वरसः सर्वमिदमभ्यात्तोऽवाक्यनादरः ॥ २
॥   एष   म   आत्मा-
ऽन्तर्हृदयेऽणीयान्व्रीहेर्वा यवाद्वा  सर्षपाद्वा    श्यामाकाद्वा श्यामाकतण्डुलाद्वा
एष म आत्माऽन्तर्हृदये ज्यायान्पृथिव्या ज्यायानन्तरीक्षाज्यावान्दिवो   ज्याया-
नेभ्यो लोकेभ्यः ॥३
॥  सर्वकर्मा  सर्वकामः  सर्वगन्धः   सर्वरसः  सर्वमिदम-
भ्यात्तोऽवाक्यनादर  एष म  आत्माऽन्तर्हृदय  एतद्रह्मैतमितः  प्रेत्याभिसंभविता-
स्मीति यस्य स्यादद्धा न विचिकित्साऽस्तीति ह स्माह शाण्डिल्यः शाण्डिल्यः ॥४
॥
इति  तृतीयाध्याये  चतुर्दशः खण्डः ॥ १४
॥
--------------------
--५१-
-
   अन्तरिक्षोदरः   कोशो     भूमिबुध्नो     न  जीर्यति  दिशो     ह्यस्य   स्रक्तयो  द्यौर-
स्योत्तरं  बिल्ँ    स  एष  कोशो   वसुधानस्तस्मिन्विश्वमिद्ँ       श्रितम्  ॥१
॥     तस्य
प्राची  दिग्जुहूर्नाम     सहमाना    नाम    दक्षिणा    राज्ञी    नाम   प्रतीची     सुभूता  
नामोदीची    तासां  वायुर्वत्सः   स  य  एतमेवं   वायुं  दिशां  वत्सं  वेद  न पुत्ररोद्ँ
रोदिति  सोऽहमेतमेवं    वायुं  दिशां   वत्सं  वेद  मा  पुत्ररोद्ँ    रुदम्   ॥२
॥     अरिष्टं
कोशं  प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना      प्राणं   प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना     भूः   प्रपद्येऽमुनाऽ-
मुनाऽमुना   भुवः  प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना     स्वः   प्रपद्येऽमुनाऽमुनऽमुना       ॥३
॥
स यदवोचं  प्राणं  प्रपद्य  इति  प्राणो   वा इद्ँ   सर्व      भूतं   यदिदं   किंच    तमेव
तत्प्रापत्सि  ॥४
॥    अथ   यदवोचं    भूः    प्रपद्य    इति   पृथिवीं    प्रपद्येऽन्तरिक्षं
प्रपद्ये  दिवं  प्रपद्य इत्येव तदवोचम्   ॥५
॥      अथ  यदवोचं   भुवः    प्रपद्य  इत्यग्निं
प्रपद्ये वायुं  प्रपद्य  आदित्यं  प्रपद्य   इत्येव   तदवोचम्     ॥६
॥           अथ यदवोच्ँ
स्वः प्रपद्य  इत्यृग्वेदं  प्रपद्ये  यजुर्वेदं  प्रपद्ये     सामवेदं  प्रपद्य   इत्येव  तदवोचं  तद-
वोचम्  ॥७
॥
                   इति तृतीयाध्याये   पञ्चदशः   खण्डः  ॥१५
॥
  पुरुषो   वाव  यज्ञस्तस्य यानि  चतुर्विँठशतिवर्षाणि-तत्प्रातः सवनं चतुर्विँ श-
त्यक्षरा  गायत्री  गायत्रं  प्रातःसवनं  तदस्य  वसवोऽन्वायत्ताः  प्राणा वाव वसव
एते हीद्ँ   सर्वं   वासयन्ति  ॥१
॥      तं   चेदेतस्मिन्वयसि    किंचिदुपतपेत्स
ब्रूयात्प्राणा वसव इदं  मे  प्रातःसवनं  माध्यन्दिन्ँ    सवनमनुसंतनुतेति    माऽहं
प्राणानां  वसूनां  मध्ये  यज्ञो विलोप्सीयेत्युद्धैव  तत  एत्यगदो  ह  भवति  ॥२
॥
अथ यानि  चतुश्चत्वारिँठ शर्षाणि तन्माध्यन्दिन्ँ     सवनं  चतुश्चत्वारिँठशदक्षरा
त्रिष्टुप्  त्रैष्टुभं  माध्यन्दिन्ँ   सवनं   तदस्य रुद्रा  अन्वायत्ताः प्राणा   वाव   रुद्रा
एते हीद्ँ    सर्व्ँ   रोदयन्ति    ॥३
॥     तं   चेदेतस्मिन्वयसि    किंचिदुपतपेत्स
ब्रूयात्प्राणा  रुद्रा  इदं मे  माध्यन्दिन्ँ   सवनं  तृतीयसवनमनुसन्तनुतेति     माऽहं
प्राणानाँठ   रुद्राणां  मध्ये यज्ञो  विलोप्सीयेत्युद्धैव   तत  एत्यगदो   ह   भवति
॥४
॥    अथ यान्यष्टाचत्वारिँठशद्वर्षाणि  तत्तृतीयसवनमष्टाचत्वारिँठ  शदक्षरा
जगती जागतं  तृतीयसवनं   तदस्यादित्या अन्वायत्ताः  प्राणा वावाऽऽदित्या  एते
हीद्ँ  सर्वमाददते  ॥५
॥    तं  चेदेतस्मिन्वयसि    किंचिदुपतपेत्स   ब्रूयात्प्राणा
आदित्या  इदं  मे   तृतीयसवनमायुरनुसंतनुतेति      माऽहं  प्राणानामादित्यानां
मध्ये  यज्ञो  विलोप्सीयेत्युद्धैव  तत एत्यगदो  हैव  भवति  ॥६
॥   एतद्ध  स्म वै
तद्विद्वानाह  महिदास   ऐतरेयः   स  किं म एतदुपतपसि  योऽहमनेन  न  प्रेष्या-
माति स ह षोडशंवर्षशतमजीवत्प्र   ह  षोडशं  वर्षशतं जीवति य एवं वेद ॥७
॥
इति तृतीयाध्याये षोडशः  खण्डः ॥ १६
॥
--------------------
--५२-
-
   स यदशिशिषति  यत्पिपासति  यन्न   रमते  ता   अस्य दीक्षा  ॥१
॥      अथ
यदश्नाति यत्पिबति  यद्रमते  तदुपसदैरेति  ॥२
॥     अथ   यद्धसति  यज्जक्षति
यन्मैथुनं चरति  स्तुतशस्त्रैरेव तदेति  ॥३
॥    अथ  यत्तपो  दानमार्जवमहिँठ सा
सत्यवचनमिति ता अस्य दक्षिणाः  ॥४
॥    तस्मादाहुः   सोष्यत्यसोष्टेति   पुन-
रुत्पादनमेवास्य तन्मरणमेवास्यावभृथः  ॥५
॥    तद्धैतद्धोर   आङ्गिरसः कृष्णाय
देवकीपुत्रायोक्त्वोवाचापिपास  एव स   बभूव  सोऽन्तवेलायामेतन्त्रयं   प्रति-
पद्येताक्षितमस्यच्युतमसि  प्राणस्ँ  शितमसीति  तत्रैते  द्वे  ऋचौ  भवतः  ॥६
॥
आदित्प्रत्नस्य रेतस उद्वयं तमसस्परि   ज्योतिः   पश्यन्त   उत्तर्ँ    स्वः पश्यन्त
उत्तरं देवं देवत्रा सूर्यमगन्म   ज्योतिरुत्तममिति  ज्योतिरुत्तममिति  ॥७
॥
                 इति तृतीयाध्याये  सप्तदशः खण्डः ॥१७
॥
  मनो  ब्रह्मेत्युपासीतेत्यध्यात्ममथाधिदैवतमाकाशो     ब्रह्मेत्युभयमादिष्टं   भव-
त्यध्यात्मं चाधिदैवतं  च  ॥१
॥     तदेतच्चतुष्पाद्ब्रह्म    वाक्पादः   प्राणः   पाद-
श्चक्षुः पादः  श्रोत्रं पाद इत्यध्यात्ममथाधिदैवतमग्निः    पादो  वायुः पाद आदित्यः
पादो दिशः पाद  इत्युभयमेवादिष्टं  भवत्यध्यात्मं  चैवाधिदैवतं  च  ॥२
॥
वागेव ब्रह्मणश्चतुर्थः पादः सोऽग्निना   ज्योतिषा   भाति च   तपति  च  भाति च
तपति च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन  य एवं वेद  ॥३
॥     प्राण  एव   ब्रह्मण-
श्चतुर्थः पादः स वायुना ज्योतिषा  भाति   च   तपति   च   भाति  च तपति  च
कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवं वेद  ॥४
॥    चक्षुरेव   ब्रह्मणश्चतुर्थः   पादः
स आदित्येन ज्योतिषा  भाति च तपति  च  भाति च  तपति  च कीर्त्या  यशसा
ब्रह्मवर्चसेन य एवं वेद  ॥५
॥    श्रोत्रमेव ब्रह्मणश्चतुर्थः  पादः स  दिग्भिर्ज्यो-
तिषा भाति च तपति  च भाति   च  तपति  च कीर्त्या  यशसा  ब्रह्मवर्चसेन य
एवं वेद य एवं वेद  ॥६
॥
                 इति तृतीयाध्यायेऽष्टादशः खण्डः ॥१८
॥
  आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशस्तस्योपव्याख्यानमसदेवेदमग्र आसीत्  । तत्सदासीत्तत्स-
मभवत्तदाण्डं निरवर्तत तत्संवत्सरस्य मात्रामशयत   तन्निरभिद्यत   ते    आण्ड-
कपाले रजतं च सुवर्णं चाभवताम्   ॥१
॥    तद्यद्रजत्ँ     सेयं पृथिवी   यत्सु-
वर्ण्ँ  सा द्यौर्यज्जरायु  ते  पर्वता  यदुल्ब्ँ   स  मेघो   नीहारो   या   धमनयस्ता
नद्यो यद्वास्तेयमुदक्ँ  स  समुद्रः  ॥२
॥     अथ यत्तदजायत   सोऽसावादित्यस्तं
जायमानं घोषा  उलूलवोऽनूदतिष्ठन्त्सर्वाणि  च भूतानि   च  सर्वे  च कामास्त-
स्मात्तस्योदयं प्रति  प्रत्यायनं  प्रति  घोषा   उलूलवोऽनूत्तिष्ठन्ति   सर्वाणि  च
--------------------
--५३-
-
भूतानि   सर्वे चैव  कामाः ॥३
॥    स  य  एतमेवं   विद्वानादित्यं ब्रह्मेत्युपास्तेऽ-
भ्याशो  ह यदेन्ँ    साधवो  घोषा  आ च गच्छेयुरुप च निम्रेडेरन्निम्रेडेरन्  ॥४
॥
                 इति तृतीयाध्याये एकोनविंशः खण्डः ॥१९
॥
                          इति तृतीयोऽध्यायः  ॥३
॥
                      अथ  चतुर्थोऽध्यायः       ॥४
॥
    ॐ जानश्रुतिर्ह  पौत्रायणः   श्रद्धादेयो    बहुदायी  बहुपाक्य   आस  स  ह
सर्वत   आवसथान्मापयांचक्रे  सर्वत  एव  मेऽत्स्यन्तीति  ॥१
॥    अथ ह ह्ँ    सा
निशायामतिपेतुस्तद्धैव्ँ     ह्ँ  सो  ह्ँ   समभ्युवाद  हो होऽयि   भल्लाक्ष  भल्लाक्ष
जानश्रुतेः  पौत्रायणस्य  समं   दिवा   ज्योतिराततं  तन्मा   प्रसाङ्क्षीस्तत्त्वा    मा
प्रधाक्षीरिति   ॥२
॥    तमु   ह परः  प्रत्युवाच कम्वर   एनमेतत्सन्त्ँ   सयुग्वान-
मिव  रैक्वमात्थेति यो नु कथ्ँ    सयुग्वा रैक्व इति  ॥३
॥     यथा कृतायविजि-
तायाधरेयाः   संयन्त्येवमेन्ँ    सर्वं तदभिसमैति   यत्किंच प्रजाः   साधु  कुर्वन्ति
यस्तद्वेद यत्स वेद स  मयैतदुक्त  इति   ॥४
॥   तदु  ह    जानश्रुतिः   पौत्रायण
उपशुश्राव  स ह संजिहान  एव  क्षत्तारमुवाचाङ्गारे    ह   सयुग्वानमिव  रैक्वमा-
त्थेति  यो  नु कथ्ँ   सयुग्वा  रेक्व इति ॥५
॥    यथा  कृतायविजितायाधरेयाः
संयन्त्येवमेन्ँ    सर्वं  तदभिसमैति   यत्किंच प्रजाः  साधु कुर्वन्ति  यस्तद्वेद  यत्स
वेद स मयैतदुक्त  इति  ॥६
॥    स ह  क्षत्ताऽन्विष्य  नाविदमिति  प्रत्येयाय त्ँ
होवाच  यत्रारे   ब्राह्मणस्यान्वेषणा तदेनमर्च्छेति   ॥७
॥      सोऽधस्ताच्छकटस्य
पामानं   कषमाणमुपोपविवेश   तं     हाभ्युवाद   त्वं  नु  भगवः  सयुग्वा रैक्व
इत्यह्ँ   ह्यरा  ३
इति ह प्रतिजज्ञे  स  ह  क्षत्ताऽविदमिति  प्रत्येयाय ॥८
॥
                     इति चतुर्थाध्याये प्रथमः खण्डः  ॥१
॥
तदु     ह जानश्रुतिः  पौत्रायणः  षट्  शतानि  गवां  निष्कमश्वतरीरथं  तदादाय
प्रतिचक्रमे त्ँ    हाभ्युवाद  ॥१
॥    रैक्वेमानि  षट् शतानि  गवामयं  निष्कोऽय-
मश्वतरीरथो  नु  म एतां  भगवो  देवताँठ  शाधि  यां देवतामुपास्स   इति  ॥२
॥
तमु ह परः  प्रत्युवाचाह  हारेत्वा    शूद्र तवैव  सह  गोभिरस्त्विति  तदुह  पुन-
रेव  जानश्रुतिः  पौत्रायणः  सहस्रं  गवां  निष्कमश्वतरीरथं   दुहितरं    तदादाय
प्रतिचक्रमे  ॥३
॥   त्ँ     हाभ्युवाद रैक्वेद्ँ  सहस्रं  गवामयं निष्कोऽयमश्वतरी-
रथ इयं जायाऽयं ग्रामो  यस्मिन्नास्सेऽन्वेव मा  भगवः  शाधीति  ॥४
॥   तस्या
--------------------
--५४-
-
ह मुखमुपोद्ठठठवाचाजहारेमाः    शूद्रानेनैव    मुखेनालापयिष्यथा   इति   ते
हैठते रैक्वपर्णा नाम महावृषेषु यत्रास्मा उवास तस्मै होवाच   ॥५
॥
                   इति  चतुर्थाध्याये द्वितीयः खण्डः  ॥२
॥
   वायुर्वाव  संवर्गो यदा  वा अग्निरुद्वायति   वायुमेवाप्येति  यदा सूर्योऽस्तमेति
वायुमेवाप्येति  यदा  चन्द्रोऽस्तमेति  वायुमेवाप्येति  ॥१
॥    यदाप  उच्छुष्यन्ति
वायुमेवापियन्ति   वायुर्ह्येवैतान्सर्वान्संवृङ्क्त  इत्यधिदैवतम्  ॥२
॥     अथाध्यात्मं
प्राणो वाव संवर्गः स यदा स्वपिति प्राणमेव वागप्येति  प्राणं  चक्षुः  प्राण्ँ  श्रोत्रं
प्राणं मनः प्राणो ह्येवैतान्सर्वान्संवृङ्क्त  इति  ॥३
॥   तौ  वा एतौ द्वौ संवर्गौ वायु-
रेव देवेषु प्राणः   प्राणेषु  ॥४
॥    अथ  ह शौनकं  च   कापेयमभिप्रतारिणं  च 
काक्षसेनिं  परिविष्यमाणौ ब्रह्मचारी  बिभिक्षे   तस्मा उ ह न  ददतुः  ॥५
॥   स
होवाच  महात्मनश्चतुरो  देव  एकः कः  स  जगार   भुवनस्य  गोपास्तं   कापेय
नाभिपश्यन्ति  मर्त्या  अभिप्रतारिन्बहुधा   वसन्तं  यस्मै वा एतदन्नं  तस्मा  एतन्न
दत्तमिति  ॥६
॥   तदु ह शौनकः  कापेयः प्रतिमन्वानः  प्रत्येयायाऽऽत्मा  देवानां
जनिता  प्रजानाँठ  हिरण्यद्ष्ट्रोँ    बभसोऽनसूरिर्महान्तमस्य     महिमानमाहुरन-
ठमानो  यदनन्नमत्तीति   वै वयं   ब्रह्मचारिन्नेदमुपास्महे    दत्तास्मै   भिक्षामिति
॥७
॥    तस्मा उ ह   ददुस्ते वा एते  पञ्चान्ये पञ्चान्ये दश    संतस्तत्कृतं  तस्मा-
त्सवासु दिक्ष्वन्नमेव  दश कृत्ँ  सैषा  विराडन्नादी  तयेद्ँ   सर्वं  दृष्ट्ँ  सर्वमस्येदं
दृष्टं भवत्यन्नादो  भवति  य एवं वेद य एवं  वेद  ॥८
॥
                   इति  चतुर्थाध्याये तृतीयः खण्डः  ॥३
॥
   सत्यकामो ह जाबालो  जबालां  मातरमामन्त्रयांचक्रे   ब्रह्मचर्यं भवति  विव-
त्स्यामि किंगोत्रो  न्वहमस्मीति  ॥१
॥     सा हैनमुवाच   नाहमेतद्वेद  तात यद्गो-
त्रस्त्वमसि  बह्वहं    चरन्ती   परिचारिणी   यैवने   त्वामलभेठ साऽहमेतन्न  वेद
यद्गोत्रस्त्वमसि  जबाला तु नामाहमस्मि   सत्यकामो  नाम   त्वमसि  स  सत्य-
काम एव  जाबालो  ब्रुवीथा  इति  ॥२
॥   सह   हारिद्रुमतं     गौतममेत्योवाच 
ब्रह्मचर्य भगवति   वत्स्याम्युपेयां भगवन्तमिति   ॥३
॥    त्ँ    होवाच   किंगोत्रो
नु सोम्यासीति  स  होवाच  नाहमेतद्वेद   भो  यद्गोत्रोऽहमस्म्यपृच्छं  मातर्ँ   सा
मा प्रत्यब्रवीद्बह्वहं   चरन्ती  परिचारिणी  यौवने   त्वामलभे   साऽहमेतन्न   वेद
यद्गोत्रस्त्वमसि  जबाला  तु नामाहमस्मि  सत्यकामो  नाम   त्वमसीति  सोऽह्ँ
सत्यकामो  जाबालोऽस्मि  भो  इति  ॥४
॥        त्ँ      होवाच  नैतदब्राह्मणो
विवक्तुमर्हति  समिध्ँ    सोम्याऽऽहरोप  त्वा  नेष्ये न सत्यादगा  इति तमुपनीय
कृशानामबलानां   चतुःशता   गा   निराकृत्योवाचेमाः   सोम्यानुसंव्रजेति  ता
--------------------
--५५-
-
अभिप्रस्थापयन्नुवाच   नासहस्रेणावर्तेयेति   स  ह   वर्षगणं   प्रोवास   ता  यदा
सहस्न्ठँ  संपेदुः  ॥५
॥
                      इति चतुर्थाध्याये चतुर्थः खण्डः ॥४
॥
    अथ हैनमृषभोऽभ्युवाद   सत्यकाम  ३
इति   भगव   इति  ह   प्रतिशुश्राव
प्राप्ताः  सोम्य  सहस्र्ँ   स्मः  प्रापय न   आचार्यकुलम्  ॥१
॥   ब्रह्मणश्च  ते  पादं
ब्रवाणीति  ब्रवीतु मे  भगवानिति  तस्मै  होवाच  प्राची  दिक्कला  प्रतीची दिक्कला
दक्षिणा  दिक्कलोदीची  दिक्कलैष  वै सोम्य चतुष्कलः  पादो  ब्रह्मणः   प्रकाशवा-
न्नाम  ॥२
॥     स  य एतमेवं  विद्वाँठ श्चतुष्कलं  पादं   ब्रह्मणः  प्रकाशवानित्यु-
पास्ते प्रकाशवानस्मिँल्लोके  भवति  प्रकाशवतो  ह   लोकाञ्जयति   य  एतमेवं
विद्वाँठ श्चतुष्कलं पादं ब्रह्मणः प्रकाशवानित्युपास्ते  ॥३
॥
                     इति  चतुर्थाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥५
॥
अग्निष्टे      पादें वक्तेति  स ह श्वोभूते  गा  अभिप्रस्थापयांचकार   ता   यत्राभि-
सायं बभूवुस्तत्राग्निमुपसमाधाय    गा  उपरुध्य  समिधमाधाय  पश्चादग्नेः   प्राडु-
पोपविवेश  ॥१
॥    तमग्निरभ्युवाद   सत्यकाम  ३
इति  भगव  इति  ह  प्रति-
शुश्राव  ॥२
॥    ब्रह्मणः सोम्य  ते  पादं  ब्रवाणीति ब्रवीतु मे  भगवानिति  तस्मै
होवाच  पृथिवी  कलाऽन्तरिक्षं  कला द्यौः  कला समुद्रः   कलैष वै सोम्य  चतु-
ष्कलः पादो  ब्रह्मणोऽनन्तवान्नाम   ॥३
॥    स  य एतमेवं  विद्वाँठ श्चतुष्कलं पादं
ब्रह्मणोऽनन्तवानित्युपास्तेऽनन्तवानस्मिँल्लोके  भवत्यनन्तवतो  ह   लोकाञ्जयति
य एतमेवं  विद्वाँठश्चतुष्कलं पादं  ब्रह्मणोऽनन्तवानित्युपास्ते  ॥४
॥
                     इति चतुर्थाध्याये षष्ठः  खण्डः  ॥६
॥
   ह्ँ सस्ते  पादं  वक्तेति स ह श्वोभूते  गा   अभिप्रस्थापयांचकार   ता   यत्राभि
सायं बभूवुस्तत्राग्निमुपसमाधाय   गा  उपरुध्य  समिधमाधाय   पश्चादग्नेः  प्राङु-
पोपविवेश  ॥१
॥    त्ँ   ह्ँ स    उपनिपत्याभ्युवाद   सत्यकाम  ३
इति  भगव
इति ह प्रतिशुश्राव  ॥२
॥    ब्रह्मणः  सोम्य   ते   पादं   ब्रवाणीति   ब्रवीतु   मे
भगवानिति  तस्मै होवाचाग्निः  कला  सूर्यः  कला चन्द्रः कला  विद्युत्कलैष  वै
सोम्य चतुष्कलः पादो ब्रह्मणो  ज्योतिष्मान्नाम  ॥३
॥    स य एतमेवं  विद्वाँठश्च-
तुष्कलं  पादं  ब्रह्मणो  ज्योतिष्मानित्युपास्ते     ज्योतिष्मानस्मिँल्लोके   भवति
ज्योतिष्मतो  ह  लोकाञ्जयति  य एतमेवं  विद्वाँठ श्चतुष्कलं पादं ब्रह्मणो ज्योति-
ष्मानित्युपास्ते  ॥४
॥
                    इति चतुर्थाध्याये सप्तमः खण्डः  ॥७
॥
   मद्गुष्टे  पादं वक्तेति स  ह  श्वोभूते  गा अभिप्रस्थापयांचकार  ता  यत्राभि  सायं
बभूवुस्तत्राग्निमुपसमाधाय  गा  उपरुध्य   समिधमाधाय   पश्चादग्नेः   प्राङुपोप-
--------------------
--५६-
-
विवेश ॥१
॥    तं  मद्गुरुपनिपत्याभ्युवाद   सत्यकाम  ३
इति   भगव  इति   ह
प्रतिशुश्राव  ॥२
॥    ब्रह्मणः  सोम्य ते  पादं ब्रवाणीति ब्रवीतु   मे   भगवानिति
तस्मै  होवाच प्राणः  कला चक्षुः  कला श्रोत्रं   कला  मनः   कलैष  वै  सोम्य
चतुष्कलः  पादो  ब्रह्मण आयतनवान्नाम  ॥३
॥    स य   एतमेवं   विद्वाँठ श्चतु-
ष्कलं पादं  ब्रह्मण   आयतनवानित्युपास्त  आयतनवानस्मिँल्लोके  भवत्यायतन-
वतो ह  लोकाञ्जयति  य   एतमेवं    विद्वाँठ श्चतुष्कलं  पादं  ब्रह्मण   आयतन-
वानित्युपास्ते ॥४
॥
                    इति  चतुर्थाध्यायेऽष्टमः  खण्डः ॥८
॥
प्राप    हाऽऽचार्यकुलं  तमाचार्योऽभ्युवाद  सत्यकाम  ३
इति  भगव  इति ह
प्रतिशुश्राव  ॥१
॥    ब्रह्मविदिव  वै सोम्य  भासि    को  नु  त्वाऽनुशशासेत्यन्ये
मनुष्येभ्य इति  ह  प्रतिजज्ञे  भगवाँठ स्त्वेव  मे कामे  ब्रूयात्  ॥२
॥   श्रुत्ँ ह्येव
मे  भगवद्दृशेभ्य  आचार्याद्धैव   विद्या  विदिता  साधिष्ठं प्रापतीति   तस्मै  हैत-
देवोवाचात्र  ह न  किंचन  वीयायेति  वीयायेति  ॥३
॥
                     इति चतुर्थाध्याये नवमः खण्डः  ॥९
॥
   उपकोसलो ह  वै  कामलायनः  सत्यकामे  जाबाले ब्रह्मचर्यमुवास  तस्य  ह
द्वादशवर्षाण्यग्नीन्परिचचार   स  ह  स्माऽन्यानन्तेवासिनः    समावर्तय्ँ स्त्ँ  ह
स्मैव न  समावर्तयति  ॥१
॥    तं  जायोवाच  तप्तो  ब्रह्मचारी  कुशलमग्नीन्परि-
चचारीन्मा  त्वाऽग्नयः  परिप्रवोचन्प्रब्रूह्यस्मा   इति   तस्मै हाप्रोच्यैव  प्रवासांचक्रे॥२
॥    स ह व्याधिनाऽनशितुं  दध्रे  तमाचार्यजायोवाच  ब्रह्मचारिन्नशान  किं  नु
नाश्नाठसीति स होवाच बहव  इमेऽस्मिन्पुरुषे   कामा   नानात्यया   व्याधिभिः
प्रतिपूर्णोऽस्मि  नाशिष्यामीति  ॥३
॥      अथ हाग्नयः  समूदिरे   तप्तो   ब्रह्मचारी
कुशलं नः  पर्यचारीद्धन्तास्मै  प्रब्रवामेति  तस्मै  होचुः  ॥४
॥     प्राणो  ब्रह्म  कं
ब्रह्म  स्वं ब्रह्मेति स होवाच  विजानाम्यहं यत्प्राणो ब्रह्म  कं  च  तु  खं   च  न
विजानामीति  ते  होचुर्यद्वाव  कं तदेव  खं यदेव खं  तदेव   कमिति  प्राणं  च 
हास्मै तदाकाशं  चोचुः  ॥५
॥
                    इति चतुर्थाध्याये दशमः खण्डः  ॥१०
॥
   अथ  हैनं  गार्हपत्योऽनुशशास  पृथिव्यग्निरन्नमादित्य   इति  य  एष   आदित्ये
पुरुषो  दृश्यते  सोऽहमस्मि  स एवाहमस्मीति  ॥१
॥     स  य  एतमेवं   विद्वानु-
पास्तेऽपहते  पापकृत्यां लोकी भवति  सर्वमायुरेति  ज्योग्नीवति   नास्यावरपुरुषाः
क्षीयन्त  उप  वयं तं  भुञ्जामोऽस्मिँठ श्च  लोकेऽमुष्मिँठ श्च य  एतमेवं   विद्वानु-
पास्ते  ॥२
॥
                   इति चतुर्थाध्याये एकादशः खण्डः ॥११
॥
--------------------
--५७-
-
    अथ हैनमन्वाहार्यपचनोऽनुशशासापो   दिशो   नक्षत्राणि  चन्द्रमा   इति  य
एष  चन्द्रमसि  पुरुषो दृश्यते  सोऽहमस्मि  स एवाहमस्मीति  ॥१
॥       स   य
एतमेवं  विद्वानुपास्तेऽपहते  पापकृत्यां  लोकी  भवति सर्वमायुरेति  ज्योग्जीवति
नास्यावरपुरुषाः क्षीयन्त   उप    वयं तं    भुञ्जामोऽस्मिँश्च    लोकेऽमुष्मिँश्च  य
एतमेवं विद्वानुपास्ते  ॥२
॥  
                  इति  चतुर्थाध्याये द्वादशः खण्डः ॥१२
॥
अथ  हैनमाहवनीयोऽनुशशास    प्राण  आकाशो  द्यौर्विद्युदिति  य एष  विद्युति
पुरुषो दृश्यते सोऽहमस्मि  स  एवाहमस्मीति   ॥१
॥     स य एतमेवं   विद्वानु-
पास्तेऽपहते पापकृत्यां लोकी भवति सर्वमायुरेति  ज्योग्जीवति  जास्यावरपुरुषाः
क्षीयन्त उप वयं तं  भुञ्जामोऽस्मिँठश्च   लोकेऽमुष्मिँठ श्च  य  एतमेवं  विद्वानु-
पास्ते  ॥२
॥
                इति  चतुर्थाध्याये त्रयोदशः खण्डः  ॥१३
॥
 ते  होचुरुपकोसलैषा  सोम्य  तेऽस्मद्विद्यात्मविद्या   चाचार्यस्तु  ते  गतिं  वक्ते-
त्याजगाम हास्याचार्यस्तमाचार्योऽभ्युवादोपकोसल  ३
इति ॥१
॥    भगव  इति
ह प्रतिशुश्राव ब्रह्मविद इव सोम्य ते  मुखं  भाति  को नु  त्वाऽनुशशासेति  को
भ्यूदे किं नु सोम्यं किल  तेऽवोचन्निति  ॥२
॥    इदमिति  ह  प्रतिजज्ञे  लोका-
न्वाव किल सोम्य तेऽवोचन्नहं तु ते तद्वक्ष्यामि   यथा   पुष्करपलाश  आपो न
श्लिष्यन्त एवमेवंविदि पापं कर्म न श्लिष्यत इति ब्रवीतु मे  भगवानिति  तस्मै
होवाच  ॥३
॥
               इति  चतुर्थाध्याये चतुर्दशः खण्डः  ॥१४
॥
  य एषोऽक्षिणि  पुरुषो  दृश्यत एष  आत्मेति  होवाचैतदमृतमभयमेतद्ब्रह्मेति
तद्यद्यप्यस्मिन्सर्पिर्वोदकं वा सिञ्चति  वर्त्मनी  एव गच्छति  ॥१
॥  एत्ँ    संय-
द्वाम इत्याचक्षत एत्ँ   हि  सर्वाणि वामान्यभिसंयन्ति  सर्वाण्येनं  वामान्यभि-
संयन्ति य एवं वेद  ॥२
॥  एष उ  एव वामनीरेष  हि  सर्वाणि  वामानि नयति
सर्वाणि वामानि नयति य एवं वेद  ॥३
॥    एष  उ एव  भामनीरेष  हि  सर्वेषु
लोकेषु भाति सर्वेषु लोकेषु भाति य एवं  वेद  ॥४
॥  अथ यदु चैवास्मिञ्छव्यं
कुर्वन्ति यदि च नार्चिषमेवाभिसंभवन्त्यर्चिषोऽहरह्नठ    आपूर्यमाणपक्षमापूर्य-
माणपक्षाद्यान्षडुदङ्ङेति मासाँठस्तान्मासेभ्यः संवत्सर्ँ   संवत्सरादादित्यमा-
दित्याच्चन्द्रमसं चन्द्रमसो विद्युतं  तत्पुरुषोऽमानवः   स   एनान्ब्रह्म  गमयत्येष
देवपथो ब्रह्मपथ एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते नावर्तन्ते  ॥५
॥
               इति  चतुर्थाध्याये पञ्चदशः खण्डः  ॥१५
॥
--------------------
--५८-
-
एष   ह वै   यज्ञो  योऽयं पवत एष ह  यन्निद्ँ   सर्व  पुनाति  यदेष  यन्निद्ँ
सर्वं पुनाति तस्मादेष  एव  यज्ञस्तस्य मनश्च वाक्च वर्तनी  ॥१
॥    तयोरन्यतरां
मनसा स्ँ  स्करोति  ब्रह्मा  वाचा होताऽध्वर्युरुद्गातान्यतराँठ    स   यत्रोपाकृते
प्रातरनुवाके  पुरा  परिधानीयाया    ब्रह्मा   व्यववदति  ॥२
॥     अन्यतरामेव
वर्तनीँठ  स्ँ स्करोति  हीयतेऽन्यतरा स  यथैकपाद्व्रजनठ्रथो वैकेन चक्रेण वर्तमानो
रिष्यत्येवमस्य यझो  रिष्यति   यज्ञ्ँ     रिष्यन्तं   यजमानोऽनुरिष्यति  स  इष्ट्वा
पापीयान्भवति  ॥३
॥   अथ  यत्रोपाकृते   प्रातरनुवाकेन  पुरा   परिधानीयाया
ब्रह्मा व्यववदत्युभे  एव  वर्तनी   स्ँ  स्कुर्वन्ति  न  हीयतेऽन्यतरा   ॥४
॥
स यथोभयपाद्व्रजन्रथो वोभाभ्यां चक्राभ्यां  वर्तमानः  प्रतितिष्ठत्येवमस्य  यज्ञः
प्रतितिष्ठति यज्ञं प्रतितिष्ठन्तं  यजमानोऽनुप्रतितिष्ठति स  इष्ट्वा श्रेयान्भवति  ॥५
॥
                 इति  चतुर्थाध्याये षोडशः खण्डः ॥१६
॥
   प्रजापतिर्लोकानभ्यतपत्तेषां  तप्यमानानाँठ   रसान्प्रावृहदग्निं   पृथिव्या वायु-
मन्तरिक्षादादित्यं  दिवः ॥१
॥     स एतास्तिस्रो देवता    अभ्यतपत्तासां  तप्य-
मानानाँ  रसान्प्रावृहदग्नेरृचो    वायोर्यजूँ षि   सामान्यादित्यात्  ॥२
॥    स 
एतां त्रयीं  विद्यामभ्यतपत्तस्यास्तप्यमानाया    रसान्प्रावृहद्भूरित्यृग्भ्यो   भुवरिति
यजुर्भ्यः  स्वरिति  सामभ्यः  ॥३
॥       तद्यद्यृक्तो   रिष्येद्भूः  स्वाहेति गार्हपत्ये
जुहुयादृचामेव  तद्रसेनर्चां  वीर्येणर्चां  यज्ञस्य विरिष्ट्ँ    संदधाति  ॥४
॥    अथ
यदि यजुष्टो रिष्येद्भुवः  स्वाहेति  दक्षिणाग्नौ  जुहुयाद्यजुषामेव   तद्रसेन  यजुषां
वीर्येण यजुषां यज्ञस्य  विरिष्ट्ँ     संदधाति  ॥५
॥    अथ  यदि  सामतो रिष्ये-
त्स्वः स्वाहेत्याहवनीये जुहुयात्साम्नामेव   तद्रसेन  साम्नां  वीर्येण  साम्नां  यज्ञस्य
विरिष्ट्ँ   संदधाति  ॥६
॥    तद्यथा  लवणेन  सुवर्ण्ँ    संदध्यात्सुवर्णेन   रज-
त्ँ   रजतेन  त्रपु  त्रपुणा सीस्ँ   सीसेन   लोहं  लोहेन  दारु  दारु चर्मणा  ॥७
॥
एवमेषां  लोकानामासां  देवतानामस्यास्त्रय्या  विद्याया  वीर्येण  यज्ञस्य विरिष्ट्ँ
संदधाति भेषजकृतो  ह  वा एष  यज्ञो यत्रैवंविद्ब्रह्मा  भवति  ॥८
॥   एष  ह  वा
उदक्प्रवणो यज्ञो  यत्रैवंविद्ब्रह्मा  भवत्येवंविद्ँ  ह   वा  एषा   ब्रह्माणमनुगाथा
यतो यत  आवर्तते  तत्तद्गच्छति  ॥९
॥    मानवो  ब्रह्मैवैक  ऋत्विक्कुरूनश्वाभिर-
क्षत्येवंविद्ध वै ब्रह्मा यज्ञं  यजमान्ँ   सर्वाश्चर्त्विजोऽभिरक्षति   तस्मादेवंविदमेव
ब्रह्माणं कुर्वीत नानेवंविदं  नानेवंविदम्  ॥१०
॥
                  इति  चतुर्थाध्याये सप्तदशः खण्डः ॥१७
॥
                          इति  चतुर्थोऽध्यायः  ॥४
॥
--------------------
--५९-
-
                        अथ  पञ्चमोऽध्यायः   ॥५
॥
    ॐ ॥ यो ह  वै ज्येष्ठं च  श्रेष्ठं च वेद ज्येष्ठश्च  ह वै श्रेष्ठश्च   भवति   प्राणो     
वाव ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च  ॥१
॥    यो  ह वै वसिष्ठं   वेद  वसिष्ठो ह स्वानां   भवति
वाग्वाव वसिष्ठः ॥२
॥     यो ह वै प्रतिष्ठां   वेद प्रति ह तिष्ठत्यस्मिँठश्च श्लोकेऽ-
मुष्मिँठश्च  चक्षुर्वाव  प्रतिष्ठा  ॥३
॥    यो ह वै संपदं   वेद   स्ँ हास्मै    कामाः
पद्यन्ते  दैवाश्च  मानुषाश्च    श्रोत्रं    वाव  संपत्  ॥४
॥     यो ह वा   आयतनं
वेदायतन्ँ    ह   स्वानां   भवति   मनो  ह    वा   आयतनम्  ॥५
॥       अथ
ह प्राणा अह्ँ     श्रेयसि  व्यूदिरेऽह्ँ     श्रेयानस्म्यह्ँ       श्रेयानस्मीति  ॥६
॥
ते ह  प्राणाः   प्रजापतिं   पितरमेत्योचुर्भगवन्को   नः   श्रेष्ठ  इति   तान्होवाच
यस्मिन्व   उत्क्रान्ते    शरीरं    पापिष्ठतरमिव    दृश्येत   स   वः  श्रेष्ठ   इति
॥७
॥    सा ह   वागुच्चक्राम  सा  संवत्सरं  प्रोष्य   पर्येत्योवाच  कथमशकतर्ते
मज्जीवितुमिति  यथा    कला   अवदन्तः   प्राणन्तः   प्राणेन   पश्यन्तश्चक्षुषा
शृण्वन्तः  श्रोत्रेण   ध्यायन्तो    मनसैवमिति     प्रविवेश   ह  वाक्   ॥८
॥
चक्षुर्होच्चक्राम   तत्संवत्सरं    प्रोष्य    पर्येत्योवाच   कथमशकतर्ते   मज्जीवितु-
मिति  यथाऽन्धा   अपश्यन्तः   प्राणन्तः   प्राणेन   वदन्तो   वाचा   शृण्वन्तः
श्रोत्रेण ध्यायन्तो  मनसैवमिति प्रविवेश  ह चक्षुः    ॥९
॥     श्रोत्र्ँ   होच्चक्राम
तत्संवत्सरं  प्रोष्य  पर्येत्योवाच   कथमशकतर्ते  मज्जीवितुमिति   यथा  बधिरा
अशृण्वन्तः प्राणन्तः प्राणेन  वदन्तो  वाचा  पश्यन्तश्चक्षुषा  ध्यायन्तोठ मनसैव-
मिति प्रविवेश ह  श्रोत्रम्  ॥१०
॥      मनो  होच्चक्राम  तत्संवत्सरम् प्रोठष्य पर्ये-
त्योवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुमिति  यथा  बाला अमनसः  प्राणन्तः   प्राणेन
वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा    शृण्वन्तः   श्रोत्रेणैवमिति  प्रविवेश   ह   मनः
॥११
॥   अथ ह प्राण  उच्चिक्रमिषन्स  यथा  सुहयः पङ्वीशशङ्क्तून्संखिदेदेवमि-
तरान्प्राणान्समखिदत्त्ँ    हाभिसमेत्योचुर्भगवन्नेधि   त्वं नः श्रेष्ठोऽसि  मोत्क्रमी-
रिति  ॥१२
॥   अथ हैनं  वागुवाच यदहं  वसिष्ठोऽस्मि  त्वं  तद्वसिष्ठोऽसीत्यथ
हैनं चक्षुरुवाच यदहं प्रतिष्ठास्मि  त्वं तत्प्रतिष्ठाऽसीति  ॥१३
॥    अथ हैनं श्रोत्र-
मुवाच यदह्ँ   संपदस्मि त्वं तत्संपदसीत्यथ  हैनं  मन  उवाच  यदहमायतन-
मस्मि त्वं तदायतनमसीति  ॥१४
॥    न वै वाचो  न चक्षूँठषि   न श्रोत्राणि  न
मनाँठसीत्याचक्षते प्राणा इत्येवाचक्षते प्राणो  ह्येवैतानि सर्वाणि  भवति  ॥१५
॥
                  इति पञ्चमाध्याये प्रथमः खण्डः ॥१
॥
  स होवाच  किं  मेऽन्नं   भविष्यतीति   यत्किंचिदिदमाश्वभ्य     आशकुनिभ्य
इति होचुस्तद्वा एतदनस्यान्नमनो     ठठनाम प्रत्यक्षं न  ह वा एवंविदि  किंच-
--------------------
--६०-
-
नानन्नं भवतीति  ॥१
॥    स  होवाच  किं मे वासो   भविष्यतीत्याप इति होचु-
स्तस्माद्वा एतदशिष्यन्तः  पुरस्ताच्चोपरिष्टाच्चाद्भिः  परिदधति  लम्भुको ह  वासो
भवत्यनग्नो ह भवति  ॥२
॥     तद्धैतत्सत्यकामो   जाबालो  गोश्रुतये   वैयाघ्र-
पद्यायोक्त्वोवाच यद्यप्येनच्छुष्काय  स्थाणवे ब्रूयाज्जायेरन्नेवास्मिञ्छाखाः  प्ररो-
हेयुः पलाशानीति  ॥३
॥     अथ   यदि  महज्जिगमिषेदमावास्यायां   दिक्षित्वा
पौर्णमास्याँठ रात्रौ सर्वौषधस्य  मन्थं दधिमधुनोरुपमथ्य  ज्येष्ठाय श्रेष्ठाय स्वाहे-
त्यग्नावाज्यस्य हुत्वा मन्थे संपातमवनयेत्  ॥४
॥      वसिष्ठाय  स्वाहेत्यग्नावा-
ज्यस्य हुत्वा मन्थे  संपातमवनथेत्प्रतिष्ठायै    स्वाहेत्यग्नावाज्यस्य   हुत्वा   मन्थे
संपातमवनयेत्संपदे  स्वाहेत्यग्नावाज्यस्य  हुत्वा  मन्थे  संपातमवनयेदायतनाय
स्वाहेत्यग्नावाज्यस्य हुत्वा मन्थे  संपातमवनयेत्  ॥५
॥     अथ  प्रतिसृप्याञ्जलौ
मन्थमाधाय   जपत्यमो  नामास्यमा हि  ते   सर्वमिद्ँ     स  हि   ज्येष्ठः   श्रेष्ठो
राजाऽधिपतिः  स  मा ज्यैष्ठ्य्ँ  श्रैष्ठ्य्ँ     राज्यमाधिपत्यं गमयत्वहमेवेद्ँ   सर्व-
मसानीति  ॥६
॥    अथ  खल्वेतयर्चा पच्छ  आचामति तत्सवितुर्वृणीमह्  इत्या-
चामति  वयं देवस्य  भोजनमित्याचामति  श्रेष्ठ्ँ    सर्वधातममित्याचामति  तुरं
भगस्य   धीमहीति    सर्वं   पिबति   निर्णिज्य   क्सँं!   चमसं   वा   पश्चादग्नेः
संविशति चर्मणि  वा स्थण्डिले  वा वाचंयमोऽप्रसाहः  स  यदि  स्त्रियं पश्येत्स-
मृद्धं  कर्मेति  विद्यात्  ॥७
॥   तदेष  श्लोकः ॥  यदा  कर्मसु  काम्येषु   स्त्रिय्ँ
स्वप्नेषु पश्यति  ॥  समृद्धिं  तत्र  जानीयात्तस्मिन्स्वप्ननिदर्शने  तस्मिन्स्वप्ननिदर्शन
इति  ॥८
॥
                     इति पञ्चमाध्याये द्वितीयः खण्डः  ॥२
॥
    श्वेतकेतुर्हारुणेयः  पञ्चालानाँठ समितिमेयाय त्ँ     ह प्रवाहणो जैवलिरुवाच
कुमारानु  त्वाऽशिषत्पितेत्यनु  हि  भगव इति  ॥१
॥     वेत्थ  यदितोऽधि  प्रजाः
प्रयन्तीति  न  भगव  इति  वेत्थ  यथा पुनरावर्तन्त  ३
इति न  भगव इति  वेत्थ
पथोर्देवयानस्य  पितृयाणस्य च व्यावर्तना  ३
इति न भगव  इति  ॥२
॥    वेत्थ
यथासौ  लोको न संपूर्यत  ३
इति न  भगव  इति वेत्थ यथा   पञ्चम्यामाहुता-
वापः पुरुषवचसो  भवन्तीति नैव   भगव  इति ॥३
॥   अथानु किमनुशिष्टोऽवो-
चथा  यो हीमानि न  विद्यात्कथ्ँ  सोऽनुशिष्टो    ब्रुवीतेति स हाऽऽयस्तः पितुर-
र्धमेयाय थोँवाचाऽननुशिष्य     वाव किल मा  भगवानब्रवीदनु त्वाऽशिषमिति
॥४
॥    पञ्च  मा  राजन्यबन्धुः  प्रश्नानप्राक्षीत्तेषां   नैकं  च  नाशकं  विवक्तुमिति
स होवाच  यथा  मा त्वं  तदैतानवदो  यथाहमेषां  नैकं च न वेद यद्यहमिमानवे-
दिष्यं कथं ते  नावक्ष्यमिति ॥५
॥   स  ह गौतमो राज्ञोऽर्धमेयाय  तस्मै ह  प्राप्ता-
--------------------
--६१-
-
यार्हांचकार स ह प्रातः   सभाग  उदेयाय त्ँ     होवाच   मानुषस्य   भगवन्गौ-
तम वित्तस्य वरं वृणीथा इति स  होवाच   तेठवैव राजन्मानुषं  वित्तं  यामेव
कुमारस्यान्ते  वाचमभाषथास्तामेव  मे ब्रूहीति स ह कृच्छ्री बभूव  ॥६
॥   त्ँ
ह चिरं  वसेत्याज्ञापयांचकार त्ँ   होवाच  यथा  मा त्वं गौतमावदो  यथयं  न
प्राक् त्वत्तः पुरा  विद्या  ब्राह्मणान्गच्छति  तस्मादु  सर्वेषु   लोकेषु   क्षत्रस्यैव
प्रशासनमभूदिति  तस्मै होवाच  ॥७
॥
                   इति पञ्चमाध्याये तृतीयः  खण्डः  ॥३
॥
असौ  वाव   लोको गौतमाग्निस्तस्यादित्य  एव समिद्रश्मयो    धूमोऽहरर्चिश्च-
न्द्रमा अङ्गारा नक्षत्राणि   विस्फुलिङ्गाः  ॥१
॥   तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ   देवाः  श्रद्धां
जुह्वठति तस्या आहुतेः सोमो राजा संभवति  ॥२
॥
                 इति  पञ्चमाध्याये चतुर्थः खण्डः ॥४
॥
पर्जन्यो   वाव  गौतमाग्निस्तस्य  वायुरेव  समिदभ्रं    धूमो   विद्युदर्चिरशनिर-
ङ्गारा हादनयो  विस्फुलिङ्गाः ॥१
॥    तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ   देवाः  सोम्ँ   राजानं
जुह्वति तस्या आहुतेर्वर्ष्ँ  संभवति  ॥२
॥
                   इति पञ्चमाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥५
॥
पृथिवी   वाव  गौतमाग्निस्तस्याः  संवत्सर  एव समिदाकाशो   धूमो  रात्रिर-
र्चिर्दिशोऽङ्गारा अवान्तरदिशो  विस्फुलिङ्गाः  ॥१
॥    तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ   देवा
वर्षं जुह्वति तस्या आहुतेरन्न्ँ   संभवति  ॥२
॥
                     इति पञ्चमाध्याये षष्ठः खण्डः ॥६
॥
पुरुषो  वाव  गौतमाग्निस्तस्य  वागेव  समित्प्राणो  धूमो जिह्वाऽर्चिश्चक्षुरङ्गाराः
श्रोत्रं विस्फुलिङ्गाः ॥१
॥    तस्मिँन्नेतस्मिन्नग्नौ  देवा  अन्नं जुह्वति  तस्या  आहुते
रेतः संभवति  ॥२
॥
                  इति पञ्चमाध्याये सप्तमः खण्डः ॥७
॥
 योषा  वाव  गौतमाग्निठस्तस्या उपस्थ एव समिद्यदुपमन्त्रयते स  धूमो योनि-
रर्चिर्यदन्तः करोति तेऽङ्गारा  अभिनन्दा   विस्फुलिङ्गाः  ॥१
॥    तस्मिन्नेतस्मि-
न्नग्नौ देवा रेतो  जुह्वति तस्या  आहुतेर्गर्भः संभवति  ॥२
॥
                    इति पञ्चमाध्यायेऽष्टमः खण्डः  ॥८
॥
इति   तु  पञ्चम्यामाहुतावापः   पुरुषवचसो   भवन्तीति  स उल्बावृतो  गर्भो
दश वा नव वा मासानन्तः  शयित्वा यावद्वाथ  जायते  ॥१
॥      स    जातो
यावदायुषं जीवति तं प्रेतं   दिष्टमितोऽग्नय    एव  हरन्ति   यत   एवेतो  यतः
संभूतो भवति  ॥२
॥
                  इति पञ्चमाध्याये नवमः खण्डः  ॥९
॥
--------------------
--६२-
-
    तद्य इत्थं विदुः । ये चेमेऽरण्ये  श्रद्धा तप इत्युपासते तेऽर्चिषमभिसंभवन्त्य-
र्चिषोऽहरह्नठ आपूर्यमाणपक्षमापूर्यमाणपक्षाद्यान्षडुदङ्ङेति  मासाँठ स्तान्  ॥१
॥
मासेभ्यः संवत्सर्ँ    संवत्सरादादित्यमादित्याच्चन्द्रमसं   चन्द्रमसो   विद्युतं तत्पु-
रुषोऽमानवः  स  एनान्ब्रह्म  गमयत्येष  देवयानः    पन्था  इति ॥२
॥     अथ य
इमे  ग्राम इष्टापूर्ते   दत्तमित्युपासते  ते  धूममभिसंभवन्ति   धूमाद्रात्रिं   रात्रेरपर-
पक्षमपरपक्षाद्यान्षड्दक्षिणैति    मासाँठ स्तान्नैते  संवत्सरमभिप्राप्नुवन्ति  ॥३
॥
मासेभ्यः  पितृलोकं  पितृलोकादाकाशमाकाशाच्चन्द्रमसमेष    सोमो  राजा  तद्दे-
वानामन्नं  तं देवा   भक्षयन्ति ॥४
॥   तस्मिन्यावत्संपातमुषित्वाऽथैतमेवाध्वानं
पुनर्निवर्तन्ते  यथेतमाकाशमाकाशाद्वायुं   वायुर्भूत्वा धूमो  भवति  धूमो भूत्वाऽभ्रं
भवति  ॥५
॥    अभ्रं  भूत्वा  मेघो   भवति   मेघो   भूत्वा   प्रवर्षति  त  इह
व्रीहियवा  ओषधिवनस्पतयस्तिलमाषा   इति  जायन्तेऽतो वै  खलु  दुर्निष्प्रपतरं
यो यो  ह्यन्नमत्ति  यो रेतः   सिञ्चति तद्भूय  एव भवति  ॥६
॥   तद्य इह रमणीय-
चरणा  अभ्याशो ह यत्ते  रमणीयां   योनिमापद्येरन्ब्राह्मणयोनिं   वा  क्षत्रिययोनिं
वा वैश्ययोनिं   वाथ य इह कपूयचरणा  अभ्याशो  ह यत्ते  कपूयां   योनिमाप-
द्येरन्  श्वयोनिं  वा  सूकरयोनिं  वा चण्डालयोनिं वा ॥७
॥     अथैतयोः  पथोर्न
कतरेण च  न  तानीमानि   क्षुद्राण्यसकृदावर्तीनि      भूतानि   भवन्ति    जायस्व
म्रियस्वेत्येतत्तृतीय्ँ   स्थानं  तेनासौ   लोको न   संपूर्यते   तस्माज्जगुप्सेत   तदेष
श्लोकः ॥८
॥   स्तेनो  हिरण्यस्य सुरां पिब्ँ श्च  गुरोस्तल्पमावसन्ब्रह्महा  च । एते
पतन्ति  चत्वारः   पञ्चमश्चाचर्ँ स्तैरिति   ॥९
॥    अथ ह य  एतानेवं     पञ्चाग्नी-
न्वेद न  स ह तैरप्याचरन्पाप्मना    लिप्यते  शुद्धः पूतः  पुण्यलोको  भवति  य
एवं वेद  य एवं वेद ॥१०
॥
                    इति पञ्चमाध्याये दशमः  खण्डः  ॥१०
॥
   प्राचीनशाल  औषठमन्यवः सत्ययज्ञः   पौलुषिरिन्द्रद्युम्नो    भाल्लवेयो  जनः
शार्कराक्ष्यो  बुडिल आश्वतराश्विस्ते   हैते   महाशार्लांठ  महाश्रोत्रियाः   समेत्य
मीमाँठ सां  चक्रुः को नु  आत्मा किं ब्रह्मेति  ॥१
॥   ते   ह   संपादयांचक्रुरुद्दा-
लको वै भगवन्तोऽयमारुणिः  संप्रतीममात्मानं   वैश्वानरमध्येति  त्ँ    हन्ताभ्या-
गच्छामेति  त्ँ   हाभ्याजग्मुः  ॥२
॥     स  ह संपादयां  चकार प्रक्ष्यन्ति  मामिमे
महाशाला  महाश्रोत्रियास्तेभ्यो   न  सर्वमिव  प्रतिपत्स्ये  हन्ताहमन्यमभ्यनुशा-
सानीति  ॥३
॥    तान्होवाचाश्वपतिर्वै    भगवन्तोऽयं  कैकेयः   संप्रतीममात्मानं
वैश्वानरमध्येति  त्ँ    हन्ताभ्यागच्छामेति  त्ँ     हाभ्याजग्मुः  ॥४
॥    तेभ्यो  ह
प्राप्तेभ्यः  पृथगर्हाणि कारयांचकार  स ह  प्रातः संजिहान  उवाच  न  मे  स्तेनो
--------------------
--६३-
-
जनपदे  न कदर्यो  न  मद्यपो    नानाहिताग्निर्नाविद्वान्न    स्वैरी   स्वैरिणी  कुतो
यक्ष्यमाणो  वै भगवन्तोऽहमस्मि  यावदेकैकस्मा  ऋत्विजे धनं दास्यामि   ताव-
द्भगवभ्द्योठ दास्यामि वसन्तु भगवन्त  इति ॥५
॥    ते  होचुर्येन   हैवार्थेन  पुरु-
षश्चरेत्त्ँ   हैव  वदेदात्मानमेवेमं  वैश्वानर्ँ    संप्रत्यध्येषि  तमेव नो  ब्रूहीति  ॥६
॥
तान्होवाच  प्रातर्वः  प्रतिवक्तास्मीति  ते ह  समित्पाणयः   पूर्वाह्णे  प्रतिचक्रमिरे
तान्हानुपनीयैवैतदुवाच  ॥७
॥
                  इति पञ्चमाध्याये एकादशः  खण्डः  ॥११
॥
   औपमन्यव कं  त्वमात्मानमुपास्स  इति  दिवमेव  भगवो  राजन्निति होवाचैष
वै सुतेजा  आत्मा वैश्वानरो यं  त्वमात्मानमुपास्से  तस्मात्तव  सुतं  प्रसुतमासुतं
कुले दृश्यते  ॥१
॥ अत्स्यन्नं पश्यसि प्रियमत्त्यन्नं पश्यति प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं
कुले य एतमेवमात्मानं  वैश्वानरमुपास्ते   मूर्धा   त्वेष   आत्मन   इति   होवाच
मूर्धा  ते व्यपतिष्यद्यन्मां  नागमिष्य  इति  ॥२
॥
                  इति पञ्चमाध्याये द्वादशः  खण्डः  ॥१२
॥
   अथ होवाच  सत्ययज्ञं पौलुषिं  प्राचीनयोग्य  कं त्वमात्मानमुपास्स   इत्या-
दित्यमेव भगवो  राजन्निति  होवाचैष वै विश्वरूप   आत्मा  वैश्वानरो  यं त्वमा-
त्मानमुपास्से  तस्मात्तव  बहु  विश्वरूपं कुले दृश्यते  ॥१
॥    प्रवृत्तोऽश्वतरीरथो
दासीनिष्कोऽत्स्यन्नं पश्यसि  प्रियमत्त्यन्नं    पश्यति  प्रियं   भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं
कुले य एतमेवमात्मानं  वैश्वानरमुपास्ते  चक्षुष्ट्वेतदात्मन    इति    होवाचान्धोऽ-
भविष्यो  यन्मां नागमिष्य  इति  ॥२
॥
                 इति  पञ्चमाध्याये त्रयोदशः खण्डः  ॥१३
॥
  अथ होवाचेन्द्रद्युम्नं   भाल्लवेयं वैयाघ्रपद्य कं त्वमात्मानमुपास्स   इति  वायु-
मेव भगवो राजन्निति  होवाचैष वै पृथग्वर्त्माऽऽत्मा  वैश्वानरो यं  त्वमात्मानमु-
पास्से तस्मात्त्वां पृथग्बलय  आयन्ति  पृथग्रथश्रेणयोऽनुयन्ति  ॥१
॥     अत्स्यन्नं
पश्यसि प्रियमत्त्यन्नं पश्यति प्रियं  भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुले य  एतमेवमात्मानं
वैश्वानरमुपास्ते  प्राणस्त्वेष आत्मन   इति  होवाच   प्राणस्त  उदक्रमिष्यद्यन्मां
नागमिष्य इति ॥२
॥
                 इति पञ्चमाध्याये चतुर्दशः खण्डः  ॥१४
॥
  अथ होवाच  जन्ँ   शार्कराक्ष्य  कं त्वमात्मानमुपास्स  इत्याकाशमेव   भगवो
राजन्निति होवाचैष वै बहुल  आत्मा वैश्वानरो  यं त्वमात्मानमुपास्से   तस्मात्त्वं
बठहुलोऽसि प्रजया च   धनेन   च  ॥१
॥        अत्स्यन्नं  पश्यसि  प्रियमत्त्यन्नं
--------------------
--६४-
-
पश्यति प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं  कुले  य  एतमेवमात्मानं     वैश्वानरमुपास्ते
संदेहस्त्वेष  आत्मन इति  होवाच  संदेहस्ते  व्यशीर्यद्यन्मां  नागमिष्य इति ॥२
॥
                 इति  पञ्चमाध्याये पञ्चदशः खण्डः  ॥१५
॥
  अथ  होवाच  बुडिलमाश्वतराश्विं  वैयाघ्रपद्य  कं  त्वमात्मानमुपास्स    इत्यप
एव  भगवो राजन्निति  होवाचैष  वै रयिरात्मा   वैश्वानरो  यं त्वमात्मानमुपास्से
तस्मात्त्व्ँ  रयिमान्पुष्टिमानसि  ॥१
॥      अत्स्यन्नं पश्यसि  प्रियमत्त्यन्नं  पश्यति
प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुले य एतमेवमात्मानं   वैश्वानरमुपास्ते    बस्तिस्त्वेष
आत्मन इति होवाच   बस्तिस्ते व्यभेत्स्यद्यन्मां नागमिष्य  इति ॥२
॥
                  इति पञ्चमाध्याये षोडशः खण्डः ॥१६
॥
  अथ  होवाचोद्दालकमारुणिं गौतम कं  त्वमात्मानमुपास्स    इति  पृथिवीमेव
भगवो राजन्निति  होवाचैष  वै  प्रतिष्ठात्मा   वैश्वानरो   यं   त्वमात्मानमुपास्से
तस्मात्त्वं प्रतिष्ठितोऽसि प्रजया  च  पशुभिश्च  ॥१
॥     अत्स्यन्नं  पश्यसि  प्रिय-
मत्त्यन्नं पश्यति प्रियं  भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुले  य  एतमेवमात्मानं   वैश्वानर-
मुपास्ते पादौ  त्वेतावात्मन  इति  होवाच  पादौ  ते  व्यम्लास्येतां यन्मां  नाग-
मिष्य इति ॥२
॥
                 इति पञ्चमाध्याये सप्तदशः खण्डः ॥१७
॥
   तान्होवाचैते  वै खलु   यूयं  पृथगिवेममात्मानं   वैश्वानरं   विद्वाँठसोऽन्नमत्थ
यस्त्वेतमेवं प्रादेशमात्रमभिविमानमात्मानं    वैश्वानरमुपास्ते   स  सर्वेषु   लोकेषु
सर्वेषु भूतेषु  सर्वेष्वात्मस्वन्नमत्ति  ॥१
॥    तस्य ह वा  एतस्यात्मनो  वैश्वानरस्य
मूर्धैव सुतेजाश्चक्षुर्विश्वरूपः   प्राणः पृथग्वर्त्मात्मा   संदेहो   बहुलो   बस्तिरेव
रयिः पृथिव्येव पादावुर एव  वेदिर्लोमानि  बर्हिर्हृदयं गार्हपत्यो  मनोऽन्वाहार्य-
पचन आस्यमाहवनीयः  ॥२
॥
                   इति पञ्चमाध्यायेऽष्टादशः खण्डः ॥१८
॥
  तद्यद्भक्तं प्रथममागच्छेत्तद्धोमीय्ँ     स  यां प्रथमामाहुतिं   जुहुयात्तं   जुयुया-
त्प्राणाय स्वाहेति  प्राणस्तृप्यति  ॥१
॥    प्राणे   तृप्यति   चक्षुस्तृप्यति   चक्षुषि
तृप्यत्यादित्यस्तृप्यत्यादित्ये   तृप्यति   द्यौस्तृप्यति    दिवि   तृप्यन्त्यां   यत्किंच
द्यौश्चादित्यश्चाधितिष्ठतस्तत्तृप्यति   तस्यानु  तृप्तिं  तृप्यति  प्रजया पशुभिरन्नाद्येन
तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति ॥२
॥
                इति पञ्चमाध्याये एकोनविंशः खण्डः  ॥१९
॥
   अथ यां द्वितीयां  जुहुयात्तां जुहुयाव्द्यानाय  स्वाहेति  व्यानस्तृप्यति  ॥१
॥
--------------------
--६५-
-
व्याने तृप्यति  श्रोत्रं तृप्यति  श्रोत्रे  तृप्यति  चन्द्रमास्तृप्यति   चन्द्रमसि  तृप्यति
दिशस्तृप्यन्ति दिक्षु तृप्यन्तीषु  यत्किंच  दिशश्च  चन्द्रमाश्चाधितिष्ठन्ति  तत्तृप्यति
तस्यानु तृप्तिं तृप्यति  प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा   ब्रह्मवर्चसेनेति  ॥२
॥
                  इति  पञ्चमाध्याये विंशः खण्डः ॥२०
॥
  अथ यां तृतीयां  जुहुयात्तां   जुहुयादपानाय   स्वाहेत्यपानस्तृप्यति  ॥१
॥
अपाने तृप्यति  वाक्तृप्यति  वाचि  तृप्यन्त्यामग्निस्तृप्यत्यग्नौ    तृप्यति   पृथिवी
तृप्यति पृथिव्यां तृप्यन्त्यां यत्किंच   पृथिवी  चाग्निश्चाधितिष्ठतस्तत्तृप्यति   तस्या
नु तृप्तिं तृप्यति प्रजया  पशुभिरन्नाद्येन   तेजसा  ब्रह्मवर्चसेनेति ॥२
॥
                इति  पञ्चमाध्याय एकविंशः खण्डः ॥२१
॥
अथ  यां  चतुर्थींठ जुहुयात्तां जुहुयात्समानाय  स्वाहेति समानस्तृप्यति  ॥१
॥
समाने तृप्यति  मनस्तृप्यति  मनसि  तृप्यति  पर्जन्यस्तृप्यति   पर्जन्ये   तृप्यति
विद्युत्तृप्यति विद्युति तृप्यन्त्यां  यत्किंच   विद्युच्च   पर्जन्यश्चाधितिष्ठतस्तत्तृप्यति
तस्यानु तृप्तिं तृप्यति प्रजया  पशुभिरन्नाद्येन  तेजसा  ब्रह्मवर्चसेनेति  ॥२
॥
                  इति पञ्चमाध्याये द्वाविंशः खण्डः ॥२२
॥
अथ  यां   पञ्चमीं   जुहुयात्तां  जुहुयादुदानाय  स्वाहेत्युदानस्तृप्यति  ॥१
॥
उदाने तृप्यति त्वक् तृप्यति त्वचि  तृप्यन्त्यां   वायुस्तृप्यति   वायौ   तृप्यत्या-
काशस्तृप्यत्याकाशे तृप्यति यत्किंच वायुश्चाकाशश्चाधितिष्ठतस्तत्तृप्यति   तस्यानु
तृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन  तेजसा  ब्रह्मवर्चसेनेति  ॥२
॥
                इति पञ्चमाध्याये त्रयोविंशः खण्डः ॥२३
॥
 स य  इदमविद्वानग्निहोत्रं   जुहोति  यथाङ्गारानपोह्य   भस्मनि  जुहुयात्तादृक्त-
त्ठस्यात् ॥१
॥ अथ य एतदेवं  विद्वानग्निहोत्रं   जुहोति   तस्य   सर्वेषु   लोकेषु
सर्वेषु भूतेषु सर्वेष्वाठत्मसु हुतं भवति ॥२
॥   तद्यथेषीकातूलमग्नौ   प्रोतं  प्रदू-
येतैव्ँ  हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते   य  एतदेवं विद्वानग्निहोत्रं   जुहोति  ॥३
॥
तस्मादु हैवंविद्यद्यपि  चण्डालायोच्छिष्टं  प्रयच्छेदात्मनि   हैवास्य   तद्वैश्वानरे
हुत्ँ स्यादिति  तदेष  श्लोकः ॥४
॥   यथेह क्षुधिता  बाला  मातरं पर्युपासते  ।
एव्ँ सर्वाणि  भूतान्यग्निहोत्रमुपासत   इत्यग्निहोत्रमुपासत   इति  ॥५
॥
                 इति पञ्चमाध्याये चतुर्विंशः खण्डः ॥२४
॥
                       इति  पञ्चमोऽध्यायः  ॥५
॥
          अ। उ। ५
--------------------
--६६-
-
                            षष्ठोऽध्यायः  ॥६
॥
    ॐ श्वेतकेतुर्हाऽऽरुणेय  आस त्ँ    ह पितोवाच  श्वेतकेतो  वस ब्रह्मचर्यंठ न वै
 सोम्यास्मत्कुलीनोऽननूच्य ब्रह्मबन्धुरिव  भवतीति  ॥१
॥      स  ह   द्वादशवर्षं
उपेत्य चतुर्विँठशतिवर्षः   सर्वान्वेदानधीत्य    महामना    अनूचानमानी   स्तब्ध
एयाय त्ँ    ह  पितोवाच  श्वेतकेतो   यन्नु   सोम्येदं   महामना    अनूचानमानी
स्तब्धोऽस्युत  तमादेशमप्राक्ष्यः   ॥२
॥     येनाश्रुत्ँ    श्रुतं   भवत्यमतं  मतमवि-
ज्ञातं  विज्ञातमिति कथं  नु  भगवः  स  आदेशो  भवतीति ॥३
॥    यथा  सोम्यै-
केन मृत्पिण्डेन   सर्वठ मृन्मयं विज्ञात्ँ स्याद्वाचारम्भणं  विकारो  नामधेयं  मृत्ति-
केत्येव सत्यम्  ॥४
॥   यथा  सोम्यैकेन  लोहमणिना  सर्व  लोहमयं   विज्ञात्ँ
स्याद्वाचारम्भणं  विकारो  नामधेयं  लोहमित्येव सत्यम्  ॥५
॥   यथा  सोम्यैकेन
नखनिकृन्तनेन  सर्वठ कार्ष्णायसं विज्ञात्ँ   स्याद्वाचारम्भणं   विकारो   नामधेयं
कृष्णायसमित्येव  सत्यमेव्ँ   सोम्य  स  आदेशो  भवतीति  ॥६
॥   न   वै  नूनं
भगवन्तस्त  एतदवेदिषुर्यध्द्येतदवेदिष्यन्  कथं  मे  नावक्ष्यन्निति   भगवाँठ स्त्वेव
मे  तद्ब्रवीत्विति  तथा  सोम्येति  होवाच  ॥७
॥
                       इति षष्ठाध्याये प्रथमः खण्डः ॥१
॥
सदेव     सोम्येदमग्र    आसीदेकमेवाद्वितीयम्   ॥   तद्धैक   आहुरसदेवेदमग्र
आसीदेकमेवाद्वितीयं   तस्मादसतः   सज्जायत  ॥१
॥     कुतस्तु  खलु सोम्यैव्ँ
स्यादिति  होवाच  कथमसतः सज्जायेतेति  ॥ सत्त्वेव  सोम्येदमग्र  आसीदेकमेवा-
द्वितीयम्  ॥२
॥  तदैक्षत  बहु  स्यां प्रजायेयेति  तत्तेजोऽसृजत  तत्तेज  ऐक्षत बहु
स्यां प्रजायेयेति  तदपोऽसृजत  ॥  तस्माद्यत्र क्व च शोचति स्वेदते वा पुरुषस्तेजस
एव तदध्यापो  जायन्ते  ॥३
॥      ता आप ऐक्षन्त  बह्व्यः स्याम   प्रजायेमहीति
ता  अन्नमसृजन्त   तस्माद्यत्र   क्व च वर्षप्ति  तदेव   भूयिष्ठमन्नं  भवत्यभ्द्य  एव
तदध्यन्नाद्यं  जायते  ॥४
॥
                     इति षष्ठाध्याये द्वितीयः  खण्डः  ॥२
॥
    तेषां खल्वेषां  भूतानां  त्रीण्येव  बीजानि  भवन्त्याण्डजं जीवजमुभ्दिज्जमिति
॥१
॥     सेयं देवतैक्षत   हन्ताहमिमास्तिस्रो  देवता अनेन  जीवेनात्मनानुप्रविश्य
नामरूपे  व्याकरवाणीति ॥२
॥    तासां   त्रिवृतं  त्रिवृतमेकैकां करवाणीति  सेयं
देवतेमास्तिस्रो  देवता  अनेनैव  जीवेनात्मनानुप्रविश्य  नामरूपे  व्याकरोत्  ॥३
॥
तासां  त्रिवृतं  त्रिवृतमेकैकामकरोद्यथा  नु खलु सोम्येमास्तिस्रो  देवतास्त्रिवृन्त्रि-
वृदेकैका  भवति तन्मे  विजानीहीति  ॥४
॥
                    इति  षष्ठाध्याये तृतीयः खण्डः  ॥३
॥
--------------------
--६७-
-
--------------------
--६८-
-
   षोडशकलः सोम्य पुरुषः  पञ्चदशाहानि   माऽशीः   काममपः  पिबापोमयः
प्राणो न पिबतो  विठच्छेत्स्यत इति ॥१
॥  स ह  पञ्चदशाहानि  नाऽऽशाथ हैन-
मुठपससाद किं ब्रवीमि भो इत्यृचः सोम्य  यजूँठषि  सामानीति  स  होवाच न
वै मा प्रतिभान्ति  भो  इति  ॥२
॥    त्ँ    होवाच   यथा   सोम्य  महतोऽभ्या-
ठतस्यैकोऽङ्गारः स्व्ठद्योतमात्रः परिशिष्टः स्यात्तेन ततोऽपि  न  बहु   दहेदेव्ँ
सोम्य ते षोडशानां  कलानामेका  कलाऽतिशिष्टा  स्यात्तयैतर्हि वेदान्नानुभवस्य-
शाठनाथ मे विज्ञास्यसीति ॥३
॥    स  हाशाथ  हैनमुपससाद  त्ँ     ह यत्किंच
ठप्रच्छ सर्व्ँ  ह  प्रतिपेठदे  ॥४
॥   त्ँ    होवाच   यथा  सोम्य  महतोऽभ्याहि-
तस्यैकमङ्गारं खद्योतमात्रं  परिशिष्टं तं तृणैरुपसमाधाय  प्राज्वलयेत्तेन   ततोऽपि
बठहु दहेत्  ॥५
॥  एव्ँ  सोम्य  ते  षोडशानां  कलानामेका  कलाऽतिशिष्टाभू-
त्साऽन्नेनोपसमाहिता  प्राज्वाली तयैतर्हि  वेदाननुभवस्यन्नमय्ँ     हि  सोम्य मन
आपोमयः प्राठणस्तेजोमयी वागिति तद्धास्य विजज्ञाविति  विजज्ञाविति  ॥६
॥
                     इति षष्ठाध्याये सप्तमः खण्डः ॥७
॥
  उद्दालको  हाऽऽरुणिः श्वेठतकेतुं पुत्रमुवाच स्वप्नान्तं मे  सोम्य  विजानीहीति
यत्रैतत्पुरुषः स्वपिति  नाम सता सोम्य  तदा  संपन्नो  भवति  स्वमपीतो  भवति
तस्मादेन्ँ   स्वपितीत्याचक्षते  स्व्ँ   ह्यपीतो  भवति  ॥१
॥    स  यथा   शकुनिः
सूठत्रेण प्रबद्धो दिशं दिशं पतित्वान्यत्रायतनमलब्ध्वा  बन्धनमेवोपश्रयत  एव-
मेव खलु सोम्य  तन्मनो  दिशं  दिशं पतित्वान्यत्रायतनमलब्ध्वा   प्रणमेवोप-
श्रयते प्राणबन्धन्ँ   हि  सोम्य  मन  इति  ॥२
॥  अशनापिपासे  मे सोम्य  विजा-
नीहीति  यत्रैतत्पुरुषोऽशिशिषति  नामाप  एव  तदशितं नयन्ते   तद्यथा   गोना-
योऽश्वनायः पुरुषनाय  इत्येवं तदप  आचक्षतेऽशनायेति    तत्रैतच्छुङ्गमुत्पतित्ँ
सोम्य विजानीहि  नेदममूलं  भविष्यतीति  ॥३
॥    तस्य  क्व मूल्ँ  स्यादन्यत्रा-
न्नाठदेवमेव  खलु सोम्यान्नेन  शुङ्गेनपो  मूलमन्विच्छाभ्दिः  सोम्य  शुङ्गेन   तेजो
मूलमन्विच्छ तेजसा सोम्य शुङ्गेन  सन्मूलमन्विच्छ  सन्मूलाः सोम्येमाः  सर्वाः
प्रजाः सदायतनाः सत्प्रतिष्ठाः  ॥४
॥  अथ यत्रतत्पुरुषः पिपासति नाम  तेज एव
तठत्पीतं नयते तद्यथा गोनायोऽश्वनायः पुरुषनाय  इत्येवं  तत्तेज  आचष्ट उदन्येति
तठत्रैतदेव शुङ्गमुत्पतित्ँ   सोम्य  विजानीहि  नेदममूलं  भविष्यतीति  ॥५
॥ तस्य
क्व मूल्ँ स्यादन्यत्राभ्द्योठऽद्भिः सोम्य शुङ्गेन तेजो मूलमन्विच्छ  तेजसा  सोम्य
शुठङ्गेन सन्मूलमन्विच्छ सन्मूलाः सोम्येमाः  सर्वाः प्रजाः  सदायतनाः    सत्प्र-
तिष्ठा यथा नु खलु  सोम्येमास्तिस्रो   देवताः   पुरुषं   प्राप्य  त्रिवृन्त्रिवृदेकैका
भवति  तदुक्तं पुरस्तादेव भवत्यस्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो   वाङ्मनसि  संपद्यते
--------------------
--६९-
-
मनः  प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां  देवतायाम्   ॥६
॥   स   य   एषोऽणिमैठ-
तदात्म्यमिद्ँ   सर्वं  तत्सत्य्ँ   स  आत्मा  तत्त्वमसि श्वेतकेतो  इति  भूय एव मा
भगवान्  विज्ञापयत्विति तथा  सोम्येति  होवाच  ॥७
॥
                      इति षष्ठाध्यायेऽष्टमः खण्डः ॥८
॥
  यथा  सोम्य  मधु  मधुकृतो  निस्तिष्ठन्ति  नानात्ययानां  वृक्षाणाँठ  रसान्सठ
वहारमेकताँ  रसं  गमयन्ति  ॥१
॥     ते  यथा  तत्र न  विवेकं  लभन्तेऽमुष्याहं
वृक्षस्य रसोऽस्म्यमुष्याहं वृक्षस्य रसोऽस्मीत्येवमेव खलु सोम्ठयेमाः सर्वाः प्रजाः
सति संपद्य न विदुः  सति संपद्यामह  इति  ॥२
॥     त  इह व्याघ्रो  वा सिँठहो
वा वृको वा वरहो  वा  कीटो  वा पतङ्गो  वा द्शोँ   वा  मशको वा  यद्यठ-
वन्ति  तदाभवन्ति  ॥३
॥    स  य  एषोऽणिमैतदात्ठठमिद्ँ   सर्वं  तत्सत्य्ँ  स
आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो  इति  भूय  एव  मा भगवान्  विज्ञापयत्विति  तथा
सोम्येति  होवाच ॥४
॥ 
                      इति षष्ठाध्याये नवमः खण्डः ॥९
॥
    इमाः सोम्य  नद्यः पुरस्तात्प्राच्यः  स्यन्दन्ते  पश्चात्प्रतीच्यस्ताः समुद्रात्समुद्र-
मेवापियन्ति समुद्र  एव  भवति ता यथा तत्र  न विदुरियमहमस्मीयमहमस्मीति
॥१
॥     एवमेव  खलु सोम्येमाः  सर्वाः प्रजाः   सत   आगम्य   न विदुः  सत
अगाच्छामह इति त  इह व्याघ्रो  वा सिँठहो  वा वृठको वा वराहो वाकीटो वा
पतङ्गो वा द्शोँ   वा   मशको   वा  यद्यद्भवन्ति   तदाभवन्ति  ॥२
॥     स  य 
एषोऽणिमैतदात्म्यमिद्ँ   सर्वठ तत्सत्य्ँ   स  आत्मा  तत्त्वमसि  श्वेतकेतो   इति
भूय  एव मा भगवान्  विज्ञापयत्विति  तथा  सोम्येति  होवाच ॥३
॥
                    इति षष्ठाध्याये दशमः खण्डः ॥१०
॥
  अस्य सोम्य  महतो  वृक्षस्य यो  मूलेऽभ्याहन्याज्जीवन्   स्रवेद्यो  मध्येऽभ्या
हन्याज्जीवन्स्रवेद्योऽग्रेऽभ्याहन्याज्जीवन्स्रवेत्स  एष  जीवेनात्ठमनानुप्रभूतः  पेपी-
यमानो मोदमानस्तिष्ठति  ॥१
॥     अस्य यदेकाँ   शाखां  जीवो  जहात्यथ  सा
शुष्यति द्वितीयां  जहात्यथ सा शुष्यति तृतीयां  जहात्यथ  सा  शुष्यति सर्वंठ
जहाति सर्वः शुष्यत्येवमेव खलु सोम्य विद्वोठति  होवाच  ॥२
॥      जीवापेतं
वाव किलेदं म्रियते न जीवो  म्रियत  इति   स  य   एषोऽणिमैतदात्मयमिद्ँ
सर्वं तत्सत्य्ँ  स  आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो   इति   भूय   एव  मा    भगवान्
विज्ञापयत्विति तथा सोम्येति होवाच  ॥३
॥
                 इति  षष्ठाध्याय एकादशः खण्डः ॥११
॥
न्यग्रोधफलमत    आहरेतीदं  भगव  इति  भिन्ठधीति भिन्नं भगव इति  किमत्र
--------------------
--७०-
-
पश्यसीत्यठव्य इवेमा  धाना भगव   इत्यासामङ्गैकां  भिन्धीति    भिन्ना    भगव
इति किमत्र   पश्यसीति न किंचन  भगव  इति ॥१
॥    त्ँ  होवाच  यं वै सोम्यै-
तमणिमानं  न  निभालयस  एतस्य वै सोम्यैषोऽणिम्न  एवं  महान्न्यग्रोधस्तिष्ठति
श्रद्धत्स्व  सोम्येति ॥२
॥    स  य  एषोऽणिमैतदात्म्यमिद्ँ     सर्वं  तत्सत्य्ँ   स
आत्मा तत्त्वमसि  श्वेतकेतो   इति  भूय एव  मा  भगवान्  विज्ञापयत्विति  तथा
सोम्येति  होवाच  ॥३
॥
                    इति  षष्ठाध्याये द्वादशः खण्डः ॥१२
॥
   लवणमेतदुदकेऽवधायाथ  मा   प्रातरुपसीदथा   इति स ह  तथा चकार  त्ँ
होवाच  यद्दोषा  लवणमुदकेऽवाधा अङ्ग तदाहरेति  तद्धावमृश्य  न  विवेद ॥१
॥
यथा विलीनमेवाङ्गास्यान्तादाचामेति  कथमिति   लवणमिति  मध्यादाचामेति
कथमिति  लवणमित्यन्तादाचामेति  कथमिति   लवणमित्यभिप्रास्यैतदथ   मोप-
सीदथा  इति तद्ध  तथा  चकार   तच्छश्वत्संवर्तते  त्ँ     होवाचात्र   वाव किल
सत्सोम्य न  निभालयसेऽत्रैव  किलेति  ॥२
॥    स  य एषोऽणिमैतदात्म्यमिद्ँ
सर्वं तत्सत्य्ँ   स  आत्मा तत्त्वमसि  श्वेतकेतो   इति   भूय  एव   मा   भगवान्
विज्ञापयत्विति  तथा  सोम्येति  होवाच ॥३
॥
                    इति  षष्ठाध्याये त्रयोदशः खण्डः  ॥१३
॥
यथा    सोम्य   पुरुषं  गन्धारेभ्योऽभिनद्धाक्षमानीय   तं  ततोऽतिठजने   विसृजेत्स
यथा तत्र  प्राङ्वोदङ्वाऽधराङ्वा प्रत्यङ्वा प्रध्मायीताभिनद्धाक्ष आनीतोऽभिनद्धा-
क्षो  विसृष्टः  ॥१
॥    तस्य  यथाभिनहनं  प्रमुच्य  प्रब्रूयादेतां  दिशं  गन्धारा  एतां
दिशं  व्रजेति स ग्रामाद्ब्राठमं पृच्छन्   पण्डितो  मेधावी   गन्धारानेवोपसंद्येतैव-
मेवॄए!हाचार्यवान्   पुरुषो  वेद तस्य तावदेव  चिरं  यावन्न   विमोक्ष्येऽथ  संपत्स्य
इति ॥२
॥     स  य  एषोऽणिमैतदात्म्यमिद्ँ    सर्वं  तत्सत्य्ँ   स  आत्मा  तत्त्व-
मसि  श्वेतकेतो  इति  भूय   एव  मा    भगवान्विज्ञापयत्विति   तथा   सोम्येति
होवाच  ॥३
॥
                    इति  षष्ठाध्याये चतुर्दशः  खण्डः  ॥१४
॥
    पुरुष्ँ     सोम्योतोपतापिनं   ज्ञातयः    पर्युपासते    जानासि   मां    जानासि
मामिति  तस्य  यावन्न  वाङ्मनसि  संपद्यते  मनः  प्राणे  प्राणस्तेजसि तेजः  परस्यां
देवतायां  तावज्जानाति  ॥१
॥      अथ यदास्य वाङ्मनसि  संपद्यते    मनः   प्राणे
प्राणस्तेजसि  तेजः परस्यां देवतायामथ   न  जानाति ॥२
॥     स   य  एषोऽणि-
मैतदात्म्यमिद्ँ    सर्वं   तत्सत्य्ँ   स आत्मा  तत्त्वमसि श्वेतकेतो  इति  भूय  एव
मा  भगवान्   विज्ञापयत्विति  तथा  सोम्येति  होवाच ॥३
॥
                     इति षष्ठाध्याये पञ्चदशः खण्डः ॥१५
॥
--------------------
--७१-
-
  पुरुष्ँ     सोम्योत   हस्तगृहीतमानयन्त्यपहार्षीत्स्तेयमकार्षीत्परशुमस्मै     तप-
तेति स यदि  तस्य कर्ता भवति  तत  एवानृतमात्मानं   कुरुते    सोऽनृताभिस-
न्धोऽनृतेनात्मानमन्तर्धाय   परशुं तप्तं  प्रतिगृह्णाति  स   तह्यतेऽथ हन्यते  ॥१
॥
अथ यदि तस्याकर्ता भवति  तत एव  सत्यमात्मानं  कुरुते  स  सत्याभिसन्धः
सत्येनात्मानमन्तर्धाय  परशुं तप्तं  प्रतिगृह्णाति  स  न  दह्यतेऽथ  मुच्यते  ॥२
॥
स यथा तत्र नादाह्येतैतदात्मयमिद्ँ     सर्वं तत्सत्य्ँ   स  आत्मा तत्त्वमसि श्वेत-
केतो इति तद्धास्य विजज्ञाविति  विजज्ञाविति  ॥३
॥
                   इति  षष्ठाध्याये षोडशः खण्डः ॥१६
॥
                         इति षष्ठोऽध्यायः  ॥६
॥
                      अथ सप्तमोऽध्यायः  ॥७
॥
 ॐ ॥   अधीहि भगव  इति   हापससाद   सनत्कुमारं   नारदस्त्ँ     होवाच
यद्वेत्थ तेन मोपसीद ततस्त ऊर्ध्वं वक्ष्यामीति  स  होवाच  ॥१
॥   ऋग्वेदं भग-
वोऽध्येमि यजुर्वेद्ँ  सामवेदमाथर्वणं  चतुर्थमितिहासपुराणं    पञ्चमं   वेदानां
वेदं पित्र्य्ँ राशिं  दैवं  निधिं वाकोवाक्यमेकायनं  देवविद्यां   ब्रह्मविद्यां  भूत-
विद्यां क्षत्रविद्यां नक्षत्रविद्याँ  सर्पदेवजनविद्यामेतद्भगवोऽध्येमि   ॥२
॥    सोऽहं
भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत्ँ  ह्येव  मे  भगवद्दृशेभ्यस्तरति  शोकमात्म-
विदिति सोऽहं भगवः शोचामिठ   तं  मा   भगवाञ्छोकस्य   पारं  तारयत्विति
त्ँ  होवाच  यद्वै किंचैतदध्यगीष्ठा  नामैवैतत् ॥३
॥    नाम   वा ऋग्वेदो  यजु-
र्वेदः सामवेद आथर्वणश्चतुर्थ इतिहासपुराणः  पञ्चमो   वेदानां   वेदः  पित्र्यो
राशिर्दैवो निधिर्वाकोवाक्यमेकायनं देवविद्या ब्रह्मविद्या   भूतविद्या  क्षत्रविद्या
नक्षत्रविद्या सर्पदेवजनविद्या नामैवैतन्नामोपास्स्वेति  ॥४
॥    स  यो नाम ब्रह्मे-
त्युपास्ते यावन्नम्नो गतं  तत्रास्य यथाकामचारो  भवति  यो  नाम   ब्रह्मेत्युपा-
स्तेऽस्ति भगवो नाम्नो भूय इति नाम्नो   वाव  भूयोऽस्तीति   तन्मे   भगवान्ब्र-
वीत्विति ॥५
॥
                 इति  सप्तमाध्याये प्रथमः खण्डः ॥१
॥
वाग्वाव  नाम्नो  भूयसी  वाग्वा ऋग्वेदं   विज्ञापयति   यजुर्वेद्ँ     सामवेद-
माथर्वणं चतुर्थमितिहासपुराणं पञ्चमं वेदानां  वेदं पित्र्य्ँ    राशिं  दैवं   निधिं
वाकोवाक्यमेकायनं देवविद्यां ब्रह्मविद्यां भूतविद्यां  क्षत्रविद्यां   नक्षत्रविद्याँठ
सर्पदेवजनविद्यां दिवं च पृथिवीं च वायुं चाकाशं  चापश्च  तेजश्च  देवाँठश्च
--------------------
--७२-
-
मनुष्याँश्च  पशूँश्च  वयाँसि  च तृणवनस्पतीञ्छ्वापदान्वान्याकीटपतङ्गपिपीलक
धर्मं चाधर्मं च   सत्यं चानृतं च  साधु  चासाधु   च  हृदयज्ञं    चाहृदयज्ञं   च
यद्वै वाङ्नाभविष्यन्न   धर्मो  नाधर्मो   व्यज्ञापिष्यन्न   सत्यं   नानृतं   न  साधु
नासाधु न हृदयज्ञो    नाहृदयज्ञो    वागेवैतत्सर्वं   विज्ञापयति  वाचमुपास्स्वेति
॥१
॥    स  यो  वाचं  ब्रह्मेत्युपास्ते   यावद्वाचो  गतं   तत्रास्य  यथाकामचारो
भवति  यो वाचं  ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति  भगवो   वाचो   भूय   इति  वाचो   वाव
भूयोऽस्तीति तन्मे  भगवान्ब्रवीत्विति  ॥२
॥
                   इति सप्तमाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥२
॥
  मनो   वाव वाचो  भूयो  यथा वै द्वे  वामलके  द्वे   वा   कोले  द्वौ   वाक्षौ
मुष्टिरनुभवत्येवं  वाचं च  नाम च मनोऽनुभवति  स  यदा     मनसा  मनस्यति
मन्त्रानधीयीयेत्यथाधीते  कर्माणि कुर्वीयेत्यथ  कुरुते  पुत्राँठश्च    पशूँठश्चेच्छेये-
त्यथेच्छत इमं च  लोकममुं चेच्छेयेत्यथेच्छते  मनो  ह्यात्मा   मनो   हि   लोको
मनो हि  ब्रह्म  मन उपास्स्वेति ॥१
॥    स  यो  मनो   ब्रह्मेत्युपास्ते  यावन्मनसो
गतं  तत्रास्य  यथाकामचारो   भवति   यो   मनो     ब्रह्मेठत्युपास्तेऽस्ति  भगवो
मनसो भूय इति   मनसो  वाव  भूयोऽस्तीति  तन्मे  भगवान्ब्रवीत्विति  ॥२
॥
                    इति सप्तमाध्याये तृतीयः खण्डः ॥३
॥
   संकल्पो  वाव  मनसो   भूतान्यदा  वै   संकल्पयतेऽथ  मनस्यत्यथ वाचमी-
रयति  तामु नाम्नीरयति  नाम्नि   मन्त्रा  एकं  भवन्ति   मन्त्रेषु  कर्माणि  ॥१
॥
तानि  ह वा  एतानि संकल्पैकायननि   संकल्पात्मकानि  संकल्पे   प्रतिष्ठितानि
समकॢपतां द्यावापृथिवी  समकल्पेतां     वायुश्चाकाशं   च  समकल्पन्तापश्च
तेजश्च  तेषाँ  संक्लृप्त्यै वर्ष्ँ   संकल्पते वर्षस्य संक्लृप्त्या अन्न्ँ  संकल्पतेऽन्नस्य
संक्लृप्त्यै प्राणाः संकल्पन्ते प्राणानाँठ  संक्लृप्त्यै मन्त्राः  संकल्पन्ते  मन्त्राणाँठ
संक्लृप्त्यै कर्माणि संकल्पन्ते   कर्मणाँठ   संक्लृप्त्यै लोकः संकल्पते  लोकस्य
संक्लृप्त्यै सर्व्ँ संकल्पते  स एष संकल्पः संकल्पमुपास्स्वेति ॥२
॥  स यः संकल्पं
ब्रह्मेत्युपास्ते क्लृप्तान्वै स लोकान् ध्रुवान् ध्रुवः प्रतिष्ठितान्    प्रतिष्ठितोऽव्यथ-
मानानव्यथमानोऽभिसिध्यति   यावत्संकल्पस्य  गतं   तत्रास्य   यथाकामचारो
भवर्तिठ यः संकल्पं ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवः संकल्पाद्भूय   इति   संकल्पाद्वाव
भूयोऽस्तीति तन्मे  भगवान्ब्रवीत्विति  ॥३
॥
                     इति सप्तमाध्याये चतुर्थः खण्डः ॥४
॥
   चित्तं  वाव  संकल्पाद्भूयो  यदा वै  चेतयतेऽथ   संकल्पयतेऽथ   मनस्यत्यथ
वाचमीरयति  तामु  नाम्नीरयति  नाम्नि    मन्त्रा   एकं  भवन्ति   मन्त्रेषु  कर्माणि
--------------------
--७३-
-
॥१
॥    तानि  ह  वा  एतानि  चित्तैकायनानि  चित्तात्मानि   चित्ते   प्रतिष्ठितानि
तस्माद्यद्यपि  बहुविदचित्तो  भवति  नायमस्तीत्येवैनमाहुर्यदयं   वेद   यद्वा  अयं
विद्वान्नेथमचित्तः   स्यादित्यथ यद्यल्पविच्चित्तवान्भवति  तस्मा  एवोत  शुश्रूषन्ते
चित्त्ँ ह्येवैसामेकायनं  चित्तमात्मा  चित्तं प्रतिष्ठा  चित्तमुपास्स्वेति ॥२
॥ स यश्चित्तं
ब्रह्मेत्युपास्ते  चित्तान्वै स लोकान्  ध्रुवान्  ध्रुवः  प्रतिष्ठितान्   प्रतिष्ठितोऽव्य-
थमानानव्यथमानोऽभिसिध्द्यतिठ  यावच्चित्तस्य  गतं   तत्रास्य    यथाकामचारो
भवति  यश्चित्तं  ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवश्चित्ताद्भूय  इति चित्ताद्वाव  भूयोऽस्तीति
तन्मे  भगवान्ब्रवीत्विति ॥३
॥
                    इति  सप्तमाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥५
॥
  ध्यानं  वाव  चित्ताद्भूयो  ध्यायतीव  पृथिवी  ध्यायतीवान्तरिक्षं     ध्यायतीव
द्यौर्ध्यायन्तीवापो  ध्यायन्तीव पर्वता  ध्यायन्तीव  देवमनुष्यास्त स्माद्य  इह मनु-
ष्याणां महत्तां प्राप्नुवन्ति  ध्यानापादाँठशा   इवैव  ते  भवन्त्यथ  येऽल्पाः  कल-
हिनः पिशुना  उपवादिनस्तेऽथ  ये प्रभवो  ध्यानापादाँठशा   इवैव  ते  भवन्ति
ध्यानमुपास्स्वेति  ॥१
॥    स  यो  ध्यानं ब्रह्मेत्युपास्ते  यावध्द्यानस्य गतं तत्रास्य
यथाकामचारो  भवति    यो  ध्यानं   ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति  भगवो    ध्यानाद्भूय
इति ध्यानाद्वाव  भूयोऽस्तीति  तन्मे  भगवाठन्ब्रवीत्विति  ॥२
॥
                     इति सप्तमाध्याये षष्ठठः खण्डः  ॥६
॥
  विज्ञानं  वाव  ध्यानाद्भूयो  विज्ञानेन  वा ऋग्वेदं  विजानाति  यजुर्वेद्ँ    सा-
मवेदमाथर्वणं चतुर्थमितिहासपुराणं  पञ्चमं  वेदानां  वेदं  पित्र्य्ँ    राशिं   दैवं
निधिं वाकोवाक्यमेकायनं देवविद्यां  ब्रह्मविद्यां  भूतविद्यां   क्षत्रविद्यां   नक्षत्र-
विद्याँठ सर्पदेवजनविद्यां दिवं च पृथिवीं  च   वायुं  चाकाशं   चापश्च  तेजश्च
देवाँठश्च मनुष्याँठश्च  पशूँठश्च  वयाँठसि च  तृणवनस्पतीञ्छ्वापदान्याकीटपत-
ङ्गपिपीलकं धर्मं चाधर्मं  च सत्यं चानृतं च  साधु  चासाधु च   हृदयज्ञं   चाहृ-
दयज्ञं  चान्नं च रसं चेमं  च  लोकममुं च विज्ञानेनैव  विजानाति  विज्ञानमुपा-
स्स्वेति  ॥१
॥  स  यो  विज्ञानं ब्रह्मेत्युपास्ते  विज्ञानवतो  वै  स   लोकाञ्ज्ञान-
वतोऽभिसिध्यति  यावद्विज्ञानस्य  गतं   तत्रास्य   यथाकामचारो   भवति    यो
विज्ञानं ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवो  विज्ञानाद्भूय  इति  विज्ञानाद्वाव  भूयोऽस्तीति
तन्मे  भगवान्ब्रवीत्विति ॥२
॥
                    इति सप्तमाध्याये सप्तमः खण्डः ॥७
॥
बलं  वाव  विज्ञानाद्भूयोऽपि  ह शतं  विज्ञानवतामेको   बलवानाकम्पयते स
यदा बली भवत्यथोत्थाता  भवत्युत्तिष्ठन्परिचरिता    भवति   परिचरन्नुपसत्ता
--------------------
--७४-
-
भवत्युपसीदन्द्रष्टा  भवति  श्रोता  भवति  मन्ता  भवति  बोद्धा   भवति  कर्ता
भवति  विज्ञाता भवति बलेन वै पृथिवी तिष्ठति  बलेनान्तरिक्षं    बलेन  द्यौब-
लेन पर्वता बलेन देवमनुष्या  बलेन   पशवश्च  बयाँठसि   च  तृणवनस्पतयः
श्वापदान्याकीटपतङ्गपिपीलकं  बलेन   लोकस्तिष्ठति बलमुपास्स्वेति ॥१
॥   स 
यो बलं ब्रह्मेत्युपास्ते यावद्बलस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो  भवति  यो  बलं
ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवो बलाद्भूय इति  बलाद्वाव   भूयोऽस्तीति  तन्मे   भग-
वान्ब्रवीत्विति ॥२
॥
                     इति सप्तमाध्यायेऽष्टमः खण्डः  ॥८
॥
  अन्नं  वाव   बलाद्भूयस्तस्माद्यद्यपि  दशरात्रीर्नाश्नीयाद्यद्यु  ह जीवेदथवाऽद्र-
ष्टाऽश्रोताऽमन्ताऽबोद्धाऽकर्ताऽविज्ञाता   भवत्यथान्नस्याऽऽयै द्रष्टा भवति श्रोता
भवति मन्ता  भवति  बोद्धा  भवति कर्ता भवति  विज्ञाता  भवत्यन्नमुपाठस्स्वेति
॥१
॥  स योऽन्नं ब्रह्मेत्युपास्तेऽन्नवतो वै स लोकान्पानवतोऽभिसिध्यति  यावद-
न्नस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति  योऽन्नं ब्रंठह्मत्युपास्तेऽस्ति भगवोऽन्नाद्भूय
इत्यन्नाद्वाव  भूयोऽस्तीति तन्मे  भगवान्ब्रवीत्विति  ॥२
॥
                    इति  सप्तमाध्याये नवमः खण्डः ॥९
॥
   आपो  वावान्नाद्भूयस्यस्तस्माद्यदा  सुवृष्टिर्न  भवति  व्याधीयन्ते  प्राणा  अन्नं
कनीयो भविष्यतीत्यथ  यदा   सुवृष्टिर्भवत्यानन्दिनः   प्राणा   भवन्त्यन्नं  बहु
भविष्यतीत्याप एवेमा  मूर्ता येयं  पृथिवी   यदन्तरिक्षं   यद्  द्यौर्यत्पर्वता यद्देव-
मनुष्या यत्पशवश्च वयाँठसि च  तृणवनस्पतयः  श्वापदान्याकीटपतङ्गपिपीलक-
माप एवेमा  मूर्ता अप उपास्स्वेति ॥१
॥  स योऽपो  ब्रह्मेत्युपास्त आप्नोति सर्वा-
आ
न्कामाँठस्तृप्तिमान्भवति   यावदपां गतं  तत्रास्य यथाकामचारो  भवति योऽपो
ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवोऽभ्द्यो भूय इत्यभ्द्योठ वा भूयोऽस्तीति तन्मे  भगवान्ब्र-
वीत्विति  ॥२
॥
                   इति सप्तमाध्याये दशमः खण्डः  ॥१०
॥
  तेजो  वावाभ्द्यो  भूयस्तद्वा एतद्वायुमागृह्याकाशमभितपति   तदाहुर्निशोचति
नितपति वर्षिष्यति वा  इति तेज एव  तत्पूर्वं  दर्शयित्वाऽथापः   सृजते   तदे-
तदूर्ध्वाभिश्च  तिरश्चीभिश्च     विद्युभ्दिराह्वाठदाश्चरन्ति तस्मादाहुर्विद्योतते   स्तन-
यति वर्षिष्यति वा  इति  तेज  एव तत्पूर्वं दर्शयित्वाऽथापः  सृजते  तेज  उपा-
स्स्वेति ॥१
॥   स  यस्तेजो  ब्रह्मेत्युपास्ते तेजस्वी वै स  तेजस्वतो   लोकान्भा-
स्वतोऽपहततमस्कानभिसिध्द्यठति यावत्तेजसो गतं तत्रास्य यथाकामचारो  भवति
--------------------
--७५-
-
यस्तेजो ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवस्तेजसो  भूय इति  तेजसो   वाव   भूयोऽस्तीति 
तन्मे  भगवान्ब्रवीत्विति  ॥२
॥
                  इति सप्तमाध्याय एकादशः खण्डः ॥११
॥
   आकाशो  वाव तेजसो  भूयानाकाशे  वै  सूर्याचन्द्रमसावुभौ    विद्युन्नक्षत्रा-
ण्ठयग्निराकाशेनाह्वयत्याकाशेन शृणोत्याकाशेन  प्रतिशृणोत्याकाशे  रमत  आका-
शे न रमत  आकाशे  जायत  आकाशमभिजायत  आकाशमुपास्स्वेति  ॥१
॥
स य आकाशं ब्रह्मेत्युपास्त आकाशवतो वै  स    लोकान्प्रकाशवतोऽसंबाधानु-
रुगायवतोऽभिसिध्द्यति यावदाकाशस्य गतं तत्रास्य  यथाकामचारो   भवति  य
आकाशं ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगव   आकाशाद्भूय  इत्याकाशाद्वाव  भूयोऽस्तीति
तन्मे भगवान्ब्रवीत्विति  ॥२
॥
                    इति सप्तमाध्याये द्वादशः खण्डः ॥१२
॥
  स्मरो  वावाकाशाद्भूयस्तस्माद्यद्यपि  बहव आसीरन्नस्मरन्तो   नैव  ते   कंचन
शृणुयुर्न मन्वीरन्न   विजानीरन्  यदा  वाव ते स्मरेयुरथ  शृणुयुरथ   मन्वीरन्नथ
विजानीरन् स्मरेण वै  पुत्रान्विजानाति  स्मरेण  पशून्  स्मरसुपास्स्वेति  ॥१
॥
स यः स्मरं ब्रह्मत्युपास्ते  यावत्स्मरस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो   भवति  यः
स्मरं ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवः स्मराद्भूय  इति  स्मराद्वाव   भूयोऽस्तीति   तन्मे
भगवान्ब्रवीत्विति  ॥२
॥
                 इति सप्तमाध्याये त्रयोदशः खण्डः  ॥१३
॥
  आशा वाव  स्मराद्भूयस्याशेद्धो  वै स्मरो मन्त्रानधीते  कर्माणि कुरुते पुत्राँठश्च
पशूँठश्चेत्च्छत  इमं  च  लोकममुं   चेच्छत    आशामुपास्स्वेति  ॥१
॥    स  य
आशां ब्रह्मेत्युपास्त  आशयाऽस्य  सर्वे  कामाः  समृध्द्यन्त्यमोघा   हास्याशिषो
भवन्ति यावदाशाया  गतं तत्रास्य  यथाकामचारो  भवति  य  आशां   ब्रह्मेत्यु-
पास्तेऽस्ति भगव आशाया भूय  इत्याशाया  वाव  भूयोऽस्तीति तन्मे   भगवा-
न्ब्रवीत्विति  ॥२
॥
                  इति सप्तमाध्याये चतुर्दशः खण्डः ॥१४
॥
  प्राणो  वा  आशाया भूयान्यथा  वा  अरा नाभौ समर्पिता   एवमस्मिन्  प्राणे
सर्व्ँ  समर्पितं प्राणः  प्राणेन  याति प्राणः  प्राणं ददाति  प्राणाय  ददाति  प्राणो
ह पिता प्राणो  माता प्राणो  भ्राता प्राणः  स्वसा  प्राण  आचार्यः प्राणो  ब्राह्मणः
॥१
॥   स यदि पितरं   वा मातरं  वा भ्रातरं  वा  स्वसारं वाचार्यं  वा   ब्राह्मणं
वा किंचिद्  भृशमिव  प्रत्याह धिक्त्वाऽस्त्वित्येवैनमाहुः  पितृहा   वै  त्वमसि
मातृहा वै त्वमसि  भ्रातृहा वै त्वमसि  स्वसृहा वै त्वमस्याचार्यहा वै   त्वमसि
--------------------
--७६-
-
ब्राह्मणहा  वै त्वमसीति ॥२
॥     अथ  यद्यप्येनानुत्क्रान्तप्राणान्   शूलेन  समासं
व्यतिषंदहेन्नैवैनं   ब्रूयुः  पितृहाऽसीति   न   मातृहाऽसीति  न   भ्रातृहाऽसीति  न
स्वसृहाऽसीति  नाचार्यहाऽसीति  न  ब्राह्मणहाऽसीति  ॥३
॥      प्राणो ह्येवैतानि
सर्वाणि  भवति स  वा  एष  एवं   पश्यन्नेवं   मन्वान   एवं   विजानन्नतिवदी
भवति तं  चेद्ब्रयुरतिवाद्यसीत्यतिवाद्यस्मीति   ब्रूयान्नापह्नुवीत  ॥४
॥
                  इति  सप्तमाध्याये पञ्चदशः  खण्डः॥१५
॥
    एष तु वा  अतिवदति यः  सत्येनातिवदति  सोऽहं  भगवः   सत्येनातिवदा-
नीति  सत्यं त्बेव  विजिज्ञासितव्यमिति  सत्यं भगवो  विजिज्ञास  इति  ॥१
॥
                   इति सप्तमाध्याये षोडशः  खण्डः  ॥१६
॥
   यदा  वै शिजानात्यथ  सत्यं वदति  नाविजानन्    सत्यं  वदति  विजानन्नेव
सत्यं  वदति विज्ञानं त्वेव  विजिज्ञासितव्यमिति   विज्ञानं   भगवो    विजिज्ञास
इति  ॥१
॥   
                    इति सप्तमाध्याये सप्तदशः खण्डः  ॥१७
॥
   यदा  वै  मनुतेऽथ   विजानाति   नामत्वा   विजानाति  मत्वैव   विजानाति
मतिस्त्वेव  विजिज्ञासितव्येति मतिं  भगवो  विजिज्ञास  इति  ॥१
॥
                   इति सप्तमाध्यायेऽष्टादशः खण्डः ॥१८
॥
   यदा  वै श्रद्दधात्यथ  मनुते  नाश्रद्दधन्मनुते   श्रद्दधदेव  मनुते   श्रद्धा    त्वेव
विजिज्ञासितव्येति  श्रद्धां  भगवो विजिज्ञास  इति  ॥१
॥
                  इति सप्तमाध्याय एकोनविंशः खण्डः  ॥१९
॥
    यदा वै  निस्तिष्ठत्यथ   श्रद्दधात्ति   नानिस्तिष्ठञ्श्रद्दधाति  निस्तिष्ठन्नेव   श्रद्द-
धाति  निष्ठा  त्वेव विजिज्ञासितव्येति  निष्ठां  भगवो विजिज्ञास  इति ॥१
॥
                    इति  सप्तमाध्याये विंशः खण्डः  ॥२०
॥
   यदा   वै  करोत्यथ   निस्तिष्ठति   नाकृत्वा   निस्तिष्ठति  कृत्वैव   निस्तिष्ठति
कृतिस्त्वेव  विजिज्ञासितव्येति  कृतिं  भगवो विजिज्ञास इति  ॥१
॥
                   इति सप्तमाध्याय एकविंशः  खण्डः  ॥२१
॥
   यदा  वै सुखं  लभतेऽथ करोति  नसुखं  लब्ध्वा  करोति   सुखमेव   लब्ध्वा
करोति सुखं  त्वेव  विजिज्ञासितव्यमिति  सुखं  भगवो  विजिज्ञास इति  ॥१
॥
                   इति  सप्तमाध्याये द्वाविंशः  खण्डः  ॥२२
॥
    यो  वै भूमा  तत्सुखं  नाल्पे सुखमस्ति  भूमैव सुखं  भूमा   त्वेव   विजिज्ञा-
सितव्य इति  भूमानं   भगवो  विजिज्ञास  इति  ॥१
॥
                 इति  सप्तमाध्याये त्रयोविंशः  खण्डः  ॥२३
॥
--------------------
--७७-
-
  यत्र  नान्यत्पश्यति  नान्यच्छृणोति  नान्यद्विजानाति  स   भूमाऽथ    यत्रान्य-
त्पश्यत्यन्यच्छृणोत्यन्यद्विजानातिठ तदल्पं यो  वै   भूमा   तदमृतमथ    यदल्पं
तन्मर्त्य्ँ  स  भगवः  कस्मिन्प्रतिष्ठित  इति स्वे  महिम्नि  यदि  वा  न  महिम्नीति
॥१
॥    गोअश्वमिह   महिमेत्याचक्षते    हस्तिहिरण्यं  दासभार्यं   क्षेत्राण्यायतना-
नीति  नाहमेवं ब्रवीमि ब्रवीमीति   होवाचान्यो  ह्यन्यस्मिन्प्रतिष्ठित  इति  ॥२
॥
                  इति सप्तमाध्याये चतुर्विंशः  खण्डः  ॥२४
॥
  स  एवाधस्तात्स उपरिष्टात्स  पश्चात्स  पुरस्तात्स  दक्षिणतः स   उत्तरतः   स
एवेद्ँ   सर्वमित्यथातोऽहङ्कारादेश    एवाहमेवाधस्तादहमुपरिष्टादहं     पश्चादहं
पुरस्तादहं दक्षिणतोऽहमुत्तरतोऽहमेवेद्ँ    सर्वमिति  ॥१
॥     अथात आत्मादेश
एवात्मैवाधस्तादात्मोपरिष्टादात्मा  पश्चादात्मा  पुरस्तादात्मा    दक्षिणत  आत्मो-
त्तरत आत्मैवेद्ँ  सर्वमिति  स  वा एष  एवं  पश्यन्नेवं  मन्वान एवं  विजानन्ना-
त्ठमरतिरात्मक्रीड आत्ममिथुन आत्मानन्दः स  स्वराड्ठ  भवति  तस्य  सर्वेषु
लोकेषु कामचारो  भवति । अथ येऽन्यथाऽतो  विदुरन्यराजानस्ते   क्षय्यलोका
भवन्ति तेषाँठ  सर्वेषु  लोकेष्वकामचारो भवति  ॥२
॥
                इति  सप्तमाध्याये पञ्चविंशः खण्डः  ॥२५
॥
  तस्य ह वा  एतस्यैवं पश्यत  एवं  मन्वानस्यैवं   विजानत   आत्मतः   प्राण
आत्मत आशात्मतः स्मर आत्मत  आकाश  आत्मतस्तेज  आत्मत आप आत्मत
आविर्भावतिरोभावावात्मतोऽन्नमात्मतो   बलमात्मतो   विज्ञानमात्मतो  ध्यान-
मात्मतश्चित्तमात्मतः संकल्प  आत्मतो  मन  आत्मतो   वागात्मतो   नामात्मतो
मन्त्रा आत्मतः कर्माण्यात्मत  एवेद्ँ  सर्वमिति  ॥१
॥      तदेष  श्लोको न पश्यो
मृत्युं पश्यति  न रोगं नोत  दुःखताँठ सर्व्ँ  ह    पश्यः   पश्यति  सर्वमाप्नोति
सर्वश इति स एकधा भवति  त्रिधा  भवति  पञ्चधा  सप्तधा नवधा चैव  पुन-
श्चैकादशः स्मृतः शतं च दश चैकश्च  सहस्राणि  च विँठशतिराहारशुद्धौ   सत्त्व-
शुद्धिः सत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां   विप्रमोक्षस्तस्मै मृदि-
तकषायाय तमसस्पारं दर्शयति   भगवान्   सनात्कुमारस्त्ँ     स्कन्द   इत्याच-
क्षते त्ँ  स्कन्द इत्याचक्षते  ॥२
॥
                 इति सप्तमाध्याये षङ्विंशः खण्डः ॥२६
॥
                       इति  सप्तमोऽध्यायः  ॥७
॥
--------------------
--७८-
-
                          अष्टमोऽध्यायः  ॥८
॥
  ॐ  अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे  दहरं  पुण्डरीकं  वेश्म दहरोऽस्मिन्नन्तराकाश-
स्तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यं तद्वाव  विजिज्ञासितव्यमिति ॥१
॥    तं चेद्ब्रूयुर्यदिदम-
स्मिन्ब्रह्मपुरे  दहरं पुण्डरीकं वेश्म  दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः   किं  तदत्र   विद्यते
यदन्वेष्टव्यं यद्वाव विजिज्ञासितव्यमिति  स  ब्रूयात् ॥२
॥   यावान्वा   अयमाका-
शस्तावानेषोऽन्तर्हृदय  आकाश उभे  अस्मिन्  द्यावापृथिवी  अन्तरेव   समाहिते
उभावग्निश्च  वायुश्च  सूर्याचन्द्रमसावुभौ    विद्युन्नक्षत्राणि    यच्चास्येहास्ति  यच्च
नास्ति सर्वं तदस्मिन्समाहितमिति  ॥३
॥      तं    चेद्ब्रूयुरस्मिँठश्चेदिदं   ब्रह्मपुरे
सर्व्ँ   समाहित्ँ   सर्वाणि  च भूतानि सर्वे च  कामा यदैतज्जरा  वाप्नोत्  प्रध्व्ँ-
सते वा किं ततोऽतिशिष्यत  इति  ॥४
॥     स   ब्रूयान्नास्य  जरयैतज्जीर्यति  न
वधेनास्य हन्यत  एतत्सत्यं ब्रह्मपुरमस्मिन्कामाः  समाहिता   एष   आत्माऽपहत-
पापप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको  विजिघत्सोऽपिपासः  सत्यकामः  सत्यसंकल्पो
यथा ह्येवेह प्रजा अन्वाविशन्ति  यथानुशासनं  यं   यमन्तमभिकामा    भवन्ति
यं जनपदं यं क्षेत्रभागं   तं तमेवोपजीवन्ति  ॥५
॥     तद्यथेह  कर्मजितो  लोकः
क्षीयत  एवमेवामुत्र  पुण्यजितो  लोकः  क्षीयते  तद्य  इहात्मानमननुविद्य   व्रज-
ठत्येताँठश्च सत्यान्   कामाँठस्तेषाँठ   सर्वेषु   लोकेष्वकामचारो   भवत्यथ  य
इहात्मानमनुविद्य   व्रजन्त्येताँठश्च   सत्यान्   कामाँठस्तेषाँठ    सर्वेषु   लोकेषु
कामचारो भवति  ॥६
॥
                     इत्यष्टमाध्याये प्रथमः  खण्डः  ॥१
॥
  स  यदि  पितृलोककामो  भवति संकल्पादेवास्य  पितरः  समुत्तिष्ठन्ति  तेन
पितृलोकेन संपन्नो  महीयते  ॥१
॥    अथ  यदि  मातृलोककामो  भवति  संक-
ल्पादेवास्य  मातरः  समुत्तिष्ठन्ति  तेन     मातृलोकेन  संपन्नो  महीयते  ॥२
॥
अथ यदि भ्रातृलोककामो भवति  संकल्पादेवास्य  भ्रातरः   समुत्तिष्ठन्ति   तेन
भ्रातृलोकेन संपन्नो  महीयते  ॥३
॥    अथ  यदि स्वसृलोककामो भवति संक-
ल्पादेवास्य स्वसारः समुत्तिष्ठन्ति तेन  स्वसृलोकेन  संपन्नो   महीयते  ॥४
॥
अथ यदि सखिलोककामो भवति संकल्पादेवास्य सखायः  समुत्तिष्ठन्ति     तेन
सखिलोकेन संपन्नो  महीयते  ॥५
॥   अथ  यदि गन्धमाल्यलोककामो   भवति
संकल्पादेवास्य गन्धमाल्ये समुत्तिष्ठतस्तेन  गन्धमाल्यलोकेन  संपन्नो   महीयते
॥६
॥   अथ यद्यन्नपानलोककामो   भवति   संकल्पादेवास्यान्नपाने   समुत्तिष्ठ-
तस्तेनान्नपानलोकेन संपन्नो  महीयते  ॥७
॥       अथ  यदि   गीतवादितलोक-
कामो भवति संकल्पादेवास्य गीतवादिते   समुत्तिष्ठतस्तेन    गीतवादितलोकेन
--------------------
--७९-
-
 संपन्नो  महीयते  ॥८
॥     अथ  यदि  स्त्रीलोककामो  भवति   संकल्पादेवास्य
स्त्रियः समुत्तिष्ठन्ति  तेन   स्त्रीलोकेन संपन्नो महीयते  ॥९
॥      यं  यमन्तमभि-
कामो  भवति  यं कामं  कामयते  सोऽस्य संकल्पादेव समुत्तिष्ठति   तेन  संपन्नो
महीयते  ॥१०
॥
                       इत्यष्टमाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥२
॥
   त   इमे  सत्याः कामा अनृतपिधानास्तेषाँठ    सत्यानाँठ  सतामनृतमपिधानं
यो  यो  ह्यस्येतः प्रैति  न तमिह  दर्शनाय  लभते  ॥१
॥    अथ ये  चास्येह जीवा
ये  च  प्रेता यच्चान्यदिच्छन्न  लभते  सर्वं तदत्र  गत्वा विन्दतेऽत्र  ह्यस्यैते  सत्याः
कामा  अनृतापिधानास्तद्यथापि  हिरण्यनिधिं   निहितमक्षेत्रज्ञा   उपर्युपरि   संच-
रन्तो  न  विन्देयुरेवमेवेमाः   सर्वाः  प्रजा  अहरहर्गच्छन्त्य   एतं   ब्रह्मलोकं  न
विन्दन्त्यनृतेन   हि प्रत्यूढाः  ॥२
॥    स वा  एष आत्मा हृदि  तस्यतैदेव  निरुक्त्ँ
हृद्ययमिति  तस्माद्धृदयमहरहर्वा   एवंवित्स्वर्ग लोकमेति  ॥३
॥     अथ  य  एष
संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय   परं  ज्योतिरुपसंपद्य  स्वेन  रूपेणाभिनिष्पद्यत
एष  आत्मेति  होवाचतदमृतमभयमेतद्ब्रह्मेति    तस्य ह  वा एतस्य  ब्रह्मणो  नाम
सत्यमिति  ॥४
॥   तानि  ह  वा एतानि  त्रीण्यक्षराणि   सतीयमिति   तद्यत्सत्त-
दमृतमथ   यत्ति तन्मर्त्यमथ  यद्यं तेनोभेठ यच्छति यदनेनोभेठ यच्छति तस्माद्य-
महरहर्वा  एवंवित्स्वर्गं  लोकमेति  ॥५
॥
                     इत्यष्टमाध्याये तृतीयः  खण्डः  ॥३
॥
   अथ य  आत्मा  स सेतुर्विधृतिरेषां   लोकानामसंभेदाय  नैत्ँ     सेतुमहोरात्रे
तरतो  न  जरा न  मृत्युर्न  शोको  न सुकृतं   न  दुष्कृत्ँ     सर्वे   पाप्मानोऽतो
निवर्तन्तेऽपहतपाप्मा   ह्येष  ब्रह्मलोकः ॥१
॥    तस्माद्वा  एत्ँ   सेतुं  तीर्त्वाऽन्धः
सन्ननन्धो   भवति   विद्धः   सन्नविद्धो   भवत्युपतापी   सन्ननुपतापी    भवति
तस्माद्वा एत्ँ   सेतुं  तीर्त्वापि  नक्तमहरेवाभिनिष्पद्यते   सकृद्विभातो  ह्येवैष ब्रह्म-
लोकः  ॥२
॥        तद्य   एवैतं   ब्रह्मलोकं  ब्रह्मचर्येणानुविन्दन्ति   तेषामेवैष
ब्रह्मलोकस्तेषाँठ सर्ठवेषु लोकेषु कामचारो भवति  ॥३
॥
                      इत्यष्टमाध्याये चतुर्थः खण्डः  ॥४
॥
   अथ यद्यज्ञ  इत्याचक्षते  ब्रह्मचर्यमेव तद्ब्रह्मचर्येण ह्येव यो  ज्ञाता तं विन्दते-
ऽथ यदिष्टमित्याचक्षते  ब्रह्मचर्यमेव    तद्ब्रह्मचर्येण    ह्येवेष्ट्वात्मानमनुविन्दते
॥१
॥  अथ यत्सन्त्रायणमित्याचक्षते  ब्रह्मचर्यमेव  तद्ब्रह्मचर्येण ह्येव सत आत्म-
नस्त्राणं विन्दतेऽथ यन्मौनमित्याचक्षते  ब्रह्मचर्यमेव  तद्ब्रह्मचर्येण  ह्येवात्मान-
मनुविद्य मनुते ॥२
॥   अथ   यदनाशकायनमित्याचक्षते    ब्रह्मचर्यमेव   तदेष
--------------------
--८०-
-
ह्याठत्मा न नश्यति  यं ब्रह्मचर्येणानुविन्दतेऽथ     यदरण्यायनमित्याचक्षते   ब्रह्म-
चर्यमेव  तत्तदरश्च   ह   वै  ण्यश्चार्णवौ  ब्रह्मलोके  तृतीयस्यामितो   दिवि  तदैरं
मदीय्ँ    सरस्तसश्वत्थः  सोमसवनस्तदपराजिता  पूब्रह्मणः प्रभुविमित्ँ    हिरण्ठम-
यम्  ॥३
॥     तद्य  एवैतावरं  च  ण्यं चार्णवौ  ब्रह्मलोके ब्रह्मचर्येणानुविन्दन्ति
तेषामेवैष   ब्रह्मलोकस्तेषांठ  सर्वेषु लोकेषु  कामचारो  भवति  ॥४
॥
                       इत्यष्टमाध्याये पञ्चमः खण्डः  ॥५
॥
    अथ  या एता  हृदयस्य  नाड्यस्ताः पिङ्गलस्याणिम्नस्तिष्ठन्ति  शुक्लस्य नीलस्य
पीतस्य  लोहितस्येत्यसौ  वा आदित्यः पिङ्गल एष शुक्ल एष  नील   एष   पीत
एष  लोहितः  ॥१
॥     तद्यथा  महापथ  आतत उभौ   ग्रामौ  गच्छतीमं   चामुं
चैवमेचैता   आदित्यस्य रश्मय उभौ  लोकौ  गच्छन्तीमं   चामुं   चामुष्मादादि-
त्यात्प्रतायन्ते   ता  आसु  नाडीषु सृप्ता  आभ्यो  नाडीभ्यः  प्रतायन्ते  तेऽमुष्मि-
न्नादित्ये  सृप्ताः  ॥२
॥    तद्यत्रैतत्सुप्तः   समस्तः संप्रसन्नः  स्वप्नं न   विजानात्यासु
तदा  नाडीषु  सृप्तो   भवति तं  न  कश्चन   पाप्मा   स्पृशति  तेजसा   हि  तदा
संपन्नो   भवति  ॥३
॥    अथ  यन्नैतदबलिमानं  नीतो  भवति  तमभित आसीना
आहुर्जानासि  मां   जानासि  मामिति  स   यावदस्माच्छरीरादनुत्क्रान्तो    भवति
तावज्जानाति  ॥४
॥     अथ   यत्रैतदस्माच्छरीरादुत्क्रामत्यथैतैरेव   रश्मिभिरूर्ध्व-
माक्रमते   स  ओमिति  वा  होद्वा मीयते  स यावत्क्षिप्येन्मनस्तावदादित्यं  गच्छ-
त्येतद्वै   खलु  लोकद्वारं  विदुषां   प्रपदनं   निरोधोऽविदुषाम्  ॥५
॥       तदेष
श्लोकः । शतं चैका  च हृदयस्य नाड्यस्तासां  मूर्धानमभिनिःसृतैका    ।   तयो-
र्ध्वमायन्नमृतत्वमेति    विष्वङ्ङठन्या उत्क्रमणे भवन्त्युत्क्रमणे भवन्ति  ॥६
॥
                         इत्यष्टमाध्याये षष्ठः खण्डः  ॥६
॥
     य  आत्माऽपहतपाप्मा  विजरो  विमृत्युर्विशोको  विजिघत्सोऽपिपासः सत्य-
कामः  सत्यसंकल्पः सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः  स  सर्ठवाँठश्च लोकाना-
मोति  सर्वाँठश्च   कामान्यस्तमात्मानमनुविद्य   विजानातीति  ह   प्रजापतिरुवाच
॥१
॥     तद्धोभये   देवासुरा  अनुबुबुधिरे  ते होचुर्हन्त    तमात्मानमन्विच्छामो
यमात्मानमन्विष्य   सर्वाँठश्च  लोकानाप्नोति  सर्वाँठश्च  कामानितीन्द्रो हैव  देवा-
नामभिप्रवव्राज    विरोचनोऽसुराणां   तौ  हासंविदानावेव  समित्पाणी    प्रजा-
पतिसकाशमाजग्मतुः  ॥२
॥     तौ ह  द्वात्रिँठशतं  वर्षाणि  ब्रह्मचर्यमूषतुस्तौ   ह
प्रजापतिरुवाच    किमिच्छन्ताववास्तमिति   तौ     होचतुर्य  आत्माऽपहतपाप्मा
विजरो  विमृत्युर्विशोको  विजिघत्सोऽपिपासः  सत्यकामः सत्यसंकल्पः सोऽन्वे-
ष्टव्यः  स  विजिज्ञासितव्यः स सर्वाँठश्च  लोकानाप्नोति  सर्वाँठश्च    कामान्यस्त-
--------------------
--८१-
-
मात्मानमनुविद्य  विजानातीति  भगवतो   वचो   वेदयन्ते   तमिच्छन्ताववास्त-
मिति ॥३
॥     तौ ह प्रजापतिरुवाच  य  एषोऽक्षिणि  पुरुषो दृश्यत एष आत्मेति
होवाचैतदमृतमभयमेतद्ब्रह्मेत्यथ     योऽयं   भगवोऽप्सु   परिख्यायते   यश्चाय-
मादर्शे  कतम एष इत्येष उ  एवैषु सर्वेष्वन्तेषु परिख्यायत  इति   होवाच  ॥४
॥
                     इत्यष्टमाध्याये सप्तमः खण्डः  ॥७
॥
  उदशराव  आत्मानमवेक्ष्य   यदात्मनो  न   विजानीथस्तन्मे   प्रब्रूतमिति   तौ 
होदशरावेऽवेक्षांचक्राते  तौ  ह  प्रजापतिरुवाच  किं पश्यथ  इति   तौ   होचतुः
सर्वमेवेदमावां  भगव  आत्मानं   पश्याव  आ  लोमभ्य आ नखेभ्यः  प्रतिरूप-
मिति  ॥१
॥    तौ ह प्रजापतिरुवाच  साध्वलंकृतौ  सुवसनौ  परिष्कृतौ  भूत्वो-
दशरावेऽवेक्षेथामिति  तौ ह  साध्वलंकृतौ सुवसनौ  परिष्कृतौ   भूत्वोदशरावे-
ऽवेक्षांचक्राते  तौ ह प्रजापतिरुवाच  किं  पश्यथ   इति  ॥२
॥      तौ   होचतु-
र्यथैवेदमावां  भगवः  साध्वलंकृतौ सुवसनौ  परिष्कृतौ स्व एवमेवेमौ  भगवः
साध्वलंकृतौ सुवसनौ  परिष्कृतावित्येष   आत्मेति   होवाचैतदमृतमभयमेत-
द्ब्रह्मेति तौ ह शान्तहृदयौ  प्रवव्रजतुः  ॥३
॥     तौ   हान्वीक्ष्य    प्रजापतिरुवा-
चानुपलभ्यात्मानमननुविद्य   व्रजतो   यतर   एतदुपनिषदो   भविष्यन्ति   देवा
वाऽसुरा वा ते  पराभविष्यन्तीति  स ह शान्तहृदय   एव विरोचनोऽसुराञ्जगाम
तेभ्यो  हैतामुपनिषदं    प्रोवाचात्मैवेह   महय्य    आत्मा    परिचर्य     आत्मा-
नमेवेह    महयन्नात्मानं    परिचरन्नुभौ     लोकाववाप्नोतीमं     चामुं    चेति
॥४
॥    तस्मादप्यद्येहाददानमश्रद्दधानमयजमानमाहुरासुरो        बतेत्यसुराणाँठ
ह्येषोपनिषत्प्रेतस्य शरीरं  भिक्षया  वसनेनालंकारेणेति   स्ँ स्कुर्वन्त्येतेन    ह्यमुं
लोकं जेष्यन्तो मन्यन्ते  ॥५
॥
                     इत्यष्टमाध्यायेऽष्टमः खण्डः  ॥८
॥स्
  अथ हेन्द्रोऽप्राप्यैव   देवानेतद्भयं   ददर्श  यथैव खल्वयमस्मिञ्छरीरे  साध्व-
लंकृते साध्वलंकृतो  भवति सुवसने सुवसनः परिष्कृते  परिष्कृत   एवमेवाय-
मस्मिन्नन्धेऽन्धो  भवति  स्रामे  स्रामः   परिवृक्णे   परिवृक्णोऽस्यैव  शरीरस्य
नाशमन्वेष नश्यति  ॥१
॥    नाहमत्र   भोग्यं  पश्यामीति  स समित्पाणिः  पुनरे-
याय त्ँ  ह  प्रजापतिरुवाच  मघवन्यच्छान्तहृदयः   प्राव्राजीः सार्धं विरोचनेन
किमिच्छन् पुनरागम इति  स  होवाच   यथैव    खल्वयं  भगवोऽस्मिञ्छरीरे
साध्वलंकृते साध्वलंकृतो भवति सुवसने  सुवसनः परिष्कृते  परिष्कृत  एव-
मेवायमस्मिन्नन्धेऽन्धो  भवति  स्रामे स्रामः  परिवृक्णे  परिवृक्णोऽस्यैव शरीरस्य
नाशमन्वेष नश्यति  नाहमत्र  भोग्यं  पश्यामीति   ॥२
॥       एवमेवैष   मघव-
          अ। उ। ६
--------------------
--८२-
-
--------------------
--८३-
-
--------------------
--८४-
-
ॐ आप्यायन्तु  ममाङ्गानि  वाक्प्राणश्चक्षुः   श्रोत्रमथो   बलमिन्द्रियाणि    च
सर्वाणि सर्वं ब्रह्मौपनिषदं माऽहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराक-
रणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु तदात्मनि निरते  य उपनिषत्सु  धर्मास्ते मयि  सन्तु
ते मयि सन्तु ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
इति   छान्दोग्योपनिषत्संपूर्णा ॥ ९
॥
बृहदारन्यकोपनिषत्  ॥१०
॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पून्णात्पूर्णमुदच्यते  ॥ पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवाव-
शिष्यते  ॥  ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥
ॐ उषा वा अश्वस्य मेध्यस्य शिरः  ॥ सूर्यश्चक्षुर्वातः प्राणो व्यात्तमग्ने-
र्वैश्वानरः संवत्सर आत्माऽश्वस्य मेध्यस्य  ॥ द्यौः पृष्ठमन्तरिक्षमुदरं पृथिवी
पाजस्यं दिशः पार्श्वे अवान्तरदिशः पर्शव ऋतवोऽङ्गानि मासाश्चार्छमासाश्च
पर्वाण्यहोरात्राणि प्रतिष्ठा नश्चत्राण्यस्थीनि नभो मँ सानि  ।  ऊवध्यँ
सिकताः सिन्धवो गुदा यवृच्च क्लोमानश्च पर्वता ओषधयश्च वनस्पतयश्च
लोमान्युद्यन् पूर्वार्धो निम्लोवञ्जधनार्धो तद्वि जृम्भ्ते तद्विद्योतते यद्विधूनुते
तत्स्तन यति यन्मेहति तद्वर्षपि वाजेवास्य वाक्  ॥१
॥ अहर्वा अश्वं पुरस्ता-
न्महिमाऽन्वजायत तस्य पूर्वे समुद्रे योनी रात्र्रेनं पश्चान्महिमाऽन्वजायत
तस्यपरे समुद्रे योनिरेतौ वा अश्वं महिमानावभितः संबभूवतुः  ।  हयो
भूत्वा देवानवहद्वाजी जान्धर्वानर्वाऽसुरानश्वो मनुष्यान् समुद्र एवास्य बन्धुः
समुद्रो योनिः  ॥२
॥  
इति प्रथमाध्याये प्रथमं ब्राह्मणम्  ॥१
॥
नैवेह किंचनाग्र आसीन्मृत्युनैवेदमावृतमासीत्  ।  अशनाययाऽशनाया हि
मृत्युस्तन्मनोऽकुरुतात्मन्वी स्यामिति  । सोऽर्चन्नचरत्तस्यार्चत आपोऽजायन्ता-
र्चते वै मे कमभूदिति तदवार्कस्यार्कत्वं कँ ह वा अस्मै भवति य एवमेत-
दर्कस्यार्कत्वं वेद  ॥१
॥  आपो वा अर्कस्तद्यदपाँ शर आसीत्तत्समहन्यत  ॥  सा

पृथिव्यभवत्तस्यामश्राम्यत्तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य तेजोरसो निरवर्तताग्निः  ॥२
॥
स त्रे धात्मानं व्यक्य्रुतादित्यं तृतीयं वायुं तृतीयँ स एष प्रानास्त्रे धा विहितः  ।
तस्य प्राची दिकिशरोऽसौ चासौ चेर्मौ  ।  अथास्य प्रतीचि दिक्पुच्छमसौ चासौ
च सवध्यौ दक्षिणा चोदीची च पार्श्वे द्यौ  पृष्ठमन्तरिक्षमुदरमियमुरः  स
--------------------
--८५-
-
एषोऽप्सु प्रातिष्ठितो यत्र क्क चैति तदेव प्रतितिष्ठत्येवं विद्वान्  ॥३
॥ सोऽका-
मयत द्वितीयो म आत्मा जायेतेति स मनसा वाचं मिथुनँ समभवर्दश-
नाया मृत्युस्तद्यद्रेत आसीत्स संवत्सरोऽभवत्  ।  न ह पुरा ततः संवत्सर
आस तमेतावन्तं कालमबिभः  । यावान्संवत्सरस्तमेतावतः कालस्य परस्ता-
दसृजत तं जतमभिव्याददात्स भाणकरोत्सैव वागभवत्  ॥४
॥ स ऐक्षत
यदि वा इममभिमँ स्ये कनीयोऽन्नं करिष्य इति स तया वाचा तेनात्मनेदँ
सर्वमसृजत यदिदं किंचर्चो यजूँ षि सामानि च्छन्दाँ सि यज्ञानप्रजाः पशून्  ।
स यद्यदेवासृजत तत्तदत्तुमध्रियत सर्वं वा अत्तीति तददितेरदितित्वँ सर्व-
स्यै त स्याता भवति सर्वमस्यान्नं भवति य एवमेतददिते रदितित्वं वेद  ॥५
॥
सोऽकमयत भूयसा यज्ञेन भूयो यजेयेति  ।  सोऽश्राम्यत्स तपोऽतप्यत तस्य
श्रान्तस्य तप्तस्य यशो वीर्यमुदक्रामत्  ।  प्राणा वै यशो वीर्यं तत्प्राणेषूत्क्रान्तेषु
शरीरँ श्वयितुमध्रियत तस्य शरीर एव मन आसीत्  ॥६
॥  सोऽकमयत
मेध्यं म इदँ स्यादात्मन्व्यनेन स्यामिति  ।  ततोऽश्वः समभवद्यदश्वत्तन्मेध्य-
मभूदिति तदेवाश्वमे ध्यस्याश्वमेधत्वम्  ।  एष ह वा अश्वमेधं वेद य एनमेवं
वेद  ।  तमनवरुध्यैवामन्यत  ।  तँ संवत्सरस्य परस्तादात्मन आलभत  ।  पशून्दे-
वताभ्यः प्रत्यौहत्  ।  तस्मात्सर्वदेवत्यं प्रोक्षितं प्राजापत्यमालभन्त  ॥एष ह वा
अश्वमेधो य एष तपति तस्य संवत्सर आत्माऽयमग्निरर्कस्तस्येमे लोका आत्मा-
नस्तावेतावर्काश्वमेधौ  ।  सो पुनरेकैव देवता भवति मृत्युरेवाप पुनर्मृत्युं जयति
नैनं मृत्युराप्नोति मृत्युरस्यात्मा भवत्येतासां देवतानामेको भवति  ॥७
॥
इति प्रथमाध्याये द्वितीयं ब्राह्मणम्  ॥२
॥
द्वया ह प्राजापत्या देवाश्वासुराश्व  ।  ततः कानीयसा एव देवा ज्यायसा
असुरास्तु एषु लोकेष्वस्पर्धन्त ते ह देवा ऊचुर्हन्तासुरान्यज्ञ उद्गीथेनात्यया-
मेति  ॥ १
॥ ते ह वाचमूछुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्यो वागुदगायत्  ।  यो
वाचि भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत् कल्याणं वदति तदात्मने  ॥ ते विदुरनेन वै
न उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवे-
दमप्रतिरूपं वदति स एव स पाप्मा  ॥२
॥ अथ ह प्राणमूछुस्त्वं न उद्गा-
येति तथेति तेभ्यः प्राण उदगायद्यः प्राणे भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत् कल्याणं
जिघ्र्ति तदात्मने  । ते विदुरनेन वै न उद्गात्राऽस्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्म-
नाऽविध्यन्स यः स पप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं जिघ्रति स एव स पाप्मा  ॥३
॥
अथ ह चक्षुरूचुस्त्वं    न    उद्गायेति   तथेति  तेभ्यश्चक्षुरुदगायन् ।  यश्वक्षुपि
--------------------
--८६-
-
भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यठत्कल्याणं पश्यति तदात्मने । ते विदुनेन वै न उ द्गात्रा-
ऽत्वेष्यन्तीति तममिद्रुत्य  पाप्मनाऽविध्यन्स   यः  स    पाप्मा  यदेवेदमप्रतिरूपं
पश्यति  स  एव स पाप्मा ॥ ४
॥ अथ  ह   श्रोत्रमूचुस्त्वं  न   उद्गायेति     तथेति
तेभ्वः श्रोत्रमुदगायद्यःठ श्रोत्रे भोगस्तं      देवेम्य    आगायद्यत्कल्याणँ    शृणोति
तदात्मने ।  ते  विदुरनेन   वै न   उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति   तमभिद्रुत्य    पाप्मनाऽवि-
ध्यन्स  यः स  पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपँ       शृणोति  स  एव स पाप्मा   ॥५
॥
अथ ह मन  ऊचुस्त्वं न  उद्गायेति     तथेति  तेभ्यो    मन   उदगायद्यो   मनसि 
भोगस्तं  देवेभ्य  आगायद्यत् कत्याणँ  संकल्पयति  तदात्मने  । ते विदुरनेन   वै न 
उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति   तमभिद्रुत्य   पाप्मनाऽविध्यन्स   यः  स पाप्मा  यदेवेदमप्र-
तिरूपँ    मंकल्पयति स  एव स  पाप्मैवसु    खल्वेता  देवताः   पाप्मभिरुपासृ-
जत्नेठवमेनाः पाप्मनाऽविध्यन् ॥६
॥      अथ  हेममासन्यं   प्राणमूचुस्त्वं  न  उद्गा-
येति  तथेति  तेभ्य  एष  प्राण उदगायत्ते   विदुरनेन   वै  न  उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति
तदभिद्रुत्य   पाप्मनाविव्यत्सन्स    यथाऽश्मानमृत्वा   लोष्टो  विध्वँ  सेतैवँहैव
विध्वँठसमाना  विष्वञ्चो  विनेशुस्ततो   देवा   अभवन्   परासुरा    भवत्यात्मना
परास्य द्विषन्भ्रातृव्यो  भवति  य  एवं वेद  ॥७
॥    ते होचुः   क्व नु सोऽभूद्यो  न
इत्थमसक्तेत्ययमास्येऽन्तरिति   सोऽयास्य  आङ्गिरसोऽङ्गानाँ     हि  रसः  ॥८
॥
सा वा एषा  देवता   दूर्नाम  दूरँ   ह्यस्या  मृत्युर्दूरँ    ह  वा अस्मान्मृत्युर्भवति   य
एवं  वेद ॥१
॥     सा वा  एषा  देवतैतासां     देवतानां    पाप्मानं    मृत्युमपहत्य
यत्रासां    दिशामन्तस्तद्गमयांचकार    तदासां   पाप्मनो   विन्यदधात्तस्मान्न   जन-
मियात्नान्तमियात्नेत्पाप्मानं      मृत्युमन्ववायानीति     ॥१०
॥    सा  वा  एषा देव-
तैतासां  देवतानां  पाप्मानं    मृत्युमपहत्याथैना   मृत्युमत्यवहत्    ॥११
॥    स वै
वाचमेव प्रथभामत्यवहत्सा    यदा   मृत्युमत्यमुच्यत    सोऽग्निरभवत्सोऽयमग्निः
परेण  मृत्युमतिक्रान्तो   दीप्यते  ॥१२
॥     अथ   प्राणमत्यवहत्स    यदा   मृत्यु-
मत्यमुच्यत स  वायुरभवत्सोऽयं   वायुः परेण  मृत्युमतिक्रान्तः   पवते ॥१३
॥
अथ चक्षुरत्यवहत्तद्यदा     मृत्युमत्यमुच्यत     स  आदित्योऽभवत्मोऽसावादित्यः
परेण  मृत्युमतिक्रान्तस्तपति   ॥१४
॥     अथ   श्रोत्रमत्यवहत्तद्यदा    मृत्युमत्यमु-
च्वत  ता  दिशोऽभवँ   स्ता इमा  दिशः परेण   मृत्युमतिक्रान्ताः    ॥१५
॥     अथ
मनोऽत्यवहत्तद्यदा   मृत्युमत्यमुच्यत    स   चन्द्रमा   अभवत्सोऽसौ  चन्द्रः  परेण
मृत्युमतिक्रान्तो    भात्येवँ    ह चा  एनमेषा  देवता   मृत्युमतिवहति   य  एवं वेद
॥१६
॥         अथात्मनेऽन्नाद्यमागायद्यद्धिठ   किंचान्नमद्यतेऽनेनैव     तदद्यत   इह
प्रतितिष्ठति   ॥१७
॥     ते देवा   क्षब्रुवन्नेतावद्वा   इदँ     सर्वं    यदन्नं  तदात्मन
--------------------
--८७-
-
आगासीरनु नोऽस्मिन्नन्न    आभजस्वेति   ते वै  माऽभिसंविशतेति   तथेति  तँ
समन्तं परिण्यविशन्त  । तस्माद्यदनेनान्नमत्ति    तेनैतास्तृप्यन्त्येवँ    ह   वा एनँ
स्वा अभिसंविशन्ति  भर्ता स्वानाँ    श्रेष्ठः  पुर  एता  भवत्यन्नादोऽधिपतिर्य  एवं
वेद य उ  हैवंविदँ   स्वेषु प्रति  प्रतिर्बुभूषति  न  हैवालं  भार्येभ्यो   भवत्यथ य
एवैतमनुभवति  यो    वैतमनु    भार्यान्  बुभूर्षति   स हैवालं  भार्येभ्यो   भवति
॥१८
॥   सोऽयास्य आङ्गिरसोऽङ्गानाँ       हि   रसः   प्राणो  वा अङ्गानाँ   रसः
प्राणो हि  वा   अङ्गानाँ    रसस्तस्माद्यस्मात्कस्माच्चाङ्गात्प्राण    उत्क्रामति   तदेव
तच्छुष्यत्येष  हि  वा अङ्गानाँ     रसः  ॥१८
॥      एष   उ   एव   बृहस्पतिर्वाग्
वै बृहती  तस्या एष  पतिस्तस्मादु  बृहस्पतिः  ॥२०
॥    एष  उ  एव ब्रह्मणस्पति-
र्वाग्  वै ब्रह्म  तस्या एष  पतिस्तस्मादु  ब्रह्मणस्पतिः   ॥२१
॥    एष  उ एव  साम
वाग् वै  सामैष सा  चामश्चेति   तत्साम्नः  सामत्वम्  ।  यद्वेव समः  प्लुषिणा समो
मशकेन   समो   नागेन   सम    एभिस्त्रिभिर्लोकैः   समोऽनेन    सर्वेण तस्माद्वेव
सामाश्नुते   साम्नः  सायुज्यँ    सलोकतां   य   एवमेतत्साम   वेद   ॥    २२
॥
एष  उ  वा  उद्गीथः  प्राणो वा उत्प्राणेन    हीदँ     सर्वसुत्तब्धं   वागेव  गीथोच्च
गीथा  चेति स  उद्गीथः  ॥२३
॥     तद्धापि    ब्रह्मदत्तश्चैकितानेयो   राजानं   भक्ष-
यन्नूवाचायं  त्यस्य  राजा  मूर्धानां   विपातयताद्यदितोऽयास्य   आङ्गिरसोऽन्येनो-दगायदिति  वाचा  च   ह्येव   स प्राणेन  चोदगायदिति    ॥२४
॥     तस्य हैतस्यमाम्नो  यः  स्वं वेद  भवति  हास्य स्वं  तस्य  वै  स्वर  एव   स्वं  तस्मादार्त्विज्यंकरिष्यन्वाचि   स्वरमिच्छेत  तया    वाचा  स्वरसंपन्नयार्त्विज्यं   कुर्यात्तस्माद्यज्ञेस्वरवन्तं दिद्दक्षन्त   एव । अथो  यस्य स्वं भवति  भवति   हास्य स्वं य एवमेत-त्साम्नः  स्वं वेद  ॥२५
॥      तस्य  हैतस्य  साम्नो   यः  सुवर्णं वेद भवति  हास्यसुवर्णं  तस्य वै स्वर एव सुवर्णं भवति  हास्य  सुवर्णं  य  एवमेतत्साम्नः    सुवर्णंवेद ॥२६
॥     तस्य हैतस्य   साम्नो     यः प्रतिष्ठां  वेद  प्रति  ह तिष्ठति  तस्य वैवागेव प्रतिष्ठा  वाचि  हि खल्वेष  एतत्प्राणः   प्रतिष्ठितो   गीयतेऽन्न   इत्यु  हैकआहुः ॥२७
॥    अथातः    पवमानानामेवाभ्यारोहः     स वै  खलु  प्रस्तोता सामप्रस्तौति  स यत्र प्रस्तुयात्तदेतानि   जपेत् । असतो  मा सद्गमय   तमसो  मा  ज्यो-तिर्गमय  मृत्योर्माऽमृतं  गमयेति   स यदाहासतो   मा  सद्गमयेति   मृत्युर्वा   अस-त्सदमृतं  मृत्योर्माऽमृतं   गमयामृतं  मा  कुर्वित्येवैतदाह  तमसो   मा ज्योतिर्गम-येति मृत्युर्वै    तमो   ज्योतिरमृतं  मृत्योर्माऽमृतं  गमयामृतं    मां  कुर्वित्येवैतठदाहमृस्वोर्माऽमृतं गमयेति   नात्र तिरोहितमिवास्ति   ।  अथ  यानीतराणि    स्तोत्राणितेष्वात्मनेऽन्नाद्यमागायेत्तस्मादु    तेषु वरं  वूठणीत यं कामं कामयेत तँ    स  एषठ----------------------८८-
-एवंविदुद्गातात्मने   वा यजमानाय  वा यं कामं  कामयते  तमागायति  तद्धैठत-ल्लोकजिदेव न हैवालोक्यताया आशाऽस्ति य एवमेतत्साम वेद ॥२८
॥इति प्रथमाघ्याये तृतीयं ब्राह्मणम् ॥३
॥आत्मैवेदमग्र   आसीत्   पुरुषविधः    सोऽनुवीक्ष्य     नान्यदात्मनोऽपश्यत्सोऽहमस्मीत्यग्रे      व्याहरत्ततोऽहंनामाभवत्तस्मादप्येठतर्ह्यामन्त्रितोऽहमयमित्ये-वाग्र  उक्त्वाऽथान्यन्नाम  प्रब्रूते यदस्य भवति  स यत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान्पा-प्मठन औषत्तस्मात्पुरुष ओषति ह वै  स तं  योऽस्मात्पूर्वो   बुभूषति  य एवं  वेद॥१
॥       सोऽबिभेत्तस्मादेकाकी    बिमेति   स हायमीक्षांचक्रे    यन्मदन्यन्नास्तिकस्मान्नु बिभेमीति   तत   एवास्य    भयं वीयाय   कस्माद्ध्यठभेष्यद्द्विठतीयाद्वै  भयंभवति  ॥२
॥    स वै  नैव  रेमे  तस्मादेकाकी  न रमते   स   द्वितीयमैच्छत्   । सहैतावानास   यथा  स्त्रीपुमाँ सौ संपरिष्वक्तौ  स   इममेवात्मानं    द्वेधाऽपातय-त्ततः पतिश्च  पत्नी  चाभवतां   तस्मादिदमर्धबृगलमिव    स्व हति  ह स्माह याज्ञ-वल्क्यस्तस्मादयमाकाशः स्त्रिया पूर्यत एव ताँ     समभवत्ततो    मनुष्या  अजा-यन्त ॥३
॥    सा हेयमीक्षांचक्रे   कथं नु माऽऽत्मन   एव जनयित्वा  संभवति हन्ततिरोऽसानीति   सा गौरभवद्दषभ इतरस्ताँ    समेवाभवत्ततो   गावोऽजायन्त  वड-वेतराऽभवदश्ववृष  इतरो   गर्दभीतरा   गर्दभ इतरस्ताँ    समेवाभवत्तत   एकशफ-मजायताऽजेतराभवद्वस्त   इतरोऽविरितरा मेष  इतरस्ताँ    समेवाभवत्ततोऽजाव-योऽजायन्तैवमेव  यदिदं  किंच  मिथुनमा  पिपीलिकाम्यस्तत्सर्वमसृजत   ॥४
॥सोऽवेदहं वाव सृष्टिरस्म्यहँ   हीदँ    सर्वमसृक्षीति   ततः  सृष्टिरभवत्सृष्ट्याँ    हा-स्यैतस्यां भवति य एवं  वेद ॥५
॥     अथेत्यभ्यमन्थत्स   मुखाच्च   योनेर्हस्ताभ्यांचाग्निमसृजत तस्मादेतदुभयमलोमकमन्तरतोऽलोमका    हि योनिरन्तरतः   । तद्य-दिदमाहुरमुं  यजामुं  यजेत्येकैकं देवमेतस्यैव सा  विसृष्टिरेष उ  ह्येव सर्वे देवाः ।अथ यत्किंचेदमार्द्रं तद्रेतसोऽसृजत तदु  सोम  एतावद्वा  इदँ    सर्वमन्नं चैवा-न्नादश्च  सोम  एवान्नमग्निरन्नादः   सैषा   ब्रह्नणोऽतिसृष्टिर्यच्छ्रेयसो  देवानसृज-ताथ यन्मर्त्यः सन्नमृतानसृजत  तस्मादतिसृष्टिरतिसृष्ट्याँ       हास्यैतस्यां  भवतिय एवं वेद   ॥६
॥      तद्धेदं   तर्ह्यव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यामेव    व्याक्रिय-तासौ   नामायमिदँ    रूप  इति   तदिदमप्येतर्हि     नामरूपाभ्यामेव    व्याक्रिय-तेऽसौनामायमिदँरूप      इति स एष  इह प्रविष्टः । आनखाग्रेभ्यो यथाक्षुरः    क्षुर-आनेऽवहितः  स्याद्विश्वंभरो वा विश्वंभरकुलाये तं  न पश्यन्ति ।   अकृत्स्नो हि सप्राणन्नेव प्राणो  नाम  भवति ।  वदन्  वाक् पश्यँश्चक्षुः    शृण्वन्   श्रोत्रं  मन्वानोमनस्तान्यस्यैतानि   कर्मनामान्येव  ।  स  योऽत  एकैकमुपास्ते न  स    वेदाकृत्स्नो----------------------८९-
-ह्येषोऽत  एकैकेन  भवत्यात्मेत्येवोपासीतात्र   ह्येते सर्व एकं  भवन्ति  । तदेतत्पद-नीयमस्य  सर्वस्य यदयमात्माऽनेन     ह्येतत्सर्वं वेद ।  यथा  ह वै  पदेनानुविन्दे-देवं कीर्तिँ    श्लोकं विन्दते  य एवं  वेद ॥७
॥     तदेतत्प्रेयः   पुत्रात्प्रेयो   वित्ता-त्प्रेयोऽन्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतरं   यदयमात्मा   । स योऽन्यमात्मनः     प्रियं ब्रुवाणंब्रूयात् प्रियँ   रोत्स्यतीतीश्वरो   ह    तथैव  स्यादात्मानमेव  प्रियमुपासीत  स यआत्मानमेव प्रियमुपास्ते  न   हास्य  प्रियं   प्रमायुकं   भवति   ॥८
॥    तदाहुर्य-ब्रह्मविद्यया सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या  मन्यन्ते  किमु    तद्ब्रह्माऽवेद्यस्मात्तत्सर्वम-भवदिति ॥९
॥    ब्रह्म  वा इदमग्र    आसीत्तदात्मानमेवावेदहं     ब्रह्मास्मीति  ।तस्मात्तत्सर्वमभवत्  तद्यो   यो   देवानां  प्रत्यबुध्यत स   एव   तदभवत्तथर्षीणांतथा मनुष्याणां  तद्धैतत्पश्यन्नृषिर्वामदेवः    प्रतिपेदेऽहं   मनुरभवँ     सूर्यश्चेति ।तदिदमप्येतर्हि  य एवं  वेदाऽहं ब्रह्मास्मीति   स  इदँ    सर्वं   भवति  तस्य ह नदेवाश्चनाभूत्या ईशते । आत्मा  ह्येषाँ    स  भवत्यथ योऽन्यां  देवतामुपास्तेऽन्यो-ऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद  यथा  पशुरेवँ    स देवानाम्  । यथा ह वै बहवःपशवो मनुष्यं  भुञ्ज्युरेवमेकैकः  पुरुषो    देवान्  भुनक्त्येकस्मिन्नेव  पशावादी-यमानेऽप्रियं  भवति किमु   बहुषु  तस्मादेषां  तन्न  प्रियं    यदेतन्मनुष्या    विद्युः॥१०
॥  ब्रह्म  वा इदमग्र  आसीदेकमेव  तदेकँ    सन्न व्यभवत् । तच्छ्रेयोरूपमत्य-सृजत  क्ष्त्रं  यान्येतानि   देवत्रा  क्षत्राणीन्द्रो   वरुणः   सोमो  रुद्रः  पर्जन्यो  यमोमृत्युरीशान  इति ।  तस्मात्   क्षत्रात्परं    नास्ति   तस्माद्ब्राह्मणः क्षत्रियमधस्तादु-पास्ते राजसूये  क्षत्र  एव  तद्यशो दधाति   सैषा क्षत्रस्य  योनिर्यद्ब्रह्म । तस्माद्य-द्यपि राजा परमतां  गच्छति   ब्रह्मैवान्तत  उपनिश्रयति   स्वां योनिं  य उ  एनँहिनस्ति स्वाँ   स  योनिमृच्छति  स  पापीयान्  भवति   यथा  श्रेयाँसँहिँ-सित्वा ॥११
॥      स नैव  व्यभवत् स   विशमसृजत   यान्येतानि    देवजातानिगणश आख्यायन्ते वसवो   रुद्रा  आदित्या  विश्वेदेवा  मरुत  इति  ॥  १२
॥ सनैव व्यभवत्  स  शौद्रं वर्णमसृजत  पूषणमियं  वै  पूषेयँ   हीदँ     सर्वं  पुष्यतियदिदं किंच    ॥१३
॥    स   नैव   व्यभवत्तच्छ्रेयोरूपमत्यसृजत    धर्मं  तदेतत्क्षत्रस्य क्षत्रं यद्धर्मस्तस्माद्धर्मात्परं   नास्त्यथो अबलीयान्   बलीयाँसमाशँसतेधर्मेण यथा राज्ञैवं  यो वै  स  धर्मः  सत्यं वै  तत्तस्मात्   सत्यं   वदन्तमाहुर्धर्मंवदतीति धर्मं   वा   वदन्तँ     सत्यं  वदतीत्येतध्द्येवैतदुभयं  भवति ॥१४
॥ तदेतद्ब्रह्म क्षत्रं विट् शूद्रस्तदग्निनैव  देवेषु    ब्रह्माभवद्ब्राह्मणो   मनुष्येषु   क्षत्रि-ग्रेण क्षत्रियो वैश्येन  वैश्यः  शूद्रेण   शूद्रस्तस्मादग्नावेव    देवेषु    लोकमिच्छन्तेब्राह्मणे मनुष्येष्वेताभ्याँ       हि रूपाभ्यां ब्रह्माभवत्   ।   अथ यो ह  वा अस्मा-----------------------९०-
-ल्लोकात्स्वं लोकमद्दष्ट्वा प्रैति  स    एनमविदितो   न  भुनक्ति   यथा वेदो   वाऽन-नूक्तोऽन्यद्वा  कर्माकृतं यदिह   वा  अप्यनेवंविन्महत्पुण्यं    कर्म   करोति   तद्धा-स्यान्ततः  क्षीयत  एवात्मानमेव   लोकमुपासीत  स य  आत्मानमेव   लोकमुपास्तेन हास्य  कर्म   क्षीयते  ।  अस्माध्द्येवात्मनो  यद्यत्कामयते    तत्तत्सृजते ॥१५
॥अथो अयं वा  आत्मा  सर्वेषां    भूतानां    लोकः  स    यज्जुहोति    यद्यजते तेनदेवानां लोकोऽथ  यदनुब्रूते   तेन  ऋषीणामथ  यत्पितृभ्यो   निपृणाति   यत्प्रजा-मिच्छते तेन   पितॄणामथ  यन्मनुष्यान्वासयते    यदेभ्योऽशनं   ददाति  तेन   मनु-ष्याणामथ  यत्पशुभ्यस्तृणोदकं   विन्दति   तेन    पशूनां   यदस्य गृहेषु   श्वापदावयाँस्यापिपीलिकाभ्य    उपजीवन्ति  तेन  तेषां  लोको यथा ह  वै  स्वाय लोका-यारिष्टिमिच्छेदेवँ     हैवंविदे   सर्वाणि   भूतान्यरिष्टिमिच्छन्ति    तद्वा   एतद्विदितंमीमाँसितम्      ॥१६
॥     आत्मैवेदमग्र  आसीदेक   एव  सोऽकामयत  जाया मेस्यादथ प्रजायेयाथ  वित्तं मे   स्यादथ कर्म  कुर्वीयेत्येतावान्  वै कामो  नेच्छँ   श्चनातो  भूयो  विन्देत्तस्मादप्येतर्ह्येकाकी   कामयते  जाया  मे  स्यादथ  प्रजायेयाथवित्तं मे  स्यादथ कर्म  कुर्वीयेति  स   यावदप्येतेषामेकैकं   न   प्राप्नोत्यकृत्स्र एवतावन्मन्यते  तस्यो कृत्स्नता मन   एवास्यात्मा   वाग्जाया  प्राणः  प्रजा  चक्षुर्मा-नुषं  वित्तं चक्षुषा  हि  तद्विन्दते    श्रोत्रं   दैवँ    श्रोत्रेण  हि  तच्छृणोत्यात्मैवास्यकर्मात्मना  हि  कर्म  करोति    स  एष   पाङ्क्तो  यज्ञः  पाङ्क्तः  पशुः पाङ्क्तः  पुरुषःपाङ्क्तमिदँ    सर्वं  यदिदं  किंच तदिदँ    सर्वमाप्नोति    य एवं वेद  ॥१७
॥इति प्रथमाध्याये चतुर्थं ब्राह्मणम् ॥४
॥यत्सप्तान्नानि  मेधया  तपसाऽजनयत्पिता ।   एकमस्य  साधारणं  द्वे   देवान-भाजयत्  । त्रीण्यात्मनेऽकुरुत  पशुभ्य   एकं   प्रायच्छत्तस्मिन्सर्वं   प्रतिष्ठितं  यच्चप्राणिति यच्च न  । कस्मात्तानि  न क्षीयन्तेऽद्यमानानि    सर्वदा ।  यो वैतामक्षिर्तिवेद सोऽन्नमत्ति  प्रतीकेन  ।  स  देवानपिगच्छति   स   ऊर्जमुपजीवतीति   श्लोकाः॥१
॥   यत्सप्तान्नानि     मेधया  तपसाऽजनयत्पितेति   मेधया  हि  तपसाऽजनय-त्पितैकमस्य साधारणमितीदमेवास्य    तत्साधारणमन्नं    यदिदमद्यते । स य  एत-दुपास्ते न  स पाप्मनो   व्यावर्तते  मिश्रँ   ह्येतत्  । द्वे  देवानभाजयदिति    हुतं  चप्रहुतं  च तस्माद्देवेभ्यो  जुह्वति   च  प्र  च  जुह्वत्यथो आहुर्दर्शपूर्णमासाविति  ।तस्मान्नेष्टियाजुकः  स्यात्   ।  पशुभ्य  एकं  प्रायच्छदिति  तत्पयः ।  पयो  ह्येवाग्रेमनुष्याश्च  पशवश्चोपजीवन्ति   तस्मात्   कुमारं  जातं  घृतं  वैवाग्रे   प्रतिलेहयन्तिस्तनं वाऽनुधापयन्त्यथ    वत्सं  जातमाहुरतृणाद   इति ।   तस्मिन् सर्वं   प्रतिष्ठितंयच्च प्राणिति यच्च नेति  पयसि   हीदँ     सर्वं   प्रतिष्ठितं  यच्च प्राणिति  यच्च न ।----------------------९१-
-तद्यदिदमाहुः संवत्सरं  पयसा   जुह्वदप पुनर्मृत्युं  जयतीति  न  तथा  विद्याद्यदह-रेव जुहोति तदहः  पुनर्मृत्युमपजयत्येवं   विद्वान्सर्वँ     हि  देवेभ्योऽन्नाद्यं   प्रय-च्छति । कस्मात्तानि न क्षीयन्तेऽद्यमानानि     सर्वदेति    पुरुषो  वा अक्षितिः  सहीदमन्नं पुनः  पुनर्जनयते   ।  यो  वैतामक्षितिं  वेदेति   पुरुषो  वा अक्षितिः   सहीदमन्नं धिया धिया  जनयते ।  कर्मभिर्यद्धैतन्न   कुर्यात्क्षीयेत   ह   सोऽन्नमत्तिप्रतीकेनेति मुखं प्रतीकं  मुखेनेत्येतत्स   देवानपिगच्छति    स  ऊर्जमुपजीवतीतिप्रशँसा ॥२
॥     त्रीण्यात्मनेऽकुरुतेति    मनो  वाचं प्राणं  तान्यात्मनेऽकुरुतान्य-त्रमना अभूवं नादर्शमन्यत्रमना    अभूवं    नाश्रौषमिति    मनसा   ह्येव  पश्यतिमनसा शृणोति । कामः  संकल्पो विचिकित्सा   श्रद्धाऽश्रद्धा    धृतिरधृतिर्ह्रीर्धी-र्भीरित्येतत्सर्वं मन  एव   तस्मादपि    पृष्ठत   उपस्पृष्टो  मनसा  विजानाति  यःकश्च शब्दो वागेव सैषा ह्यन्तमायत्तैषा    हि   न   प्राणोऽपानो   व्यान  उदानःसमानोऽन इत्येतत्सर्वं प्राण   एवैतन्मयो   वा    अयमात्मा  वाङ्मयो मनोमयःप्राणमयः  ॥३
॥     त्रयो  लोका  एत एव  वागेवायं  लोको  मनोऽन्तरिक्षलोकःप्राणोऽसौ  लोकः ॥४
॥   त्रयो वेदा  एत  एव  वागेवर्ग्वेदो   मनो  यजुर्वेदः प्राणःसामवेदः   ॥५
॥   देवाः  पितरो   मनुष्या    एत एव   वागेव देवा   मनः  पितरःप्राणो  मनुष्याः  ॥६
॥    पिता  माता  प्रजैत   एव   मन   एव   पिता    वाङ्माताप्राणः प्रजा   ॥७
॥     विज्ञातं    विजिज्ञास्यमविज्ञातमेत    एव  यत्किंच विज्ञातंवाचस्तद्रूपं वाग्घि  विज्ञाता  वागेनं  तद्भूत्वाऽवति  ॥८
॥   यत्किंच   विजिज्ञास्यंमनसस्तद्रूपं मनो  हि विजिज्ञास्यं   मन   एनं   तद्भूत्वाऽवति   ॥९
॥   यत्किंचा-विज्ञातं प्राणस्य  तद्रूपं    प्राणो  ह्यविज्ञातः   प्राण  एनं  तद्भूत्वाऽवति ॥१०
॥तस्यै वाचः पृथिवी  शतीरं   ज्योतीरूपमयमग्निस्तद्यावत्येव  वाक्तावती  पृथिवीतावानयमग्निः  ॥११
॥     अथैतस्य मनसो  द्यौः  शरीरं  ज्योतीरूपमसावादित्य-स्तद्यावदेव मनस्तावती   द्यौस्तावानसावादित्यस्तौ मिथुनँ     समैतां   ततः  प्रा-णोऽजायत स इन्द्रः  स  एषोऽसपत्नो   द्वितीयो वै सपत्नो  नास्य  सपत्नो   भवतिय् एवं वेद ॥१२
॥     अथैतस्य प्राणस्यापः   शरीरं   ज्योतीरूपमसौ    चन्द्रस्त-द्यावानेव प्राणस्तावत्य आपस्तावानसौ   चन्द्रस्त   एते   सर्व एव समाः सर्वेऽ-नन्ताः स यो  हैतानन्तवत  उपास्तेऽन्तवन्तँ     स लोकं  जयत्यथ  यो  हैतान-नन्तानुपास्तेऽनन्तँ    स लोलं जयति   ॥१३
॥    स  एष  संवत्सरः   प्रजापतिःषोडशकलस्तस्य रात्रय एव  पञ्चदश   कला ध्रुवैवास्य षोडशी कला स रात्रि-भिरेवा च  पूर्यतेऽप च क्षीयते   सोऽमावास्याँ    रात्रिमेतया     षोडश्या कलया----------------------९२-
-सर्वमिदं  प्राणभृदनुप्रविश्य    ततः  प्रातर्जायते    तस्मादेताँ     रात्रिं    प्राणभृतःप्राणं   न विच्छिन्द्यादपि  कृकलासस्यैतस्या एव देवताया  अपचित्यै ॥१४
॥ योवै  स  संवत्सरः प्रजापतिः  षोडशकलोऽयमेव स   योऽयमेवंवित्पुरुषस्तस्य वित्त-मेव   पञ्चदश कला आत्मैवास्य षोडशी कला स वित्तेनैवा च पूर्यतेऽप च क्षीयतेतदेतन्नभ्यं   यदयमात्मा  प्रधिर्वित्तं   तस्माद्यद्यपि    सर्वज्यानिं   जीयत   आत्मनाचेज्जीवति    प्रधिनाऽगादित्येवाहुः  ॥१५
॥    अथ त्रयो  वाव लोका मनुष्यलोकःपितृलोको   देवलोक  इति सोऽयं  मनुष्यलोकः  पुत्रेणैव  जय्यो नान्येन   कर्मणाकर्मणा  पितृलोको  विद्यया  देवलोको देवलोको वै   लोकानाँ   श्रेष्ठस्तस्माद्विद्यांप्रशँसन्ति     ॥१६
॥      अथातः संप्रत्तिर्यदा  प्रैष्यन्मन्यतेऽथ    पुत्रमाह  त्वं ब्रह्मत्वं   यज्ञस्त्वं  लोक इति स पुत्रः  प्रत्याहाहं  ब्रह्माहं   यज्ञोऽहं  लोक  इति   यद्वैकिंचानूक्तं     तस्य  सर्वस्य ब्रह्मेत्येकता ।  ये वै  के च यज्ञास्तेषाँ    सर्वेषां  यज्ञैत्येकता   ये वै  के  च  लोकास्तेषाँ   सर्वेषां  लोक  इत्येकतैतावद्वा  इदँ    सर्व-मेतन्मा    सर्वँ    सन्नयमितोऽभुनजदिति     तस्मात्  पुत्रमनुशिष्टं    लोक्यमाहुस्त-स्मादेनमनुशासति     स यदेवंविदस्माल्लोकात्प्रैत्यथैभिरेव   प्राणैः  सह  पुत्रमावि-शति ।    स यद्यनेन  किंचिदक्ष्णयाऽकृतं भवति  तस्मादेनँ    सर्वस्मात्पुत्रो  मुञ्चतितस्मात्पुत्रो    नाम स पुत्रेणैवास्मिँल्लोके प्रतितिष्ठत्यथिए!नमेते  देवाः  प्राणा  अमृताआविशन्ति   ॥१७
॥    पृथिव्यै  चैनमग्नेश्च  दैवी  वागाविशति सा  वै  दैवी   वा-ग्यया   यद्यदेव  वदति  तत्तद्भवति  ॥१८
॥   दिवश्चैनमादित्याच्च  दैवं मन  आवि-शति   तद्वै  दैवं मनोयेनानन्द्येव   भवत्यथो न शोचति    ॥१९
॥   अद्भ्यश्चैनं  चन्द्र-मसश्च   दैवः  प्राण आविशति   स  वै  दैवः   प्राणो  यः  संचरँश्चासंचरँश्च     नव्यथतेऽथो    न रिष्यति  स  एवंवित्सर्वेषां भूतानामात्मा  भवति यथैषा  देवतैवँस  यथैतां  देवताँ    सर्वाणि भूतान्यवन्त्येवँ    हैवंविदँ    सर्वाणि भूतान्यवन्ति ।यदु   किंचेमाः  प्रजाः  शोचन्त्यमैवासां   तद्भवति  पुण्यमेवामुं   गच्छति  न ह वैदेवान्    पापं  गच्छति   ॥२०
॥    अथातो  व्रतमीमाँसा      प्रजापतिर्ह    कर्माणिससृजे   तानि   सृष्टान्यन्योन्येनास्पर्धन्त     वदिष्यास्येवाहमिति    वाग्दध्रे द्रक्ष्या-म्यहमिति  चक्षुः  श्रोष्याम्यहमिति   श्रोत्रमेवमन्यानि  कर्माणि   यथकर्म     तानिमृत्युः  श्रमो  भूत्वोपयेमे  तान्याप्नोत्तान्याप्त्वा   मृत्युरवारुन्द्ध   पस्माच्छ्राम्यत्येववाक् आम्यति  चक्षुः आम्यति   श्रोत्रमथेममेव    नाप्नोद्योऽयं    मध्यमः   प्राण-स्तानि ज्ञातुं  दध्निरे । अयं चै नं  श्रेष्ठो यः  संचरँश्चासंचरँश्च      न  व्यथतेऽथो नरिष्यति हन्तास्यैव  सर्वे रूपमसामेति  त  एतस्यैव   सर्वे   रूपमभवँस्तस्मादेत----------------------९३-
-एतेनाख्यायन्ते  प्राणा  इति तेन  ह  वाव  तत्कुलमाचक्षते  यस्मिन्कुले   भवतिय एवं  वेद य  उ  हैवंविदा स्पर्धतेऽनुशुष्यत्यनुशुष्य   हैवान्ततो    म्रियत इत्य-ध्यात्मम् ॥२१
॥    अथाधिदैवतं   ज्वलिष्याम्येवाहमित्यग्निर्दध्रे   तप्स्याम्यहमि-त्यादित्यो भास्याम्यहमिति  चन्द्रमा  एवमन्या   देवता    यथादैवतँ   स  यथैषांप्राणानां मध्यमः   प्राण   एवमेतासां  देवतानां   वायुर्म्लोचन्ति   ह्यन्या  देवतान वायुः सैषाऽनस्तमिता  देवता  यद्वायुः   ॥२२
॥    अथैष श्लोको भवति यत-श्चोदेति  मूर्योऽस्तं  यत्र च  गच्छतीति  प्राणाद्वा  एष   उदेति   प्राणेऽस्तमेति  तंदेवाश्चक्रिरे  धर्मँ    स एवाद्य स  उ श्व इति  यद्वा  एतेऽमुर्ह्यध्रियन्त  तदेवाप्यद्यकुर्वन्ति । तस्मादेकमेव व्रतं  चरेत्प्राण्याच्चैवापान्याच्च  नेन्मा   पाप्मा  मृत्युराप्नु-वदिति  यद्यु  चरेत्समापिपयिषेत्तेनो    एतस्यै    देवतायै  सायुज्यँ    सलोकतांजयति ॥२३
॥                  इति   प्रथमाध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥५
॥   त्रयं   वा  इदं   नाम रूपं  कर्म   तेषां   नाम्नां   वागित्येतदेषामुक्थमतो  हिसर्वाणि नामान्युत्तिष्ठन्ति  ।    एतदेषाँ    सामैतद्धि   सर्वैर्नामभिः  सममेतदेषांब्रह्मैतद्धि सर्वाणि नामानि  बिभर्ति ॥ १
॥    अथ रूपाणां  चक्षुरित्येतदेषामुक्थ-मतो हि सर्वाणि रूपाण्युत्तिष्ठन्त्येतदेषाँ     सामैतद्धि  सर्वै  रूपैः   सममेतदेषांब्रह्मैतद्धि सर्वाणि रूपाणि बिभर्ति  ॥२
॥      अथ  कर्मणामात्मेत्येतदेषामुक्थ-मतो हि सर्वाणि कर्माण्युत्तिष्ठन्त्येतदेषाँ     सामैतद्धि   सर्वैः  कर्मभिः   सममे-तदेषां ब्रह्मैतद्धि सर्वाणि कर्माणि  बिभर्ति   तदेतत्त्रयँ    सदेकमयमात्माऽऽत्मोएकः सन्नेतत्त्रयं तदेतदमृतँ    सत्येन च्छन्नं प्राणो  वा  अमृतं   नामरूपे    सत्यंताभ्यामयं प्राणश्छन्नः ॥३
॥                  इति  प्रथमाध्याये  षष्ठं ब्राह्मणम् ॥६
॥                       इति  प्रथमोऽध्यायः   ॥१
॥                        द्वितियोऽध्यायः  ॥२
॥ॐ  ॥   दृप्तबालाकिर्हानूचानो  गार्ग्य  आस  स होवाचाजातशत्रुं   काश्यं ब्रह्मते ब्रवाणीति स होवाचाजातशत्रुः  सहस्रमेतस्यां   बाचि  दद्मो   जनको जनकैति चै जना धावन्तीति  ॥१
॥     स होवाच  गार्ग्यो  य  एवासावादित्ये  पुरुषएतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स  होवाचाजातशत्रुर्मा   मैतस्मिन्संवदिष्ठा     अतिष्ठाः----------------------९४-
-सर्वेषां  भूतानां   मूर्धा   राजेति    वा  अहमेतमुपास     इति  स य  एतमेवमुपा-स्तेऽतिष्ठाः सर्वेषां  भूतानां  मूर्धा  राजा  भवति  ॥२
॥    स    होवाच   गार्ग्यो यएवासौ  चन्द्रे पुरुष एतमेवाहं   ब्रह्मोपास  इति  सहोवाचाजातशत्रुर्मा    मैतस्मि-न्संवदिष्ठा   बृहन्पाण्डरवासाः  सोमो  राजेति    वा  अहमेतमुपास   इति  स यएतमेवमुपास्तेऽहरहर्ह    सुतः प्रसुतो  भवति  नास्यान्नं   क्षीयते ॥३
॥ सहोवाच  गार्ग्यो य   एवासौ  विद्युति  पुरुष एतमेवाहं  ब्रह्मोपास  इति  स होवा-चाजातशत्रुर्मा  मैतस्मिन्संवदिष्ठास्तेजस्वीति    वा अहमेतमुपास  इति  स य एत-मेवमुपास्ते तेजस्वी  ह    भवति   तेजस्विनी   हास्य  प्रजा    भवतिं  ॥४
॥ सहोवाच गार्ग्यो   य एवायमाकाशे  पुरुष एतमेवाहं  ब्रह्मोपास   इति   स   होवा-चाजातशत्रुर्मा  मैतस्मिन्संवदिष्ठाः   पूर्णमप्रवर्तीति    वा  अहमेतमुपास   इति  सय एतमेवमुपास्ते   पूर्यते   प्रजया  पशुभिर्नास्यास्माल्लोकात्प्रजोद्वर्तते  ॥५
॥ सहोवाच  गार्ग्यो  य एवायं  वायौ पुरुष एतमेवाहं   ब्रह्मोपास   इति  स होवाचा-जातशत्रुर्मा  मैतस्मिन्संवदिष्ठा    इन्द्रो वैकुष्ठोऽपराजिता   सेनेति    वा  अहमेत-मुपास  इति स  य  एतमेवमुपास्ते   जिष्णुर्हापराजिष्णुर्भवत्यन्यतस्त्यजायी ॥६
॥स होवाच  गार्ग्यो  य एवायमग्नौ   पुरुष एतमेवाहं   ब्रह्मोपास  इति   स   होवा-चाजातशत्रुर्मा  मैतस्मिन्संवदिष्ठा    विषासहिरिति    वा    अहमेतमुपास  इति सय  एतमेवमुपास्ते  विषासहिर्ह   भवति विषासहिर्हास्य  प्रजा  भवति ॥७
॥    सहोवाच गार्ग्यो    य एवायमप्सु  पुरुष एतमेवाहं  ब्रह्मोपास   इति  स    होवाचा-जातशत्रुर्मा  मैतस्मिन्संवदिष्ठाः  प्रतिरूप   इति  वा क्षहमेतमुपास    इति  स   यएतमेवमुपास्ते  प्रतिरूपँ      हैवैनमुपगच्छति    नाप्रतिरूपमथो    प्रतिरूपोऽस्मा-ज्जायते ॥८
॥     स होवाच   गार्ग्यो  य एवायमादर्से   पुरुष एतमेवाहं   ब्रह्मोपासैति स  होवाचाजातशत्रुर्मा    मैतस्मिन्संवदिष्ठा   जोचिष्णुरिति वा   अहमेतमु-पास  हति  स य एतमेवमुपास्ते   रोचिष्णुर्ह  भवति  रोचिष्णुर्हास्य   प्रजा    भव-त्यथो यैः  संनिगच्छति   सर्वाँस्तानतिरोचते    ॥९
॥     स   होवाच   गार्ग्यो  यएवायं  यन्तं  पश्चाच्छब्दोऽनूदेत्येतमेवाहं   ब्रह्मोपास  इति   स    होवाचाजातश-त्रुर्मा  मैतस्मिन्संवदिष्ठा   असुरिति  वा अहमेतमुपास    इति    स  य   एतमेवमु-पास्ते सर्वँ    हैवास्मिँल्लोक आयुरेति  नैनं पुरा  कालात्प्राणो   जहाति  ॥१०
॥स होवाच   गार्ग्यो य  एवायं दिक्षु  पुरुष  एतमेवाहं  ब्रह्मोपास   इति  स होवा-चाजातशत्रुर्मा  मैतस्मिन्संवदिष्ठा    द्वितीयोऽनपग   इति  वा अहमेतमुपास    इतिस य  एतमेवमुपास्ते   द्वितीयवान्  ह   भवति    नास्माद्गणश्छिद्यते ॥११
॥ सहोवाच  गार्ग्यो  य एवायं  छायामयः   पुरुष एतमेवाहं  ब्रह्मोपास इति  स होवा-----------------------९५-
-चाजातशत्रुर्मा   मैतस्मिन्संवदिष्ठा    मृस्युरिति   वा   अहमेतमुपास    इति  स यएतमेवमुपास्ते  सर्वँ    हैवास्मिँल्लोक आयुरेति  नैनं पुरा    कालान्मृत्युरागच्छति॥१२
॥    स  होवाच  गार्म्यो  य  एवायमात्मनि    पुरुष   एतमेवाहं    ब्रह्मोपासैति स होवाचाजातशत्रुर्मा     मैतस्मिन्संवदिष्ठा    आत्मन्वीति   वा   अहमेतमु-पास इति  स  य  एतमेवमुपास्त    आत्मन्वी ह  भवत्यात्मन्विनी    हास्य   प्रजाभवति स ह  तूष्णीमास गार्ग्यः  ॥१३
॥   स होवाचाजातशत्रुरेतावन्नू    ३
इत्येता-वद्धीति नैतावता  विदितं   भवतीति स  होवाच  गार्ग्य  उप त्वा यानीति  ॥१४
॥स होवाचाजातशत्रुः   प्रतिलोमं  चैतद्यद्ब्रह्मणः  क्षत्रियमुपेयाद्ब्रह्म मे वक्ष्यतीतिव्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति    तं पाणावादायोत्तस्थौ   तौ ह  पुरुषँ    सुप्तमाजग्म-तुस्तमेतैर्नामभिरामन्त्रयांचके   बृहन्पाण्डरवासः  सोम   राजन्निति   स  नोत्तस्थौतं पाणिना  पेषं  बोधयांचकार स  होत्तस्थौ  ॥१५
॥     स  होवाचाजातशत्रुर्य-त्रैष  एतत्सुप्तोऽभूद्य   एष  विज्ञानमयः पुरुषः  क्वैष  तदाभूत्कुत   एतदागादितितदु ह  न  मेने  गार्ग्यः   ॥१९
॥    स   होवाचाजातशत्रुर्यत्रैष    एतत्सुप्तोऽभूद्यएष विज्ञानमयः   पुरुषस्तदेषां  प्राणाबनां विज्ञानेन    विज्ञानमादाय   य एषोऽन्त-र्हृदय आकाशस्तस्मिञ्छेते तानि     यदा  गृह्णात्यथ   हैतत्पुरुषः    स्वपिति   नामतद्गृहीत   एव प्राणो  भवति  गृहीता    वाग्गृहीतं    चक्षुर्गृहीतँ     श्रोत्रं    गृहीतंमनः   ॥१७
॥   स  यत्रैतत्स्वप्न्यया  चरति  ते  हास्य  लोकास्तदुतेव    महाराजोभवत्युतेव  महाब्राह्मण  उतेवोच्चावचं निगच्छति   स  यथा महाराजो  जानपदान्गृहीत्वा स्वे   जनपदे    यथाकामं  परिवर्तेतैवमेवैष   एतत्प्राणान्   गृहीत्वा   स्वेशरीरे  यथाकामं  परिवर्तते ॥१८
॥   अथ  यदा   सुषुप्तो  भवति   यदा  न  कस्य-चन चेद हिता  नाम  नाड्यो  द्वासप्ततिः   सहस्राणि हृदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्तेताभिः प्रत्यवसृत्य  पुरीतति   शेते  स   यथा   कुमारो  वा  महाराजो   वा  महा-ब्राह्मणो वाऽतिघ्नीमानन्दस्य   गत्वा  शयीतैवमेवैष  एतच्छेते ॥१९
॥   स यथोर्ण-नाभिस्तन्तुनोच्चरेद्यथाऽग्नेः   क्षुद्रा   विस्फुलिङ्गा  व्युच्चरन्त्येवमेवास्मादात्मनः   सर्वेप्राणाः  सर्वे लोकाः सर्वे देवाः  सर्वाणि भूतानि   व्युच्चरन्ति  तस्योपनिषत्सत्यस्यसत्यमिति  प्राणा वै  सत्यं तेषामेष  सत्यम् ॥२०
॥                   इति  द्वितीयाध्याये प्रथमं ब्राह्मणम् ॥१
॥    यो ह वै शिशुँ     साधानँ   सप्रत्याधानँ     सस्थूणँ      सदामं  वेद  सप्त हद्विषतो  भ्रातृव्यानवरुणद्धि ।  अयं वाव  शिशुर्योऽयं  मध्यमः   प्राणस्तस्येदमेवा-धानमिदं   प्रत्याधानं प्राणः स्थूणान्नं  दाम  ॥१
॥ तमेताः   सप्ताक्षितय   उपतिष्ठन्ते----------------------९६-
-तद्या  इमा  अक्षन्लोहिन्यो  राजयस्ताभिरेनँ     रुद्रोऽन्वायत्तोऽथ    या अक्षन्ना-पस्ताभिः   पर्जन्यो    या  कनीनका तयादित्यो   यत्कृष्णं  तेनाग्निर्यच्छुक्लं  तेने-न्द्रोऽधरयैनं   वर्तन्या  पृथिव्यन्वायत्ता द्यौरुत्तरया   नास्यान्नं क्षीयते  य  एवं वेद॥२
॥    तदेष  श्लोको भवति ।  अर्वाग्बिलश्चमस  ऊर्ध्वबुध्नस्तस्मिन्यशो  निहितंविश्वरूपम् । तस्याऽऽसत  ॠषयः सप्त तीरे    वागष्टमी   ब्रह्मणा  संविदानेति ।अर्वाग्बिलश्चमस  ऊर्ध्वबुध्न इतीदं तच्छिर एष ह्यर्वाग्बिलश्चमस  ऊर्ध्वबुध्नस्तस्मि-न्यशो निहितं  विश्वरूपमिति प्राणा  वै  यशो  विश्वरूपं प्राणानेतदाह तस्याऽऽसतॠषयः सप्त तीर  इति प्राणा  वा  ॠषयः प्राणानेतदाह   वागष्टमी ब्रह्मणा  संवि-दानेति  वाग्ध्यष्टमी ब्रह्मणा संवित्ते  ॥३
॥     इमावेव   गोतमभरद्वाजावयमेवगोतमोऽयं    भरद्वाज   इमावेव   विश्वामित्रजमदग्नी    अयमेव  विश्वामित्रोऽयंजमदग्निरिमावेव    वसिष्ठकश्यपावयमेव  वसिष्ठोऽयं  कश्यपो  वागेवात्रिर्वाचाह्यन्नमद्यतेऽत्तिर्ह  वै  नामैतद्यदत्रिरिति   सर्वस्यात्ता  भवति   सर्वमस्यान्नं भवतिय एवं वेद ॥४
॥                  इति द्वितीयाध्याये द्वितीयं ब्राह्मणम्  ॥२
॥  द्वे  वाव ब्रह्मणो रूपे  मूर्तं  चैवामूर्तं  च मर्त्यं चामृतं   च स्थितं  च यच्च  सच्चत्यं च ॥१
॥    तदेतन्मूर्तं    यदन्यद्वायोश्चान्तरिक्षाच्चैतन्मर्त्यमेतत्स्थितमेतत्सत्त-स्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो  य एष तपति  सतोह्येष रसः ॥२
॥     अथामूर्तं  वायुश्चान्तरिक्षं   चैतदमृतमेतद्यदेतत्त्यं    तस्यैतस्या-मूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत   एतस्य त्यस्यैष रसो य   एष एतस्मिन्मण्डले पुरु-षस्त्यस्य ह्येष रस इत्यधिदैवतम्  ॥३
॥     अथाध्यात्ममिदमेव  मूर्तं   यदन्यत्प्रा-णाच्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाश   एतन्मर्त्यमेतत्स्थितमेतत्सत्तस्यैतस्य   मूर्तस्यैतस्यमर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो    यच्चक्षुः  सतो ह्येष रसः    ॥४
॥अथामूर्तं   प्राणश्च   यश्चायमन्तरात्मन्नाकाश   एतदमृतमेतद्यदेतत्त्यं     तस्यैतस्या-मूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो   योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्त्यस्यह्येष रसः  ॥५
॥       तस्य हैतस्य  पुरुषस्य  रूपं यथा माहारजनं   वासो यथापाण्ड्वाविकं यथेन्द्रगोपो यथाऽग्न्यर्चिर्यथा पुण्डरीकं यथा   सकृद्विद्युत्तँ    सकृ-द्विद्युत्तेव ह वा अस्य श्रीर्भवति   य एवं वेदाथात    आदेशो    नेनि  नेति   नह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्त्यथ नामधेयँ     सत्यस्य   सत्यमिति प्राणा वै सत्यंतेषामेष सत्यम् ॥६
॥                 इति  द्वितीयाध्याये तृतीयं ब्राह्मणम् ॥३
॥----------------------९७-
-  मैत्रेयीति   होवाच  याज्ञवल्क्य उद्यास्यन्वा  अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि    हन्ततेऽनया कात्यायन्याऽन्तं करवाणीति ॥१
॥     सा  होवाच मैत्रेयी   यन्नु म इयंभगोः सर्वा पृथिवी वित्तेन पूर्णा  स्यात्कथं तेनामृता  स्यामिति   नेति   होवाच याज्ञवल्क्यो यथैवोपकरणवतां जीवितं तथैव ते   जीवितँ    स्यादमृतत्वस्य तुनाऽऽशास्ति वित्तेनेति  ॥२
॥    सा होवाच  मैत्रेयी   येनाहं नामृता   स्यं किमहंतेन कुर्यां  यदेव भगवान्वेद  तदेव  मे ब्रूहीति  ॥३
॥     स होवाच  याज्ञवल्क्यःप्रिया बतारे  नं   सती  प्रियं  भाषस एह्यास्स्व   व्याख्यास्यामि  ते व्याचक्षाणस्यतु मे निदिध्यासस्वेति ॥४
॥     स   होवाच न  वा  अरे पत्युः   कामाय   पतिःप्रियो भवत्यात्मनस्तु कामाय  पतिः प्रियो  भवति । न वा  अरे  जायायै कामायजाया प्रिया  भवत्यात्मनस्तु  कामाय जाया  प्रिया  भवति । न  वा अरे  पुत्राणांकामाय पुत्राः  प्रिया  भवन्त्यात्मनस्तु   कामाय पुत्राः प्रिया   भवन्ति  ।   न वाअरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं  भवत्यात्मनस्तु कामाय  वित्तं प्रियं  भवति । नवा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं  भवत्यात्मनस्तु   कामाय ब्रह्म  प्रियं भवति ।न वा अरे क्षत्रस्य  कामाय  क्षत्रं  प्रियं    भवत्यात्मनस्तु    कामाय  क्षत्रं   प्रियंभवति । न वा  अरे  लोकानां  कामाय लोकाः प्रिया  भवन्त्यात्मनस्तु   कामायलोकाः प्रिया  भवन्ति । न  वा  अरे देवानां  कामाय  देवः प्रिया   भवन्त्यात्म-नस्तु कामाय देवाः प्रिया   भवन्ति । न   वा  अरे   भूतानां   कामाय    भूतानिप्रियाणि  भवन्त्यात्मनस्तु    कामाय   भूतानि   प्रियाणि     भवन्ति  ।  न   वाअरे   सर्वस्य  कामाय    सर्वं  प्रियं    भवत्यात्मनस्तु    कामाय    सर्वं   प्रियंभवति । आत्मा    वा   अरे    द्रष्टव्यः श्रोतव्यो    मन्तव्यो  निदिध्यासितव्योमैत्रेय्यात्मनो वा  अरे   दर्शनेन   श्रवणेन   मत्या   विज्ञानेनेदँ     सर्वं   विदि-तम्   ॥५
॥        ब्रह्म   तं  परादाद्योऽन्यत्रात्मनो     ब्रह्म वेद क्षत्रं  तं परादा-द्योऽन्यत्रात्मनः क्षत्रं वेद  लोकास्तं  परादुर्योऽन्यत्रात्मनो     लोकान्वेद  देवास्तंपरादुर्योऽन्यत्रात्मनो  देवान्वेद  भूतानि   तं  परादुर्योऽन्यत्रात्मनो    भूतानि   वेदसर्वं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः   सर्वं वेदेदं   ब्रह्मेदं क्षत्रमिमे   लोका  इमे   देवाइमानि  भूतानीदँ    सर्वं   यदयमात्मा  ॥६
॥     स  यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य  नबाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय  दुन्दुभेस्तु  ग्रहणेन  दुन्दुभ्याघातस्य   वा   शब्दोगृहीतः ॥७
॥     स यथा शङ्खस्य  ध्मायमानस्य  न   बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रह-णाय शङ्खस्य तु ग्रहणेन  शङ्खध्मस्य वा शब्दो  गृहीतः ॥८
॥    स यथावीणायैवाद्यमानायै  न   बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय  वीणायै   तु    ग्रहणेन  वीणा-वादस्य वा शब्दो गृहीतः  ॥९
॥  स यथाऽऽर्द्रैधाग्नेरभ्याहितात्पृथग्धूमा     विनि-         अ   उ   ७-
---------------------९८-
-श्चरन्स्येवं वा अरेऽस्य  महतो   भूतस्य निश्वसितमेतद्यदृग्वेदो    यजुर्वेदः   सामवे-दोऽथर्वाङ्गिरस  इतिहासः  पुराणं    विद्या  उपनिषदः   श्लोकाः  सूत्राण्यनुवया-ख्यानानि  व्या ख्यानान्यस्थैवैतानि  सर्वाणि  निश्वसितानि     ॥१०
॥    स   यथासर्वासामपाँ     समुद्र  एकायनमेवँ   सर्वेषाँ   स्पर्शानां  त्वगेकायनमेवँ     सर्वेषांगन्धानां   नासिके एकायनमेवँ     सर्वेषाँ    रसानां   जिह्वैकायनमेवँ     सर्वेषाँरूपाणां  चक्षुरेकायनमेवँ    सर्वेषाँ    शब्दानाँ    श्रोत्रमेकायनमेवँ      सर्वेषाँसंकल्पानां  मन  एकायनमेवँ    सर्वासां  विद्यानाँ    हृदयमेकायनमेवँ     सर्वेषांकर्मणाँ    हस्तावेकायनमेवँ     सर्वेषामानन्दानामुपस्थ      एकायनमेवँ    सर्वेषांविसर्गाणां  पायुरेकायनमेवँ     सर्वेषामध्वनां  पादावेकायनमेवँ   सर्वेषां  वेदानांवागेकायनम् ॥११
॥          स यथा   सैन्धवखिल्य   उदके  प्रास्त उदकमेवानु-विलीयेत न  हास्योद्ग्रहणायेव    स्याद्यतो यतस्त्वाददीत  लवणमेवैवं वा  अर इदंमहद्भूतमनन्तमपारं    विज्ञानघन  एवैतेभ्यो    भूतेभ्यः   समुत्थाय    तान्येवाऽनु-विनश्यति  न प्रेत्य संज्ञाऽस्तीत्यरे   ब्रवीमीति  होवाच  याज्ञवल्क्यः ॥१२
॥   साहोवाच मैत्रेय्यत्रैव  मा   भगवानमूमुहन्न   प्रेत्य  संज्ञाऽस्तीति  स  होवाच   याज्ञ-वत्क्योठ न वा अरेऽहं मोहं  ब्रवीम्यलं   वा  अर इदं  विज्ञानाय ॥१३
॥       यत्रहि द्वैतमिव  भवति  तदितर   इतरं   जिघ्रति   तदितर    इतरं   पश्यति   तदितरैतरँ    शृणोति   तदितर  इतरमभिवदति   तदितर  इतरं   मनुते    तदितर  इतरंविजानाति यत्र   वा अस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन  कं  जिघ्रेत्तत्केन कं  पश्येत्तत्केनकँ    शृणुयात्तत्केन कमभिवदेत्तत्  केन  कं मन्वीत तत्  केन  कं विजानीयाद्ये-नेदँ     सर्वं   विजानाति   तं  केन    विजानीयाद्विज्ञातारमरे     केन   विजानी-यादिति ॥१४
॥                    इति द्वितीयाध्याये चतुर्थ ब्राह्मणम् ॥४
॥    इयं पृथिवी  सर्वेषां  मूतानां  मध्वस्यै  पृथिव्यै सर्वाणि भूतानि    मधु   यश्चा-यमस्यां  पृथिव्यां  तेजोमयोऽमृतमयः  पृरुषो  यश्चायमध्यात्मँ      शारीरस्तेजोम-योऽमृतमयः  पुरुषोऽयमेव  स  योऽयमात्मेदममृतमिदं     ब्रह्मेदँ   सर्वम्  ॥१
॥इमा  आपः सर्वेषां   भूतानां  मध्वासामपाँ    सर्वाणि  भूतानि   मधु   यश्चायमा-स्वप्सु तेजोमयोऽमृतमयः   पुरुषो  यश्चायमध्यात्मँ     रेतसस्तेजोमयोऽमृतमयःपुरुषोऽयमेव स  योऽयमात्मेदममृतमिदं    ब्रह्मेदँ    सर्वम्  ॥२
॥        अयमग्निःसर्वेषां भूतानां  मध्वस्याग्नेः  सर्वाणि भूतानि  मधु   यश्चायमस्मिन्नग्नै    तेजोमयो-ऽमृतमयः   पुरुषो   यश्चायमध्यात्मं    वाङ्मयस्तेजोमयोऽमृतमयः    पुरुषोऽयमेवस योऽयमात्मेदममृतमिदं    ब्रह्मेदँ    सर्वम् ॥३
॥      अयं  वायुः सर्वेषां भूतानां----------------------९९-
-मध्वस्य वायोः सर्वाणि  भूतानि  मधु   यश्चायमस्मिन्वायौ  तेजोमयोऽमृतमयःपुरुषो यश्चायमध्यात्मं  प्राणस्तेजोमयोऽमृतमयः     पुरुषोऽयमेव   स   योऽयमा-त्मेदममृतमिदं  ब्रह्मेदँ     सर्वम् ॥४
॥    अयमादित्यः   सर्वेषां   भूतानां   मध्व-स्यादित्यस्य सर्वाणि  भूतानि    मधु   यश्चायमस्मिन्नादित्ये   तेजोमयोऽमृतमयःपुरुषो यश्चायमध्यात्मं   चाक्षुषस्तेजोमयोऽमृतमयः    पुरुषोऽयमेव     स   योऽय-मात्मेदममृतमिदं   ब्रह्मेदँ    सर्वम् ॥५
॥   इमा  दिशः  सर्वेषां भूतानां   मध्वासांदिशाँ   सर्वाणि  भूतानि  मधु यश्चायमामु   दिक्षु    तेजोमयोऽमृतमयः     पुरुषोयश्चायमध्यात्मँ    श्रोत्रः प्रातिश्रुत्कस्तेजोमयोऽभृतमयः   पुरुषोऽयमेव स योऽय-मात्मेदममृतमिदं  ब्रह्मेदँ    सर्वम्  ॥६
॥    अयं  चन्द्रः सर्वेषां  भूतानां   मध्वस्यचन्द्रस्य सर्वाणि भूतानि  मधु  यश्चायमस्मिँ    श्चन्द्रे तेजोमयोऽमृतमयः     पुरुषोयश्चायमध्यात्मं   मानसस्तेजोमयोऽमृतमयः   पुरुषोऽयमेव    स   योऽयमात्मेद-ममृतमिदं  ब्रह्मेदँ   सर्वम्  ॥७
॥    इयं विद्युत्सर्वेषां   भूतानां   मध्वस्यै विद्युतःसर्वाणि भृतानि  मधु यश्चायमस्यां  विद्युति  तेजोमयोऽमृतमयः    पुरुषो  यश्चाय-मध्यात्मं तैजसस्तेजोमयोऽमृतमयः  पुरुषोऽयमेव   स   योऽयमात्मेदममृतमिदंब्रह्मेदँ  सर्वम्  ॥८
॥    अयँ   स्तनयित्नुः सर्वेषां  भूतानां   मध्वस्य   स्तनयिवोःसर्वाणि  भुतानि   मधु   यश्चायमस्मिन्स्तनयित्नौ    तेजोमयोऽमृतमयः     पुरुषोयश्चायमध्यात्मँ    शाब्दः  सौवरस्तेजोमयोऽभृतमयः  पुरुषोऽयमेव   स   योऽय-मात्मेदममृतमिदं   ब्रह्मेदँ   सर्वम् ॥९
॥     अयमाकाशः  सर्वेषां  भूतानां   सध्व-स्याकाशस्य सर्वाणि भूतानि   मधू  यश्चायमस्मिन्नाकाशे    तेजोमयोऽमृतमयःपुरुषो यश्चायमध्यात्मँ      हृद्याकाशस्तेजोमयोऽमृतमयः   पुरुषोऽयमेव   स  यो-ऽयमात्मेदममृतमिदं    ब्रह्मेदँ    सर्वम् ॥१०
॥    अयं धर्मः सर्वेषां  भूतानां  मध्व-स्य धर्मस्य सर्वाणि भूतानि  मधु  यश्चायमस्मिन्धर्मे   तेजोमयोऽमृतमयः     पुरुषोयश्चायमध्यात्मं   धार्मस्तेजोमयोऽमृतमयः    पुरुषोऽयमेव  स   योऽयमात्मेदममृ-तमिदं ब्रह्मेदँ     सर्वम्   ॥११
॥      इदँ     सत्यँ    सर्वेषां   भूतानां     मध्वस्यसस्यस्य सर्वाणि भूतानि  मधु  यश्चाऽयमस्मिन्सत्ये   तेजोमयोऽमृतमयः      पुरुषोयश्चाऽयमध्यात्मँ     सात्यस्तेजोमयोऽमृतमयः  पुरुषोऽयमेव    स  योऽयमात्मेद-ममृतमिदं ब्रह्मेदँ   सर्वम्   ॥१२
॥    इदं  मानुषँ      सर्वेषां   भूतानां   मध्वस्यमानुषस्य  सर्वाणि  भूतानि  मधु यश्चाऽयमस्मिन्मानुषे   तजोमयोऽमृतमयः     पुरु-षोऽयमेव   स योऽयमात्मेदममृतमिदं    ब्रह्मेदँ    सर्वम्   ॥१३
॥      अयमास्मासर्वेषां   भूतानां  मध्वस्यात्मनः   सर्वाणि  भूतानि    मधु   यश्चायमस्मिन्नात्मनितेजोमयोऽमृतमयः   पुरुषो  यश्चायमात्मा   तेजोमयोऽमृतमयः   पुरुषोऽयमेव   स----------------------१००-
-योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेदँ    सर्वम् ॥१४
॥  स   वा   अयमात्मा सर्वेषां   भूतानामधिपतिः  सर्वेषां भूतानाँ  राजा तद्यथा रथनाभौ   च रथनेमौ  चाराःसर्वे समर्पिता  एवमेवास्मिन्नात्मनि सर्वाणि भूतानि सर्वे देवाः सर्वे  लोकाःसर्वे प्राणाः सर्व एत आत्मानः समपिताः ॥१५
॥  इदं  वै तन्मधु   दध्यङ्ङा-थर्वणोऽश्विभ्यामृवाच तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् । तद्वां  नरा  सनये दँ  स  उग्र-माविष्कृणोमि तन्यतुर्न वृष्टिं । दध्यङ् ह यन्मध्वाथर्वणो  वामश्वस्य शीर्ष्णा प्रयदीमुवाचेति ॥१६
॥    इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच  तदेतदृषिःपश्यन्नवोचदाथर्वणायाश्विना  दघीचेऽश्व्यँ   शिरः   प्रत्यैरयतम् ।  स वां मधुप्रवोचदृतायन्त्वाष्ट्रं  यद्दस्रावपि कक्ष्यं वामिति ॥१७
॥    इदं वै  तन्मधु दध्य-ङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच तदेतद्दषिः पश्यन्नवोचत् । पुरश्चक्रे द्विपदः  पुरश्चक्रेचतुष्पदः पुरः  स पक्षी भूत्चा  पुरः  पुरुष आविशदिति । स वा  अयं पुरुषःसर्वासु  पूर्षु  पुरिशयो नैनेन किंचनानावृतं  नैनेन  किंचनासंवृतम्  ॥१८
॥इदं वै तन्मधु  दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच तदेतदृषिः  पश्यन्नवोचद्रूपँरूपंप्रतिरूपो बभूव तदस्य रूपं प्रतिचक्ष्णाय । इन्द्रो   मायाभिः    पुरुरूप ईयतेयुक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेति । अयं वै हरयोऽयं वै दश च सहस्राणि बहूनिचानन्तानि च  तदेतद्ब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यमयमात्मा     ब्रह्म  सर्वानुभू-रित्यनुशासनम् ॥१९
॥                 इतिद्वितीयाध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥५
॥   अथ वँशः  पौतिमाष्यो  गौपवनाद्गौपवनः   पौतिमाष्यात्पौतिमाष्यो  गौप-वनाद्गौपवनः कौशिकात्कौशिकः कौण्डिन्यात्कौण्डिन्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यःकौशिकाच्च गौतमाच्च गौतमः ॥१
॥     आग्निवेश्यादाग्निवेश्यः   शाण्डिल्याच्चा-नभिम्लाताच्चानभिम्लात  आनभिम्लातादानभिम्लात     आनभिम्लातादानभि-म्लातो  गौतमाद्गौतमः   सैतवप्राचीनयोग्याभ्याँ     सैतवप्राचीनयोग्यौ  पारा-शर्यात्पाराशर्यो  भारद्वाजाद्भारद्वाजो भारद्वाजाच्च गौतमाच्च   गौतमो   भारद्वा-जाद्भारद्वाजः पाराशर्यात् पाराशर्यो  बैजवापायनाद्बैजवापायनः  कौशिकायनेःकौशिकायनिः ॥२
॥    घृतकौशिकाद्घृतकौशिकः पाराशर्यायणात्पाराशर्यायणःपाराशर्यात्  पाराशर्यो   जातूकर्ण्याज्जातूकर्ण्य   आसुरायणाच्च   यास्काच्चासु-रायणस्त्रैवणेस्त्रैवणिरौपजन्धनेरौपजन्धनिरासुरेरासुरिर्भारद्वाजाद्भारद्वाज  आत्रे-यादात्रेयो  माण्टेर्माण्टिगौतमाद्गौतमो   गौतमाद्गौतमो   वात्स्याद्बात्स्यः शाण्डि-ल्याच्छाण्डिल्यः कैशोर्यात्काप्यात्कैशोर्यः   काप्यः  कुमारहारितात्कुमारहा-रितो  गालवाद्गालवो विदर्भीकौण्डिन्याद्विदर्भीकौण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रवा-----------------------१०१-
-द्वत्सनपाद्बाभ्रवः पथः सौभरात्पन्थाः  सौभरोऽयास्यादाङ्गिरसादयास्य   आङ्गि-रस   आभूतेस्त्वाष्ट्रादाभूतिस्त्वाष्ट्रो    विश्वरूपात्त्वाष्ट्राद्विश्वरूपस्त्वाष्ट्रोऽश्विभ्या-मश्विनौ  दघीच  आथर्वणाद्दध्यङ्ङाथर्वणोऽथर्वणो दैवादथर्वा  दैवो  मृत्योःप्राध्वँसनान्मृत्युः      प्राध्वँसनः    प्रध्वँसनात्प्रध्वँसन      एकर्षेरेकर्षिर्विप्र-चित्तेर्विप्रचित्तिर्व्यष्टेर्व्यष्टिः सनारोः  सनारुः सनातनात्सनातनः   सनगात्सनगःपरमेष्टिनः परमेष्ठी ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयंभु ब्रह्मणे नमः ॥३
॥                 इति  द्वितीयाध्याये षष्ठं ब्राह्मणम् ॥६
॥                     इति  द्वितीयोऽध्यायः ॥२
॥तृतीयोऽध्यायः     ॥३
॥ॐ ॥ जनको ह वैदेहो  बहुदक्षिणेन   यज्ञेनेजे   तत्र  ह  कुरुपञ्चालानांब्राह्मणा अभिसमेता बभूवुस्तस्य ह जनकस्य वैदेहस्य विजिज्ञासा  बभूवकःस्विदेषां ब्राह्मणानामनूचानतम  इति स ह  गवाँ   सहस्रमवरुरोध दश दशपादा  एकैकस्याः शृङ्गयोराबद्घाठ बभूवाउ! ॥१
॥    तान्होवाच   ब्राह्मणा  भग-वन्तो यो  वो ब्रह्मिष्ठः स एता गा  उदजतामिति । ते ह  ब्राह्मणा  न दधृषुरथह याज्ञवल्क्यः  स्वमेव  ब्रह्मचारिणमुवाचैताः  सोम्योदज   सामश्रवा३
इतिता होदाचकार ते ह ब्राह्मणाश्चुक्रुधुः  कथं नो ब्रह्मिष्ठो ब्रुवीतेत्यथ ह जनकस्यवैदेहस्य होताऽश्वलो बभूव स हैनं पप्रच्छ त्वं  नु  ख्लु  नो याज्ञवल्क्य ब्रह्मि-ष्ठोऽसी३
इति स होवाच नमो  वयं ब्रह्मिष्ठाय कुर्मो गोकामा  एव वयँ    स्मैति तँ  ह तत  एव  प्रष्टुं दध्रे  होताऽश्वलः ॥२
॥    याज्ञवल्क्येति   होवाचयदिदँ  सर्वं मृत्युनाऽऽप्तँ सर्वं मृत्युनाभिपन्नं केन यजमानो  मृत्योराप्तिमति-मृच्यत इति होत्रर्त्विजाग्निना वाचा  वाग्वै यज्ञस्य होता  तद्येयं  वाक् सोऽय-माग्निः स होता स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥३
॥  याज्ञवल्क्येति होवाच  यदिदँसर्वमहोरात्राभ्यामाप्तँ   सर्वमहोरात्राभ्यामभिपन्नं   केन  यजमानोऽहोरात्रयो-राप्तिमतिमुच्यत इत्यध्वर्युणर्त्विजा चक्षुषाऽऽदित्येन चक्षुर्वै यज्ञस्याध्वर्युस्तद्य-दिदं चक्षुः सोऽसावादित्यः सोऽध्वर्युः स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥४
॥   याज्ञ-वल्क्येति होवाच यदिदँ  सर्वं  पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामाप्तँ     सर्वं पूर्वपक्षापर-पक्षाभ्यामभिपन्नं केन यजमानाः पूर्वपक्षापरपक्षयोराप्तिमतिमुच्यत  इत्युद्गात्र-र्त्विजा वायुना प्राणेन प्राणो वै यज्ञस्योद्गाता  तद्योऽयं प्राणः  स   वायुः  सौद्गाता स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥५
॥ याज्ञवल्क्येति होवाच  यदिदमन्तरिक्ष-----------------------१०२-
-मनारम्बणमिव केनाऽऽक्रमेण  यजमानः स्वर्गं  लोकमाक्रमत  इति   ब्रह्मण-र्त्विजा मनसा चन्द्रेण मनो  वै यज्ञस्य ब्रह्मा तद्यदिदं मनः सोऽसौ  चन्द्रः  सब्रह्मा स  मुक्तिः  साऽतिमुक्तिरित्यतिमोक्षा   अथ  संपदः  ॥६
॥       याज्ञ-वल्क्येति  होवाच    कतिभिरयमद्यर्ग्भिर्होतास्मिन्यज्ञे   करिष्यतीति    तिसृ-भिरिति  कतमास्तास्तिस्र हति  पुरोऽनुवाक्या  च   याज्या च शस्यैव तृतीयाकिं ताभिर्जयतीति  यत्किंचेदं प्राणभृदिति ॥७
॥   याज्ञवल्क्येति होवाच कत्य-यमद्याध्वर्युरस्मिन्यज्ञ  आहुतीर्होष्यतीति तिस्र इति  कतमास्तास्तिस्र इति याहुता उज्ज्वलन्ति या हुता  अतिनेदन्ते या हुता  अधिशेरते किं  ताभिर्जयतीतिया हुता  उज्ज्वलन्ति देवलोकमेव ताभिर्जवति दीप्यत  इति  हि   देवलोकोया हुता  अतिनेदन्ते  पितृलोकमेव  ताभिर्जयत्यतीव हि  पितृलोको  या हुताअधिशेरते  मनुष्यलोकमेव ताभिर्जयत्यध इव हि मनुष्यलोकः  ॥८
॥   याज्ञ-वल्क्येति होवाच  कतिभिरयमद्य   ब्रह्मा  यज्ञं  दक्षिणतो देवताभिर्गोपायती-त्येकयेति  कतमा  सैकेति मन  एवेत्यनन्तं वै मनोऽनन्ता  विश्वे देवा  अनन्त-सेव स तेन  लोकं  जयति ॥९
॥   याज्ञवल्क्येति  होवाच   कत्ययमद्योद्गाता-ऽस्मिन्यज्ञे स्तोत्रियाः स्तोष्यतीति  तिस्र इति कतमास्तास्तिस्र इति पुरोनुवाक्याच याज्या च शस्यैव तृतीया कतमास्ता या   अध्यात्ममिति  प्राण एव पुरोनु-वाक्याऽपानो  याज्या व्यानः शस्या किं ताभिर्जयतीति   पृथिवीलोकमेव पुरो-नुवाक्यया  जयत्यन्तरिक्षलोकं याज्यया द्युलोकँ   शस्यया ततो ह होताऽश्वलौपरराम ॥१०
॥                  इति तृतीयाध्याये प्रथमं ब्राह्मणम् ॥१
॥अथ हैनं जारत्कारव आर्तभागः पप्रच्छ  याज्ञवल्क्येति होवाच  कति ग्रहाःक्त्यतिग्रहा इति । अष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहा इति ये तेऽष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहाःकतमे त इति ॥१
॥    प्राणो वै ग्रहः सोऽपानेनाऽतिग्राहेण  गृहीतोऽपानेन  हिगन्धाञ्जिघ्रति ॥२
॥    वाग्वै ग्रहः स नाम्नाऽतिग्राहेण  गृहीतो वाचा  हि नामा-न्यभिवदति ॥३
॥     जिह्वा वै  ग्रहः स  रसेनाऽतिग्राहेण गृहीतो   जिह्वया हिरसान्विजानाति ॥४
॥     चक्षुवैंठ ग्रहः स रूपेणाऽतिग्राहेण गृहीतश्चक्षुवा  हिरूपाणि पश्यति ॥५
॥    श्रोत्रं वै ग्रहः  स  शब्देनाऽतिग्राहेण गृहीतः  श्रोत्रेणहि   शब्दाञ्छृणोति ॥६
॥       मनो   वै ग्रहः  स कामेनाऽतिग्राहेण  गृहीतोमनसा हि  कामान्कामयते ॥७
॥    हस्तौ वै ग्रहः स कर्मणाऽतिग्राहेण गृहीतोहस्ताभ्याँ   हि कर्म करोति ॥८
॥   त्वग्वै ग्रहः  स स्पर्शेनाऽनिग्राहेण गृहीत-स्स्वचा हि स्पर्शान्वेदयत   इत्येतेऽष्टौ ग्रहा   अष्टावतिग्रहाः  ॥९
॥     याज्ञ-----------------------१०३-
-वल्क्येति होवाच यदिदँ   सर्वं मृत्योरन्नं का  स्वित्सा देवता  यस्या मृत्युर्स्न्न-मित्यग्निवैं  मृत्युः  सोऽपामन्नमप   पुनर्मृत्युं  जयति ॥१०
॥      याज्ञवल्क्येतिहोवाच यत्रायं पुरुषो म्रियत उदस्मात्प्राणाः  क्रामन्त्याहो३
नेति नेति होवाचयज्ञवल्क्योऽत्रैव  समवनीयन्ते   स   उच्छ्वयत्याछ्मायत्याध्मातो मृतः शोते॥११
॥   याज्ञवल्क्येति   होवाच  यत्रायं पुरुषो म्रियते  किमेनं  न  जहातीतिनामेत्यनन्तं वै नामानन्ता  विश्वे देवा  अनन्तमेव  स तेन लोकं जयति ॥१२
॥याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्याग्निं  वागप्येति  वातं प्राणश्चक्षु-रादित्यं मनश्चन्द्रं दिशः श्रोत्रं पृथिवीँ   शरीरमाकाशमात्मौषधीर्लोमानि    वन-स्पतीन्केशा अप्सु लोहितं च रेतश्च निधीयते  क्कायं तदा  पुरुषो भवतीत्याहरसोम्य हस्तमार्तभागाऽऽवामेवैतस्य  वेदिष्यावो    न नावेतत्  सजन इति तौहोत्क्रम्य मन्त्रयांचक्राते तौ ह यदूचतुः कर्म हैव   तदूचतुरथ   यत्प्रशशँसतुःकर्म हैव  तत्प्रशशँसतुः    पुण्यो  वै पुण्येन  कर्मणा  भवति  पापः पापेनेतिततो ह जारत्कारव आर्तभाग उपरराम ॥१३
॥               इति तृतीयाध्याये द्वितीयं ब्राह्मणम् ॥२
॥ अथ हैनं  भुज्युर्लाह्यायनिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति   होवाच  मद्रेषु    चरकाःपर्यव्रजाम  ते  पतञ्चलस्य काप्यस्य गृहानैम  तस्यामीद्दुहिता    गन्धर्वगृहीतातमपृच्छाम कोऽसीति सोऽब्रवीत्सुधन्वाऽऽङ्गिरस  इति तं   यदा   लोकानाम-न्तानपृच्छामाथैनमब्रूम  क्क पारिक्षिता  अभवन्निति क्क पारिक्षिता   अभवन्   सत्वा पृच्छामि  याज्ञवल्क्य क्क पारिक्षिता   अभवन्निति ॥१
॥    सहोवाचोवाचवै सोऽगच्छन्वै   ते   तद्यत्राश्वमेधयाजिनो  गच्छन्तीति   क्व न्वश्वमेधयाजिनोगच्छन्तीति द्वात्रिँशतं   वै देवरथाह्न्यान्ययं   लोकस्तँ समन्तं   पृथिवी द्विस्ता-वत्पर्येति ताँ  समन्तं पृथिवीं  द्बिस्तावत्समुद्रः पर्येति  तद्यावती क्षुरस्य   धारायावद्वा मक्षिकायाः पत्रं तावानन्तरेणाकाशस्तानिन्द्रः  सुपर्णो   भूत्वा  वायवेप्रायच्छत्तान्वायुरात्मनि धित्वा  तत्रागमयद्यत्राश्वमेधयाजिनोऽभवन्नित्येवमिववै स  वायुमेव   प्रशशँ  स  तस्माद्वायुरेव  व्यष्टिर्वायुः   समष्टिरप  पुनर्मृत्युंजयति य एवं वेद ततो ह  भुज्युर्लाह्यायनिरुपरराम ॥२
॥              इति  तृतीयाध्याये तृतीयं ब्राह्मणम् ॥३
॥  अथ हैनमुषस्तश्चाक्रायणः  पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति   होवाच   यत्साक्षादपरो-क्षाद्ब्रह्म य आत्मा  सर्वान्तरस्तं  मे  व्याचक्ष्व   इत्येष  त   आत्मा सर्वान्तरःकतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तरो    यः  प्राणेन  प्राणिति स त  आत्मा सर्वान्तरोयोऽपानेनापानीति    स  त  आत्मा सर्वान्तरो    यो  व्यानेन  व्यानीति स त ----------------------१०४-
-आत्मा सर्वान्तरो  य उदानेनोदानिति  स त  आत्मा सर्वान्तर  एष   त  आत्मासर्वान्तरः  ॥१
॥    स होवाचोषस्तश्चाक्रायणो   यथा  विब्रूयादसौ  गौरसावश्वमे  व्याचक्ष्वेत्येष त आत्मा सर्वान्तरः कतमो  याज्ञवल्क्य सर्वान्तरः  । न दृष्टे-र्द्रष्टारं  पश्येर्न श्रुतेः  श्रोतारँ   शृणुया  न मतेर्मन्तारं   मन्वीथा  न  विज्ञातेर्वि-ज्ञातारं  विजानीयाः । एष त  आत्मा  सर्वान्तरोऽतोऽन्यदार्तं  ततो  होषस्तश्चा-क्रायण उपरराम ॥२
॥                 इति तृतीयाध्याये चतुर्थं ब्राह्मणम् ॥४
॥    अथ हैनं कहोलः कौषीतकेयः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच यदेव साक्षा-दपरोक्षाद्ब्रह्म   य  आत्मा सर्वान्तरस्तं मे  व्याचक्ष्वेत्येष त  आत्मा सर्वान्तरः ।कतमो  याज्ञवल्क्य सर्वान्तरो  योऽशयनायापिपासे  शोकं मोहं  जरां  मृत्युम-त्येति  ।   एतं  वै  तमात्मानं  विदित्वा ब्राह्मणाः पुत्रैषणायाश्च  वित्तैषणायाश्चलोकैषणायाश्च व्युत्थायाथ  भिक्षाचर्यं चरन्ति   या ह्येव पुत्रैषणा सा वित्तैषणाया वित्तैषणा सा लोकैषणोभे ह्येते एषणे  एव भवतस्तस्माद् ब्राह्मणः पाण्डित्यंनिर्विद्य बाल्येन  तिष्ठासेद्वाल्यं   च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ सुनिरमैनं च मौनंच निर्विद्याऽथ ब्राह्मणः स ब्राह्मणः  केन  स्याद्येन स्यात्तेनेदृश एवातोऽन्यदार्तंततो ह कहोलः कौषीतकेय उपरराम  ॥१
॥                 इति   तृतीयाध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥५
॥   अथ हैनं गार्गी  वाचक्नवी पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदँ   सर्वम-प्स्वोतं च  प्रोतं   च कस्मिन्नु  खल्वाप   ओताश्च प्रोताश्चेति वायौ गार्गीतिकस्मिन्नु खलु वायुरोतश्च  प्रोतश्चेत्यन्तरिक्षलोकेषु  गार्गीति   कस्मिन्नु  खल्वन्त-रिक्षलोका ओताश्च प्रोताश्चेति  गन्धर्वलोकेषु गार्गीति  कस्मिन्नु  खलु गन्धर्व-ओताश्च प्रोताश्चेति   चन्द्रलोकेषु  गार्गीति  कस्मिन्नु खलु चन्द्रलोका ओताश्चप्रोताश्चेति नक्षत्रलोकेषु गार्गीति  कस्मिन्नु  खलु  नक्षत्रलोका  ओताश्च प्रोता-श्चेति देवलोकेषु गार्गीति   कस्मिन्नु खलु देवलोका ओताश्च प्रोताश्चेतीन्द्रलो-केषु गार्गीति कस्मिन्नु  खल्विन्द्रलोका  ओताश्च  प्रोताश्चेति   प्रजापतिलोकेषुगार्गीति कस्मिन्नु खलु प्रजापतिलोका  ओताश्च प्रोताश्चेति   ब्रह्मलोकेषु गार्गीतिकस्मिन्नु खलु ब्रह्मलोका ओताश्च प्रोताश्चेति स होवाच  गार्गि माऽतिप्राक्षीर्माते मूर्धा  व्यपप्तदनतिप्रश्न्यां वै देवतामतिपृच्छसि  गार्गि  माऽतिप्राक्षीरितिततो ह गार्गी  वाचक्नव्युपरराम ॥१
॥                  इति  तृतीयाध्याये षष्ठं ब्राह्मणम् ॥६
॥----------------------१०५-
-अथ हैनमुद्दालक आरुणिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति  होवाच   मद्रेष्ववसामपतञ्चलस्य काप्यस्य गृहेषुयज्ञमधीयानास्तस्यासीद्भार्या गन्धर्वगृहीता  तम-पृच्छाम कोऽसीति सोऽब्रवीत् कबन्ध आथर्वण इति सोऽब्रवीत्पतञ्चलं काप्यंयाज्ञिकाँ  श्च वेत्थ  नु  त्वं   कात्य  तत्सूत्रं   येनायं  च लोकः परश्च लोकःसर्वाणि च भूतानि संद्दब्धानि   भवन्तीति  सोऽब्रवीत्पतञ्चलः  काप्यो  नाहंतद्भगवन्वेदेति  सोऽब्रवीत्पतञ्चलं काप्यं याज्ञिकाँ  श्च वेत्थ नु त्वं काप्य तम-न्तर्यामिणं य इमं  च लोकं परं  च  लोकँ   सर्वाणि  च   भूतानि  योऽन्तरोयमयतीति सोऽब्रवीत्पतञ्चलः काप्यो  नाहं तं भगवन्वेदेति  सोऽब्रवीत्पतञ्चकंकाप्यं याज्ञिकाँ श्चयोवैतत्काप्य  सूत्रं विद्यात्तं चान्तर्यामिणमिति  स ब्रह्मवित्सलोकवित्स देववित्स वेदवित्स भूतवित्स आत्मवित्स सर्वविदिति  तेभ्योऽब्र-वित्तदहं वेद तच्चेत्त्वंयाज्ञवल्क्य सूत्रमविद्वाँस्तं  चान्तर्यामिणं ब्रह्मगवीरुदजसेमूर्धा ते विपतिष्यतीति वेद वा अहं गौतम  तत्सूत्रं तं  चान्तर्यामिणमिति योवा इदं कश्चिद्ब्रयाद्वेद वेदेतियथा वेत्थ तथाब्रूहीति ॥१
॥    स होवाच  वायुर्वैगौतम तत्सूत्रं वायुना वै गौतम  सूत्रेणायं  च लोकः  परश्च  लोकः  सर्वाणिच भूतानि संदृबधानि भवन्ति तस्माद्वै गौतम पुरुषं  प्रेतमाहुर्व्यस्रँ  सिषता-स्याङ्गानीति वायुना हि गौतम  सूत्रेण  संदृबधानि  भवन्तीत्येवमेवैतद्याज्ञव-ल्क्यान्तर्यामिणं  ब्रूहीति ॥२
॥      यः  पृथिव्या तिष्ठन्  पृथिव्या अन्तरो यंपृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरो  यमयत्येष  त आत्मा-न्तर्याम्यमृतः ॥३
॥    योऽप्सु तिष्ठन्नद्भ्योऽन्तरो यमापो न विदुर्यस्यापः शरीरंपोऽपोऽन्तरो यमयत्येष त  आत्मान्तर्याम्यमृतः ॥४
॥    योऽग्नौ   तिष्ठन्नग्नेत-न्तरो यमग्निर्न वेद यस्याग्निः  शरीरं  योऽग्निमन्तरो  यमयत्येष त  आत्मान्त-र्याम्यमृतः  ॥५
॥       योऽन्तरिक्षे  तिष्ठन्नन्तरिक्षादन्तरो   यमन्तरिक्षं  न वेदयस्यान्तरिक्षँ शरीरं  योऽन्तरिक्षमन्तरो    यमयत्येष  ते   आत्मान्तर्याम्यमृतः॥६
॥ यो  वायौ तिष्ठन्वायोरन्तरो  यं  वायुर्न वेद  यस्य  वायुः  शरीरं   योवायुमन्तरो यमयत्येष त  आत्मान्तर्याम्यमृतः  ॥७
॥    यो दिवि तिष्ठन्दिवो-ऽन्तरो यं द्यौर्न वेद यस्य द्यौः शरीरं यो दिवमन्तरो   यमयत्येष त  आत्मा-न्तर्यास्यमृतः    ॥८
॥   य   आदित्ये तिष्ठन्नादित्यादन्तरो यमादित्यो नवेदयस्यादित्यः शरीरं य आदित्यमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः ॥९
॥यो दिक्षु तिष्ठन्दिग्भ्योऽन्तरो यं  दिशो न  विदुर्यस्य दिशः शरीरं  यो  देशो-ऽन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः  ॥१०
॥    यश्चन्द्रतारके  तिष्ठँश्चन्द्र-तारकादन्तरो यं चन्द्रतारकं  न वेद यस्य चन्द्रतारकँ   शरीरं   यश्चन्द्रतारक-----------------------१०६-
-मन्तरो   यमयत्येष  त   आत्मान्तर्याम्यमृतः  ॥११
॥     य आकाशे तिष्ठन्नाका-शादन्तरो   यमाकाशो  न  वेद  यस्याकाशः  शरीरं य  आकाशमन्तरो यमय-त्येष त  आत्मान्तर्याम्यमृतः  ॥१२
॥    यस्तमसि  तिष्ठँस्तमसोऽन्तरो   यं  तमोन  वेद यस्य तमः शरीरं यस्तमोऽन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः ॥१३
॥यस्तेजसि  तिष्ठँस्तेजसोऽन्तरो  यं तेजो न  वेद यस्य तेजः शरीरं यस्तेजोऽन्तरोयमयत्येष  त   आत्मान्तर्याम्यमृत   इत्यधिदैवतमथाधिभूतम्   ॥१४
॥    यःसर्वेषु भूतेषु  तिष्ठन्सर्वेभ्यो  भूतेभ्योऽन्तरो  यँ   सर्वाणि  भूतानि  न  विदुर्यस्यसर्वाणि  भूतानि शरीरं यः  सर्वाणि भूतान्यन्तरो    यमयत्येष त   आत्मान्तर्या-म्यमृत  इत्यधिभूतमथाध्यात्मम्   ॥१५
॥    यः  प्राणे  तिष्ठन्प्राणादन्तरो  यंप्राणो न  वेद  यस्य प्राणः शरीरं यः प्राणमन्तरो  यमयत्येष  त  आत्मान्तर्या-म्यमृतः  ॥१६
॥     यो  वाचि  तिष्ठन्वाचोऽन्तरो  यं  वाङ् न   वेद यस्य वाक्शरीरं  यो वाचमन्तरो  यमयत्येष  त  आत्मान्तर्याम्यमृतः  ॥१७
॥    यश्चक्षुषितिष्ठँश्चक्षुषोऽन्तरो     यं चक्षुर्न वेद  यस्य चक्षुः शरीरं  यश्चक्षुरन्तरो  यमयत्येषत  आत्मान्तर्याम्यमृतः ॥१८
॥    यः श्रोत्रे  तिष्ठञ्छ्रोत्रादन्तरो    यँ    श्रोत्रं नवेद  यस्य श्रोत्रँ   शरीरं  यः श्रोत्रमन्तरो   यमयत्येष  त   आत्मान्तर्याम्यमृतः॥१९
॥     यो मनसि   तिष्ठन्मनसोऽन्तरो   यं  मनो  न वेद यस्य मनः  शरीरंयो  मनोऽन्तरो  यमयत्येष त  आत्मान्तर्याम्यमृतः ॥२०
॥     यस्त्वचि   तिष्ठँ-स्त्वचोऽन्तरो  यं त्वङ् न वेद  यस्य त्वक् शरीरं यस्त्वचमन्तरो  यमयत्येष  तआत्मान्तर्याम्यमृतः ॥२१
॥      यो विज्ञाने   तिष्ठन्विज्ञानादन्तरो    यं  विज्ञानंन वेद  यस्य विज्ञानँ   शरीरं यो   विज्ञानमन्तरो   यमयत्येष  त आत्मान्तर्या-म्यमृतः ॥२२
॥      यो रेतसि तिष्ठन् रेतसोऽन्तरो   यँ   रेतो न वेद  यस्य रेतःशरीरं  यो  रेतोऽन्तरो    यमयत्येष त   आत्मान्तर्याम्यमृतोऽदृष्टो   द्रष्टाऽश्रुतःश्रोताऽमतो  मन्ताऽविज्ञातो विज्ञाता  नान्योऽतोऽस्ति  द्रष्टा   नान्योऽतोऽस्तिश्रोता  नान्योऽतोऽस्ति  मन्ता  नान्योऽतोऽस्ति  विज्ञातैष  त   आत्मान्तर्याम्य-मृतोऽतोऽन्यदार्तं   ततो होद्दालक आरुणिरुपरराम ॥२३
॥                    इति तृतीयाध्याये सप्तमं ब्राह्मणम् ॥७
॥    अथ ह वाचक्नव्युवाच ब्राह्मणा भगवन्तो  हन्ताहमिमं  द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामितौ   चेन्मे   वक्ष्यति  न  वै   जातु  युष्माकमिमं   कश्चिद्ब्रह्मोद्यं  जेतेति  पृच्छगार्गीति  ॥१
॥     सा होवाचाहं वै  त्वा याज्ञवल्क्य यथा  काश्यो वा  वैदेहोवोग्रपुत्र   उज्ज्यं धनुरधिज्यं  कृत्वा  द्वौ  बाणवन्तौ  सपत्नातिव्याधिनौ हस्तेकृत्वोपोत्तिष्ठेदेवमेवाहं त्वा द्वाभ्यां प्रश्नाभ्यामुपोदस्थां तौ मे ब्रूहीति  पृच्छ----------------------१०७-
-गार्गीति    ॥२
॥   सा होवाच  यदूर्ध्वं याज्ञवल्क्य दिवो यदवाक् पृथिव्या यद-न्तरा   द्यावापृथिवी इमे  यद्भूतं  च भवच्च  भविष्यच्चेत्याचक्षते कस्मिँस्तदोतंच प्रोतं  चेति ॥३
॥     स  होवाच यदूर्ध्वं गार्गि  दिवो  यदवाक् पृथिव्या यद-न्तरा   द्यावापृथिवी इमे  यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षत  आकाशे  तदोतंच  प्रोतं चेति ॥४
॥    सा होवाच  नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्य यो   म एतं व्यवो-चोऽपरस्मै  धारयस्वेति  पृच्छ गार्गीति ॥५
॥    सा होवाच यदूर्ध्वं याज्ञवल्क्यदिवो  यदवाक्  पृथिव्या यदन्तरा  द्यावापृथिवी  इमे यद्भूतं  च भवच्च  भवि-ष्यच्चेत्याचक्षते  कस्मिँस्तदोतं च  प्रोतं  चेति ॥६
॥    स होवाच  यदूर्ध्वं गार्गिदिवो  यदवाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च  भविष्य-च्चेत्याचक्षतेठ आकाश एव तदोतं च प्रोतं चेति   कस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्चप्रोतश्चेति ॥७
॥     स होवाचैतद्वै तदक्षरं गार्गि  ब्राह्मणा  अभिवदन्त्यस्थूलम-नण्वहस्वमदीर्घमलोहितमस्नेहम च्छायमतमोऽवाय्वनाकाशमसङ्गमरसमगन्ध-मचक्षुष्कमश्रोत्रमवागमनोऽतेजस्कमप्राणममुखममात्रमनन्तरमबाह्यं     न   तद-श्नाति किंचन न तदश्नाति कश्चन ॥८
॥  एतस्य वा  अक्षरस्य प्रशासने गार्गिसूर्याचन्द्रमसौ  विधृतौ तिष्ठत  एतस्य वा   अक्षरस्य प्रशासने   गार्गि  द्यावा-पृथिव्यौ विधृते तिष्ठत  एतस्य  वा   अक्षरस्य प्रशासने  गार्गि निमेषा  मुहूर्ताअहोरात्राण्यर्धमासा   मासा  ॠतवः संवत्सरा  इति  विधृतास्तिष्ठन्त्येतस्य वाअक्षरस्य प्रशासने गार्गि प्राध्योऽन्या नद्यः स्यन्दन्ते  श्वेतेभ्यः पर्वतेभ्यः  प्रती-च्योऽन्या यांयां च दिशमन्वेतस्य वा  अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ददतो मनुष्याःप्रशँसन्ति  यजमानं  देवा   दविँ  पितरोऽन्वायत्ताः ॥९
॥     यो वा एतदक्षरंगार्ग्यविदित्वाऽस्मिँल्लोके जुहोति यजते तपस्तप्यते बहूनि वर्षसहस्राण्यन्तव-देवास्य तद्भवति यो वा  एतदक्षरं  गार्ग्यविदित्वास्माल्लोकात्प्रैति स कृपणोऽथय एतदक्षरं  गार्गि   विदित्वास्माल्लोकात्प्रैति स ब्राह्मणः ॥१०
॥  तद्वा एत-दक्ष्रंरं गार्ग्यदृष्टं द्रष्ट्रश्रुतँ  श्रो त्रमतं  मच्रविज्ञातं  विज्ञातृ  नान्यदतोऽस्ति द्रष्टृनान्यदतोऽस्ति   श्रोतृ  नान्यद्रतोऽस्ति मन्तृ    नान्यदतोऽस्ति   विज्ञात्रेतस्मिन्नुखल्वक्षरे गार्ग्याकाश  ओतश्च  प्रोतश्चेति ॥११
॥    सा होवाच ब्राह्मणा भगव-न्तस्तदेव बहु  मन्येध्वं  यदस्मान्नमस्कारेण  मुच्येध्वं न वै जातु  युष्माकमिमंकश्चिद्ब्रह्मोद्यं जेतेति  ततो ह वाचक्नव्युपरराम ॥१२
॥                   इति तृतीयाध्यायेऽष्टमं ब्राह्मणम् ॥८
॥    अथ हैनं विदग्धः शाकल्यः पप्रच्छ कति देवा  याज्ञवल्क्येति  स हैतयैवनिविदा  प्रतिपेदे  यावन्तो वैश्वदेवस्य निविधुच्यन्ते  त्रयश्च  त्री च शता त्रयश्च----------------------१०८-
-त्री च सहस्रेत्योमिति होवाच कत्येव देवा  याज्ञवल्क्येति  त्रयस्त्रिँशदित्यो-मिति होवाच कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति  षडित्योमिति  होवाच कत्येव देवायाज्ञवल्क्येति त्रय इत्योमिति होवाच   कत्येव  देवा  याज्ञवल्क्येति  द्वावि-त्योमिति  होवाच   कत्येव  देवा    याज्ञवल्क्येत्यध्यर्ध हत्योमिति  होवाचकत्येव देवा  याज्ञवल्क्येत्येक इत्योमिति  होवाच कतमे   ते  त्रयश्च त्री चशता त्रयश्च  त्री  च   सहस्रेति ॥१
॥        स  होवाच महिमान  एवैषामेतेत्रयस्त्रिँशत्त्वेव देवा  इति कतमे  ते   त्रयस्त्रिँशदित्यष्टौ  वसव  एकादशरुद्रा द्वादशादित्यास्त एकत्रिँशदिन्द्रश्चैव   प्रजापतिश्च त्रयस्त्रिँशाविति ॥२
॥कतमे वसव इत्यग्निश्च पृथिवी च वायुश्चान्तरिक्षं  चादित्यश्च द्यौश्च   चन्द्रमाश्चनक्षत्राणि चैते वसव एतेषु हीदं  सर्वँ  हितमिति   तस्माद्वसव   इति ॥३
॥कतमे रुद्रा इति दशेमे पुरुषे प्राणा  आत्मैकादशस्ते यदाऽस्माच्छरीरान्मर्त्यादु-त्कामन्त्यथ रोदयन्ति तद्यद्रोदयन्ति  तस्माद्रुद्रा  इति  ॥४
॥   कतम  आदित्याइति द्वादश वै मासाः संवत्सरस्यैत आदित्या एते हीदँ   सर्वमाददाना  यन्तिते यदिदँ   सर्वमाददाना    यन्ति तस्मादादित्या  इति ॥५
॥    कतम इन्द्रःकतमः प्रजापतिरिति स्तनयित्नुरेवेन्द्रो  यज्ञः प्रजापतिरिति   कतमः  स्तनयित्नु-रित्यशनिरिति कतमो यज्ञ इति पशव इति ॥६
॥    कतमे षडित्यग्निश्च पृथिवीच वायुश्चान्तरिक्षं  चादित्यश्च द्यौश्चैते  षडेते हीदँ  सर्वँ   षडिति  ॥७
॥ कतमेते त्रयो देवा इतीम  एव त्रयो लोका एषु हीमे  सर्वे  देवा   इति  कतमौ तौद्वौ देवावित्यन्नं चैव प्राणश्चेति कतमोऽध्यर्ध इति  योऽयं पवत इति  ॥८
॥तदाहुर्यदयमेक इवैव पवतेऽथ कथमध्यर्ध इति यदस्मिन्निदँ  सर्वमध्यार्ध्नोत्ते-नाध्यर्ध इति कतम एको देव इति प्राण  इति स ब्रह्म  त्यदित्याचक्षते ॥९
॥पृथिव्येव यस्यायतनमग्निर्लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनःपरायणँ  स वै वेदिता स्यात् । याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुषँ सर्वस्यात्मनःपरायणं यमात्थ य एवायँ   शारीरः  पृरुषः  स  एष वदैव  शाकल्य तस्य कादेवतेत्यमृतमिति  होवाच ॥१०
॥   काम एव यस्यायतनँ   हृदयं लोको मनो-ज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायणँ स वै  वेदिता स्यात् । याज्ञ-वल्क्य वेद वा अहं तं पुरुषँ   सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवायं काम-मयः पुरुषः स एष  वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति स्त्रिय इति होवाच ॥११
॥रूपाण्येव यस्यायतनं चक्षुर्लोको  मनोज्योतिर्यो वै  तं  पुरुषं  विद्यात्सर्वस्या-त्मनः परायणँ   स वै वेदिता  स्तात् ।  याज्ञवल्क्य  वेद  वा  अहं तं पुरुषँसर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवासावादित्ये पुरुषः स एष  वदैव शाकल्य----------------------१०९-
-तस्य का देवतेति  सत्यमिति  होवाच ॥१२
॥     आकाश  एव   यस्यायतनँओत्रं   लोको मनोज्योतिर्यो वै  तं  पुरुषं  विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायणँ    स वैवेदिता स्यात् । याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुषँ सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थय  एवायँ   श्रौत्रः  प्रातिश्रुत्कः पुरुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेतिदिश  इति होवाच ॥१३
॥   तम एव यस्यायतनँ    हृदयं  लोको मनोज्योतिर्योवै तं  पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायणँस  वै वेदिता  स्यात् । याज्ञवल्क्य वेदवा  अहं तं पुरुषँ   सर्वस्यात्मनः  परायणं यमात्थ य एवायं छायामयः पुरुषःस  एष वदैव  शाकल्य तस्य का देवतेति मृत्युरिति होवाच   ॥१४
॥  रूपाण्येवयस्यायतनं  चक्षुर्लोको  मनोज्योतिर्यो वै तं  पुरुषं  विद्यात्सर्वस्यात्मनः  परा-यणँ    स वै वेदिता  स्यात् । याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुषँ  सर्वस्यात्मनःपरायणं  यमात्थ य एवायमादर्शे  पुरुषः स एष  वदैव  शाकल्य तस्य का देव-तेत्यसुरिति होवाच  ॥१५
॥    आप एव यस्यायतनँ    हृदयं लोको मनोज्यो-तिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायणँ   स वै वेदिता स्यात् याज्ञवल्क्यवेद वा  अहं तं पुरुषँ   सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवायमप्सु पुरुषः सएष  वदैव  शाकल्य तस्य का देवतेति वरुण इति  होवाच ॥१६
॥    रेत  एवयस्यायतनँ   हृदयं लोको  मनोज्योतिर्यो वै तं  पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परा-यणँ   स वै वेदिता स्याद्याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुषँ सर्वस्यात्मनः परायणंयमात्थ  य  एवायं पुत्रमयः पुरुषः स एष वदैव शाकल्य  तस्य  का देवतेतिप्रजापतिरिति  होवाच  ॥१७
॥  शाकल्येति होवाच याज्ञवल्क्यस्त्वाँ   स्विदिमेब्राह्मणा  अङ्गारावक्षयणमक्रता३
इति  ॥१८
॥        याज्ञवल्क्येति   होवाचशाकल्यो यदिदं कुरुपञ्चालानां ब्राह्मणानत्यवादीः किं ब्रह्म विद्वानिति दिशो वेदस देवाः सप्रतिष्ठा इति  यद्दिशो वेत्थ सदेवाः सप्रतिष्ठाः ॥१९
॥ किंदेवतोऽस्यांप्राच्यां  दिश्यसीत्यादित्यदेवत   इति  स    आदित्यः कस्मिन्प्रतिष्ठित  इतिचक्षुषीति  कस्मिन्नु चक्षुः प्रतिष्ठितमिति  रूपेष्विति चक्षुषा हि रूपाणि पश्यतिकस्मिन्नु रूपाणि प्रतिष्ठितानीति हृदय इति होवाच हृदयेन हि रूपाणि जानातिहृदये  ह्येव रूपाणि प्रतिष्ठितानि भवन्तीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥२०
॥    किंदेव-तोऽस्यां दक्षिणायां दिश्यसीति यमदेवत इति स यमः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति यज्ञैति  कस्मिन्नु यज्ञः प्रतिष्ठित इति दक्षिणायामिति कस्मिन्नु दक्षिणा प्रतिष्ठितेतिश्रद्धायामिति यदा ह्येव श्रद्धत्तेऽथ दक्षिणां ददाति श्रद्धायाँ ह्येव  दक्षिणाप्रतिष्ठितेति  कस्मिन्नु श्रद्धा प्रतिष्ठितेति हृदय इति होवाच हृदयेन हि  श्रद्धांजानाति  हृदये ह्येव  श्रद्धा प्रतिष्ठिता   भवतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥२१
॥----------------------११०-
-किंदेवतोऽस्यां   प्रतीच्यां दिश्यसीति वरुणदेवत इति स वरुणः कस्मिन्प्रतिष्ठित इत्यप्स्विति कस्मिन्न्वापः प्रतिष्ठिता इति रेतसीति कस्मिन्नु रेतः प्रतिष्ठितमितिहृदय   इति  तस्मादपि प्रतिरूपं जातमाहुर्हृदयादिव सृप्तो   हृदयादिव  निर्मितैति  हृदये  ह्येव रेतः प्रतिष्ठितं  भवतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥२२
॥    किंदेव-तोऽस्यामुदीच्यां  दिश्यसीति सोमदेवत   इति स सोमः  कस्मिन्प्रतिष्ठित  इति दीक्षायामिति  कस्मिन्नु दीक्षा प्रतिष्ठितेति सत्य इति  तस्मादपि   दीक्षितमाहुःसत्यं वदेति  सत्ये ह्येव दीक्षा  प्रतिष्ठितेति  कस्मिन्नु सत्यं प्रतिष्ठितमिति  हृदयैति   होवाच हृदयेन हि सत्यं जानाति हृदये ह्येव सत्यं प्रतिष्ठितं भवतीत्येवमे-वैतद्याज्ञवल्क्य ॥२३
॥  किंदेवतोऽस्यां ध्रुवायां दिश्यसीत्यग्निदेवत इति सोऽग्निःकस्मिन्प्रतिष्ठित  इति  वाचीति कस्मिन्नु वाक् प्रतिष्ठितेति हृदय  इति  कस्मिन्नुहृदयं प्रतिष्ठितमिति ॥२४
॥ अहल्लिकेति होवाच याज्ञवल्क्यो यत्रैतदन्यत्रास्मन्म-न्यासै  यद्ध्येतदन्यत्रास्मत्स्याच्छ्वानो वैनद्दद्युर्वयाँसि वैनद्विमथ्नीरन्निति ॥२५
॥कस्मिन्नु त्वं  चात्मा च प्रतिष्ठितौ  स्थ इति प्राण इति कस्मिन्नु प्राणः प्रतिष्ठितैत्यपान इति  कस्मिन्न्वपानः प्रतिष्ठित इति व्यान इति कस्मिन्नु व्यानः प्रति-ष्ठित  इत्युदान  इति कस्मिन्नूदानः प्रतिष्ठित  इति  समान इति स    एष  नेतिनेत्यात्माऽगृह्यो  न  हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि  शीर्यतेऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितोन  व्यथते न रिष्यति । एतान्यष्टावायतनान्यष्टौ   लोका अष्टौ देवा अष्टौ पुरुषाःस  यस्तान्पुरुषान्निरुह्य  प्रस्युह्यात्यक्रामत्तं  त्वौपनिषदं  पृच्छामि तं चेन्मे   नविवक्ष्यसि  मूर्धा  ते विपतिष्यतीति । तँ   ह  न   मेने  शाकल्यस्तस्य ह मूर्धाविपपातापि  हास्य परिमोषिणोऽस्थीन्यपजह्रुरन्यन्मन्यमानाः ॥२६
॥    अथहोवाच  ब्राह्मणा भगवन्तो  यो वः  कामयते  स मा   पृच्छतु  सर्वे   वा  मापृच्छत  यो वः कामयते तं वः पृच्छामि   सर्वान्वा   वः  पृच्छामीति  ते   हब्राह्मणा न  दधृषुः ॥२७
॥  तान् हैतैः  श्लोकैः पप्रच्छ ॥ यथा वृक्षो वनस्पति-स्तथैव पुरुषोऽमृषा ॥  तस्य लोमानि पर्णानि त्वगस्योत्पाटिका बहिः ॥   त्वचएवास्य रुधिरं  प्रस्यन्दि त्वच उत्पटः ॥ तस्मात्तदा तृण्णात्प्रैति रसो वृक्षादिवा-ऽऽहतात् ॥ माँसान्यस्य शकराणि किनाटँ   स्नाव तत्स्थिरम्  ॥  अस्थीन्यन्तरतोदारूणि मज्जा  मज्जोपमा हृता   ॥ यद्वृक्षो वृक्णो रोहति  मूलान्नवतरः   पुनः ॥मर्त्यः  स्विन्मृत्युना वृक्णः कस्मान्मूलात्प्ररोहति ॥ रेतस  इति मा वोचत जीव-तस्तत्प्रजायते ॥  धानारुह इव वै वृक्षोऽञ्जसा  प्रेत्य संभवः ॥  यत्समूलमावृहे-युर्वृक्षं  न पुनराभवेत् ॥   मर्त्यः स्विन्मृत्युना  वृक्णः कस्मान्मूलात्प्ररोहति ॥----------------------१११-
-आत एव न जायते को  न्देवं जनयेत्पुनः ॥ विज्ञानमानन्दं   ब्रह्म  रातिर्दातुःपरायणं तिष्ठमानस्य तद्विद इति ॥२८
॥                 इति तृतीयाध्याये नवसं ब्राह्मणम् ॥९
॥                       इति तृतीयोऽध्यायः ॥३
॥चतुर्थोऽध्यायः ॥४
॥   ॐ जनको हवैदेह आसांचक्रेऽथ ह  याज्ञवल्क्य आवव्राज । तँ होवाचयाज्ञवल्क्य किमर्थमचारीः   पशूनिच्छन्नण्वन्तानिति । उभयमेव   सम्राडितिहोवाच ॥१
॥ यत्ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे जित्वाशैलिनिर्वाग्वै ब्रह्मेतियथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा   तच्छैलिनिरब्रवीद्वाग्वै  ब्रह्मेत्यवदतोहि किँ   स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठां न मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्स-म्राडिति स वै नो ब्रूहि  याज्ञवल्क्य । वागेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा प्रज्ञेत्येनदु-पासीत । का प्रज्ञता याज्ञवल्क्य वागेव सम्राडिति होवाच । वाचा वै सम्राड्ठवन्धुः प्रज्ञायत ॠग्वेदो  यजुर्वेदः  सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस   इतिहासः  पुराणंविद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानानिष्टँ  हुतमाशितंपायितमयं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि  वाचैव सम्राट्    प्रज्ञा-यन्ते वाग्वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं  वाग्जहाति  सर्वाण्येनं   भूतान्यभिक्षरन्तिदेवो भूत्वा देवानप्येति य एवं  विद्वानेतदूपास्ते । हस्त्यृषभँ   सहस्रं ददामीतिहोवाच जनको वैदेहः । स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्यहरेतेति ॥२
॥    यदेव ते कश्चिदब्रबीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्म उदङ्कः शौल्बायनःप्राणो वै ब्रह्मेति यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा   तच्छौल्बायनोऽब्र-वीत्याणो वै ब्रह्मेत्यप्राणतो हि किँ स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठां नमेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य प्राण एवायत-नमाकाशः प्रतिष्ठा प्रियमित्येनदुपासीत का प्रियता   याज्ञवल्क्य  प्राण  एवसम्राडिति  होवाच  प्राणस्य वै   सम्राट्कामायायाज्यं   याजयत्यप्रतिगृह्यस्यप्रतिगृह्णात्यपि तत्र वधाशङ्कं भवति  यां दिशमेति प्राणस्यैव सम्राट्  कामायप्राणो वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं प्राणो जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवोभूत्वा देवानप्येति य एवंविद्वानेतदुपास्ते हस्त्यृषभँ  सहस्रं ददामीति होवाचजनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य  हरेतेति----------------------११२-
-॥३
॥   यदेव ते  कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे  बर्कुर्वार्ष्णश्चक्षुर्वै   ब्रह्मेतियथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा   तद्वार्ष्णोऽब्रवीच्चक्षुर्वै ब्रह्मेत्यपश्यतोहि किँ  स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठं न  मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्स-म्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य चक्षुरेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा सत्यमित्येन-दुपासीत का सत्यता याज्ञवल्क्य  चक्षुरेव  सम्राडिति   होवाच  चक्षुषा  वैसम्राट् पश्यन्तमाहुरद्राक्षीरिति  स  आहाद्राक्षमिति   तत्सत्यं  भवति   चक्षुर्वैसम्राट् परमं ब्रह्म नैनं  चक्षुर्जहाति सर्वाण्येनं  भूतान्यभिक्षरन्ति  देवो   भूत्वादेवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते  हस्त्यृषभँ    सहस्रं   ददामीति  होवाचजनको वैदेहः  स  होवाच   याज्ञवल्क्यः  पिता   मेऽमन्यत    नाननुशिष्यहरेतेति ॥४
॥    यदेव  ते   कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे गर्दभीविपीतोभारद्वाजः श्रोत्रं वै ब्रह्मेति  यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा    तद्भार-द्वाजोऽब्रवीच्छ्रोत्रं वै ब्रह्मेत्यशृण्वतो हि किँ   स्यादित्यब्रवीत्तु ते  तस्यायतनंप्रतिष्ठां न मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य श्रोत्र-मेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठाऽनन्त  इत्वेनदुपासीत काऽनन्तता  याज्ञवल्क्य दिशएव सम्राडितिहोवाच तस्माद्वै सम्राडपियां कां च दिशं गच्छति नैवास्या अन्तंगच्छत्यनन्ता हि दिशो दिशो वै सम्राट् श्रोत्रँ    श्रोत्रं वै सम्राट्   परमं  ब्रह्मनैनँ   श्रोत्रं जहानि सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति  देवो  भूत्वा  देवानप्येति  यएवं विद्वानेतदुपास्ते हस्त्पृषभँ   सहस्रं ददामीति होवाच   जनको वैदेहः सहोवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत  नाननुशिष्य हरेतेति ॥५
॥       यदेव तेकश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे सत्यकामो जाबालो मनो वै  ब्रह्मेति  यथामातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा   तज्जाबालोऽब्रवीन्मनो  वै  ब्रह्मेत्यमनसोहि किँ     स्यादित्यब्रवीत्तु ते  तस्यायतनं   प्रतिष्ठां न   मेऽब्रवीदित्येकपाद्वाएतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि  याज्ञवल्क्य मन एवायतनमाकाशः  प्रतिष्ठाऽऽ-नन्द इत्येनदुपासीत का क्षानन्दता  याज्ञवल्क्य मन एव  सम्राडिति   होवाचमनसा वै सम्राट् म्रिऽयमभिहार्यते तस्यां प्रतिरूपः पुत्रो   जायते  स  आनन्दोमनो वै सम्राट् परमं  ब्रह्म नैनं मनो   जहाति  सर्वण्येनं भूतान्यभिक्षरन्तिदेवो  भूत्वा  देवानप्येति   य एवं विद्वानेतदुपास्ते हस्त्यृषभँ    सहस्रं  ददा-मीति होवाच जनको वैदेहः  स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता  मेऽमन्यत नान-नुशिष्य इरेतेतिं ॥६
॥     यदेव ते   कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे विदग्धःशाकल्यो हृदयं वै ब्रह्मेति यथा  मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा   तच्छा-----------------------११३-
-कल्योऽब्रवीद्धृदयं  वै  ब्रह्मेत्यहृदयस्य हि किँ स्यादित्यब्रवीत्तु ते   तस्या-यतनं प्रतिष्ठां न  मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति  स  वै  नो  ब्रूहि याज्ञ-वल्क्य  हृदयमेवायतनमाकाशः  प्रतिष्ठा  स्थितिरित्येनदुपासीत  का   स्थिततायाज्ञवल्क्य  हृदयमेव  सम्राडिति  होवाच हृदयं  वै  सम्राट्  सर्वेषां  भूताना-मायतनँ   हृदयं  वै सम्राट्  सर्वेषां  भूतानां  प्रतिष्ठा हृदये ह्येव सम्राट् सर्वाणिभूतानि  प्रतिष्ठितानि  भवन्ति  हृदयं वै सम्राट्  परमं ब्रह्म नैनँ   हृदयं जहातिसर्वाण्येनं  भूतान्यभिक्षरन्ति  देवो   भूत्वा देवानप्येति  य एवं विद्वानेतदुपास्तेहस्त्यृषभँ    सहस्रं ददामीति  होवाच  जनको वैदेहः स होवाच  याज्ञवक्ल्यःपिता मेऽमन्यत   नाननुशिष्य  हरेतेति ॥७
॥                  इति चतुर्थाध्याये प्रथमं ब्राह्मणम् ॥१
॥    ॐ जनको ह वैदेहः कूर्चादुपावसर्पन्नुवाच   नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्यानु माशाधीति स होवाच  यथा वै सम्राण्महान्तमध्वानमेष्यन्    रथं  वा नावं वासमाददीतैवमेवैताभिरुपनिषद्भिः   समाहितात्माऽस्येवं  वृन्दारक आढ्यः सन्न-धीतवेद  उक्तोपनिषत्क इतो विमुच्यमानः क्व गमिष्यसीति नाहं तद्भगवन्वेदयत्र गमिष्यामीत्यथ  वै तेऽहं   तद्वक्ष्यामि   यत्र गमिष्यसीति ब्रवीतु भगवा-लिति ॥१
॥    इन्धो  ह वै नामैष  योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तं वा  एतमिन्धँसन्तमिन्द्र  इत्याचक्षते   परोक्षेणैव   परोक्षप्रिया  इव  हि  देवाः  प्रत्यक्षद्विषः॥२
॥     अथैतद्वामेऽक्षणि पुरुषरूपमेषास्य  पत्नी विराट्  तयोरेष    सँस्तावोय  एषोऽन्तर्हृदय  आकाशोऽथैनयोरेतदन्नं  य  एषोऽन्तर्हृदये    लोहितपिण्दो-ऽथैनयोरेतत्प्रावरण  यदेतदन्तर्हृदये   जालकमिवाथैनयोरेषा  सृतिः   संचरणीयैषा  हृदयादूर्ध्वा  नाड्युच्चरति यथा केशः सहस्रधा भिन्न एवमस्यैता हितानाम   नाड्योऽन्तर्हृदये   प्रतिष्ठिता भवन्त्येव  ताभिर्वा   एतदास्रवदास्रवतितस्मादेष   प्रविविक्ताहारतर  इवैव   भवत्यस्माच्छारीरादात्मनः  ॥३
॥    तस्यप्राची दिक् प्राञ्चः प्राणा दक्षिणा दिग्दक्षिणे  प्राणाः प्रतीचि     दिक्  प्रत्यञ्चःप्राणा  उदीची दिगुदञ्चः प्राणा  ऊर्ध्वा  दिगूर्ध्वाः प्राणा  अवाची  दिगवाञ्चःप्राणाः सर्वा दिशः सर्वे प्राणाः  स   एष नेति नेत्यात्माऽगृह्मो   नहि गृह्यते-ऽशीर्यो  नहि   शीर्यतेऽसङ्गो  नहि    सज्यतेऽसितो न व्यथते ग रिष्यत्यभयंवै जनक प्राप्तोऽसीति होवाच याज्ञवल्क्यः । स होवाच  जंनको वैदेहोऽभयंत्वा गच्छताद्याज्ञवल्क्य यो  नो  भगवन्नभयं वेदयसे नमस्तेऽस्त्विमे विदेहाअयमहमस्मि ॥४
॥                 इति   चतुर्थाध्याये द्वितीयं ब्राह्मणम् ॥२
॥----------------------११४-
-   जनकँ  ह वैदेहं  याज्ञवल्क्यो जगाम स मेने न   वदिष्य  इत्यथ ह यज्ज-नकश्च वैदेहो याज्ञवल्क्यश्चाग्निहोत्रे समूदाते  तस्मै ह याज्ञवल्क्यो वरं ददौ सह कामप्रश्नमेव वब्रे तँ हास्मै ददौ तँ  ह सम्राडेव पूर्वं पप्रच्छ ॥१
॥ याज्ञवल्क्यकिंज्योतिरयं पुरुष इति । आदित्यज्योतिः सम्राडिति होवाचादित्येनैवायं ज्योति-षास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥२
॥ अस्तमित आदित्येयाज्ञवल्क्य किंजोतिरेवायं पुरुष इति चन्द्रमा एवास्य ज्योतिर्भवतीति चन्द्रम-सैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥३
॥अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्यस्तमिते किंज्योतिरेवायं  पुरुष इत्य-ग्निरेवास्य ज्योतिर्भवतीत्यग्निनैवायं    ज्योतिषास्ते पल्ययते  कर्म कुरुते विप-ल्येतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥४
॥   अस्तिमित  आदित्ये याज्ञवल्क्य  चन्द्रम-स्यस्तमिते शान्तेऽग्नौ किंज्योतिरेवायं पुरुष  इति वागेवास्य   ज्योतिर्भवतीतिवाचैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति  तस्माद्वै  सम्राडपियत्र स्वः पाणिर्न विनिर्ज्ञायतिऽथ यत्र  वागुच्चरत्युपैव  तत्र   न्येतीत्येवमेवैत-द्याज्ञवल्क्य ॥५
॥ अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य  चन्द्रमस्यस्तमिते  शान्ते-ऽग्नौ शान्तायां वाचि  किंज्योतिरेवायं  पुरुष इत्यात्मैवास्य ज्योतिर्भवतीत्या-त्मनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति ॥६
॥     कतम आ-त्मेतियोऽयं विज्ञानमयः प्रानेषु   हृद्यन्तर्ज्योतिः   पुरुषः  स  समानः सन्नुभौलोकावनुसंचरति ध्यायतीव लोलायतीव स हि स्वप्नो भूत्वेमं  लोकमतिक्रा-मतो मृत्यो रूपाणि ॥७
॥   स वा अयं पुरुषो   जायमानः  शरीरमभिसंपद्य-मानः पाप्मभिः सँ   सृज्यते स   उत्कामन्   म्रियमाणः पाप्मनो   विजहाति॥८
॥  तस्य वा  एतस्य पुरुषस्य द्वे एव  स्थाने  भवत  इदं च परलोकस्थानंच सन्ध्यं तृतीयँ   स्वप्नस्थानं तस्मिन्सन्ध्ये स्थाने तिष्ठन्नेते  उभे स्थाने पश्य-तीदं च परलोकस्थानं च । अथ यथाक्रमोऽयं परलोकस्थाने भवति तमाक्रममा-क्रम्योभयान् पाप्मन   आनन्दाँश्च     पश्यति स   यत्र  प्रस्वपित्यस्य लोकस्यसर्वावतो मात्रामपादाय  स्वयं विहत्य स्वयं निर्माय  स्वेन भासा स्वेन ज्यो-तिषा प्रस्वपित्यत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति ॥९
॥    न तत्र   रथा न रथ-वोगा न पन्थानो भवन्त्यथ रथात्रथयोगान्पथः  सृजते  न  तत्रानन्दा    मुदःप्रमुदो भवन्त्यथानन्दान् मुदः  प्रमुदः सृजते न  तत्र   वेशान्ताः  पृष्करिष्यःस्रवन्त्यो भवन्त्यथ वेशान्तान् पुष्करिणीः स्रवन्तीः सृजते स हि कर्ता ॥१०
॥तदेते श्लोका भवन्ति ॥ स्वप्नेन शारीरमभिप्रहत्याऽसुप्तः सुप्तानभिचाकशीति ॥शूक्रमादाय पुनरेतिस्थानँ  हिरणमयः पुरुष एकहँसः   ॥११
॥      प्राणेन----------------------११५-
-रक्षन्नवरं  कुलायं  बहिष्कुलायादमृतश्चरित्वा  ।   स ईयतेऽमृतो  यत्र कामँहिरणमयः पुरुष  एकहँसः   ॥१२
॥    स्वप्नान्त  उच्चावचमीयमानो  रूपाणिदेवः  कुरुते बहूनि । उतेव स्बीभिः  सह  मोदमानो   जक्षदुतेवापि   भयानिपश्यन् ॥१३
॥    आराममस्य  पश्यन्ति  न तं  पश्यति   कश्चनेति । तं  नायतंबोधयेदित्याहुः ॥ दुर्भिषज्यँ   होस्मै भवति यमेष न प्रतिपद्यते । अथो स्वल्वा-हुर्जागरितदेश एवास्यैष  इति   यानि ह्येव  जाग्रत्पश्यति तानि सुप्त  इत्यत्रायंपुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति सोऽहं भगवते सहस्नं  ददाम्यत   उर्ध्वं  विमोक्षायब्रूहीति ॥१४
॥     स  वा एष  एतस्मिन्संप्रसादे   रत्वा  चरित्वा दृष्ट्वैव  पुण्यंच पापं च पुनः प्रतिन्यायं  प्रतियोन्याद्रवति    स्वप्नायैव  स यत्तत्र किंचित्प-श्यत्यनन्वागतस्तेन  भवत्यसङ्गो  ह्ययं  पुरुष  इत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य  सोऽहंभगवते  सहस्रं  ददाम्यत  ऊर्ध्वं  विमोक्षायैव  ब्रूहीति ॥१५
॥ स  वा एषएतस्मिन्स्वप्ने  रत्वा  चरित्वा  दृष्ट्वैव   पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं  प्रति-योन्याद्रवति बुद्धान्तायैव स यत्तत्र किंचित्पश्यत्यनन्वागतस्तेन  भवत्यसङ्गोह्ययं पुरुष  इत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य  सोऽहं   भगवते  सहस्नं  ददाम्यत ऊर्ध्वंविमोक्षायैव ब्रूहीति ॥१६
॥    स वा  एष   एतस्मिन्बुद्धान्ते   रत्वा   चरित्वाइष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति  स्वप्नान्तायैव ॥१७
॥तद्यथा महामत्स्य उभे कूलेऽनुसंचरति पूर्वं चापरं चैवमेवायं   पुरुष  एतावु-भावन्तावनुसंचरति स्वप्नान्तं  च  बुद्धान्तं  च ॥१८
॥    तद्यथास्मिन्नाकाशेश्येनो वा सुपर्णो  वा  विपरिपत्य  श्रान्तः  सँहत्य  पक्षौ  संलयायैव ध्रियतएवमेवायं पुरुषा एतस्मा अन्ताय  धावति यत्र सुप्तो  न कंचन कामं कामयतेन कंचन स्वप्नं पश्यति ॥१९
॥   ता वा अस्यैता हिता   नाम  नाड्यो   यथाकेशः सहस्रधा भिन्नस्तावताऽणिम्ना तिष्ठन्ति शुक्लस्य नीलस्य पिङ्गलस्य हरि-तस्य लोहितस्य पूर्णा अथ यत्रैनं   घ्नन्तीव  जिनन्तीव हस्तीव  विच्छाययतिगर्तमिव पतति यदेव जाग्रद्भयं पश्यति तदत्राविद्यया  मन्यतेऽथ  यत्र  देवैव राजेवाहमेवेदँ  सर्वोऽस्मीति  मन्यते   सोऽस्य  परमो  लोकः ॥२०
॥तद्वा अस्यैतदतिच्छन्दा  अपहतपाप्माऽभयँ   रूपम् । तद्यथा प्रियया  स्बियासंपरिष्वक्तो न  बाह्यं  किंचन  वेद  नान्तरमेवमेवायं   पुरुषः  प्राज्ञेनात्मनासंपरिष्वक्तो न बाह्यं किंचन वेद  नान्तरं  तद्वा   अस्यैतदाप्तकाममात्मकाम-मकामँ रूपँ   शोकान्तरम्  ॥२१
॥     अत्र पिताऽपिता भवति  माताऽमातालोका अलोका देवा अदेवा वेदा अवेदाः । अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति भ्रूणहा-ऽभ्रूणहा चाण्डालोऽचाण्डालः पौल्कसोऽपौल्कसः श्रमणोऽश्रमणस्तापसोऽता-----------------------११६-
-पसोऽनन्वागतं   पुण्येनानन्वागतं  पापेन तीर्णो  हि  तदा सर्वाञ्छोकान्हृदयस्यभवति ॥२२
॥     यद्वै तन्न-पश्यति पश्यन्वै तन्न  पश्यति  न हि द्रष्ट्वर्दृष्टेर्विपरि-लोपो  विद्यतेऽविनाशित्वान्न   तु   तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं  यत्पश्येत्॥२३
॥     यद्वौ तन्न जिघ्रति जिघ्रन्वै  तन्न जिघ्रति न हि  घ्रातुर्घ्रातेर्विपरिलोपोविद्यतेऽविनाशित्वान्नतु   तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यज्जिघ्रेत्   ॥२४
॥यद्वै  तन्न रसयते रसयन्वै  तन्न   रसयते   नहि  रसयितू   रसयतेर्विपरिलोपोविद्यतेऽविनाशित्वान्न  तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं  यद्रसयेत् ॥२५
॥यद्वै  तन्न वदति  वदन्वै तन्न वदति न हि वक्तुर्वक्तेर्विपविलोपो  विद्यतेऽविना-शित्वान्न तु  तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं  यद्वदेत्  ॥२६
॥     यद्वै  तन्नशृणोति   शृण्वन्वै तन्न  शृणोति  न हि श्रोतुः श्रुतेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशि-त्वान्न   तु  तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यच्छृणुयात् ॥२७
॥     यद्वै तन्नमनुते   मन्वानो    वै  तन्न  मनुते न हि  मन्तुर्मतेर्विपरिलोपो  विद्यतेऽविनाशि-त्वान्न  तु   तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यन्मन्वीत ॥२८
॥        यद्वै तन्नस्पृशति   स्पृशन्वै तन्न  स्पृशति नहि  स्प्रष्टुः स्पृष्टेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशि-त्वान्न तु  तद्द्विऽतीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्स्पृशेत् ॥२९
॥  यद्वै तन्न  विजा-नाति   विजानन्वै  तन्न  विजानाति न  हि विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो   विद्यते-ऽविनाशित्वान्न  तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्विजानीयात् ॥३०
॥वत्र    वान्यदिव  स्यात्तत्रान्योऽन्यत्पश्येदन्योऽन्यज्जिघ्रेदन्योऽन्यद्रसयेदन्योऽन्य-द्वदेदन्योऽन्यच्छृणुयादन्योऽन्यन्मन्वीतान्योऽन्यत्स्पृशेदन्योऽन्यद्विजानीयात् ॥।३१
॥     सलिल  एको द्रष्टाऽद्वैतो  भवत्येष ब्रह्मलोकः सम्राडिति  हैनमनुश-शास   याज्ञवल्क्य एषास्य पस्मा गतिरेषास्य परमा   संपदेषोऽस्य परमो लोकएषोऽस्य  परम    आनन्द एतस्यैवानन्दस्यान्यानि    भूतानि  मात्रामुपजीवन्ति॥३२
॥    स यो मनुष्याणाँ    राद्धः समृद्धो भवत्यन्येषामधिपतिः  सर्वैर्मानुष्य-कैर्भोगैः   संपन्नतमः स मनुष्याणां परम  आनन्दोऽथये शतं मनुष्याणामानन्दाःस   एकः पितॄणां जितलोकानामानन्दोऽथ ये   शतं  पितॄणां  जितलोकानामा-नन्दाः   स एको  गन्धर्वलोक आनन्दोऽथ ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स एकःकर्मदेवानामानन्दो   ये   कर्मणा देवत्वमभिसंपद्यन्तेऽथ  ये  शतं  कर्मदेवाना-मानन्दाः   स  एक आजानदेवानामानन्दो   यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथयोऽवृजिनोऽकामहतोऽथ   ये शतं प्रजापतिलोक  आनन्दाः  स एको ब्रह्मलोकआनन्दो    यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथैष एत   परम आनन्द   एष ब्रह्म-----------------------११७-
-लोकः सम्राडिति  होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽहं भगवते  सहस्रं  ददाम्यत ऊर्ध्वंविमोक्षायैव  ब्रूहीत्यत्र ह याज्ञवल्क्यो बिभयांचकार  मेधावी   राजा  सर्वेभ्योमाऽन्तेभ्य उदरौत्सीदिति  ॥३३
॥   स वा एष  एतस्मिन्स्वप्नान्ते  रत्वा चरित्वादृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव ॥३४
॥तद्यथाऽनः सुसमाहितमुत्सर्जद्यायादेवमेवायँ     शारीर  आत्मा प्राज्ञेनात्मना-न्वारूढमुत्सर्जन्याति यत्रैतदूर्ध्वोच्छ्वासी भवति ॥३५
॥   स   यत्रायमणिमानंन्येति जरया वोपतपता  वाणिमानं निगच्छति तद्यथाम्रं  वौदुम्बरं वा  पिप्पलंवा बन्धनात्प्रमुच्यत एवमेवायं पुरुष  एम्योऽङ्गेभ्यः संप्रमुच्य पुनः  प्रतिन्यायंप्रतियोन्याद्रवति  प्राणायैव ॥३६
॥    तद्यथा  राजानमायान्तमुग्राः    प्रत्येनसःसूतग्रामण्योऽन्नैः पानैरावसथैः प्रतिकल्पन्तेऽयमायात्वयमागच्छतीत्येवँ    हैवं-विदँ सर्वाणि  भूतानि  प्रतिकल्पन्त  इदं  ब्रह्मायातीदमागच्छतीति ॥३७
॥तद्यथा राजानं   प्रयियासन्तमुग्राः   प्रत्येनसः   सूतग्रामण्योऽभिसमायन्त्येव-मेवेममात्मानमन्तकाले   सर्वे    प्राणा   अभिसमायन्ति    यत्रैतदूर्ध्वोच्छ्वासीभवति ॥३८
॥               इति  चतुर्थाध्याये तृतीयं  ब्राह्मणम् ॥३
॥ स यत्रायमात्माऽबल्यं न्येत्य संमोहमिव   न्येत्यथैनमेते  प्राणा अभिसमायन्तिस एतास्तेजोमात्राः समभ्याददानो हृदयमेवान्ववक्रामति   स   यत्रैष चाक्षुषःपुरुषः पराङ् पर्यावर्ततेऽथारूपज्ञो भवति ॥१
॥    एकीभवति न  पश्यतीत्या-हुरेकीभवति न जिघ्रतीत्याहुरेकीभवति   न   रसयत इत्याहुरेकीभवति नवदतीत्याहुरेकीभवति न शृणोतीत्याहुरेकीभवति न  मनुत  इत्याहुरेकीभवतिन स्पृशतीत्याहुरेकीभवति न विजानातीत्याहुस्तस्य हैतस्य हृतयस्याग्रं प्रद्योततेतेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुष्टो वा  मूर्ध्नो वाऽन्येभ्यो वा शरीरदे-शेभ्यस्तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामति प्राणमनूत्क्रामन्वँ    सर्वे  प्राणा अनूत्का-मन्ति स विज्ञानो भवति  सविज्ञानमेवान्ववक्रामति । तं विद्याकर्मणी  सम-न्वारमेते पूर्वप्रज्ञा च ॥२
॥ तद्यथा तृणजलायुका तृणस्यान्तं गत्वाऽन्यमाक्रम-माक्रम्यात्मानमुपसँहरत्येवमेवायमात्मेदँ     शरीरं निहत्याऽविद्यां गमयित्वाऽ-न्यमाक्रममाक्रम्यात्मानमुपसँहरति ॥३
॥    तद्यथा  पेशस्कारी पेशसो मात्रा-मपादायान्यन्नवतरं कल्याणतरँ रूपं तनुत एवमेवायमात्मेदँ    शरीरं   निह-त्याऽविद्यां गमयित्वाऽन्यन्नवतरं कल्याणतरँ   रूपं कुरुते पिञ्यं वागान्धर्वं वावैवं वा प्राजापत्यं वा ब्राह्मं  वाऽन्येषां वा  भूतानाम् ॥४
॥    स वा अयमात्माब्रह्म विज्ञानमयो मनोमयः  प्राणमयश्चक्षुर्मयः  श्रोत्रमयः पृथिवीमय आपोमयो----------------------११८-
-वायुमय आकाशमयस्तेजोमयोऽतेजोमयः  काममयोऽकाममयः   क्रोधमयोऽ-क्रोधमयो   धर्ममयोऽधर्ममयः   सर्वमयस्तद्यदेतदिदंमयोऽदोमय   इति  यथा-कारी यथाचारी तथा  भवति साधुकारी  साधुर्भवति  पापकारी  पापो  भवतिपुण्यः पुण्येन कर्मणा भवति  पापः पापेन ॥  अथो खल्वाहुः काममय एवायंपुरुष इति  स  यथाक्रामो   भवति तत्क्रतुर्भवति  यत्क्रतुर्भवति तत्कर्म कुरुतेपत्कर्म कुरुते तदभिसंपद्यते ॥५
॥ तदेष श्लोको भवति ॥ तदेव सक्तः सह कर्म-णैति लिङ्गं मनो यत्र निषक्तमस्य ॥प्रात्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किंचेह करोत्ययम् ॥तस्माल्लोकात्पुनरैत्यस्मै लोकाय कर्मण इति नु कामयमानोऽथाकामयमानो योऽ-कामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामो न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति  ब्रह्मैव सन्ब्र-ह्याप्येति ॥६
॥  तदेष  श्लोक्रो भवति । यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदिश्रिताः ॥  अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुत इति ॥ तद्यथाऽहिनिर्ल्वयनीवल्मीके मृता  प्रत्यस्ना शयीतैवमेवेदँ  शरीरँ   शेतेऽथायमशरीरोऽमृतः  प्राणोब्रह्मैव तेज एव सोऽहं भगवते सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः ॥७
॥ तदेतेश्लोका भवन्ति ॥ अणुः पन्था विततः पुराणो माँ  स्पृष्टोऽनुवित्तो मयैव ॥ तेनघीरा  अपियन्ति ब्रह्मविदः स्वर्गं लोकमित ऊर्ध्वं विमुक्ताः ॥८
॥ तस्मिञ्छुक्लमुतनीलमाहुः पिङ्गलँ   हरितं  लोहितं च ॥    एष पन्था  ब्रह्मणा हानुवित्तस्तेनैतिब्रह्मवित्पुण्यकृत्तैजसश्च ॥९
॥   अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते ॥ ततोभूय  इव ते  तमो य उ विद्यायाँ   रताः ॥१०
॥  अनन्दा नाम ते  लोका अन्धेनतमसाऽऽवृताः ॥  ताँ  स्ते प्रेत्याभिगच्छन्त्यविद्वाँसोऽबुधो   जनाः ॥११
॥आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति   पूरुषः ॥ किमिच्छन्कस्य कामाय  शरीरम-नुसंज्वरेत्  ॥१२
॥   यस्यानुवित्तः प्रतिबुद्ध आत्माऽस्मिन्संदेह्ये  गहने प्रविष्टः ॥स विश्वकृत्स  हि सर्वस्य कर्ता तस्य लोकः स उ  लोक  एव ॥ १३
॥   इहैवसन्तोऽथ  विद्मस्तद्वयं न चेदवेदिर्महती विनष्टिः ॥   ये तद्विदुरमृतास्ते भवन्त्य-थेतरे  दुःखमेवापियन्ति ॥१४
॥         यदैतमनुपश्यत्यात्मानं  देवमञ्जसा ॥ईशानं  भूतभव्यस्य  न ततो  विजुगुत्सते ॥१५
॥   यस्मादर्वाक्संवत्सरोऽहोभिःपरिवर्तते  ॥ तद्देवा  ज्योतिषां ज्येतिरायुर्होपासतेऽमृतम्     ॥१६
॥   यस्मिन्पञ्चपञ्चजना  आकाशश्च प्रतिष्ठितः ॥ तमेव  मन्य  आत्मानं विद्वान्ब्रह्मामृतोऽमृतम्॥१७
॥    प्राणस्य प्राणमुत   चक्षुषश्चक्षुरुत   श्रोत्रस्य  श्रोत्रं   मनसो   ये मनोविदुः   ॥ ते   निचिक्युर्ब्रह्म पुराणमग्र्यम् ॥१८
॥      मनसैवानुद्रष्टव्यं  नेह नानास्ति  किंचन ॥ मृत्योः  स मृत्युमाप्नोति   य इह  नानेव पश्यति ॥१९
॥एकधैवानुद्रष्टव्यमेतदप्रमयं  ध्रुवम् ॥ विरजः पर   आकाशादज  आत्मा महा-----------------------११९-
-न्ध्रुवः ॥२०
॥  तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां  कुर्वीत ब्राह्मणः ॥   नानुष्यायाद्व-हूञ्छब्दान्वाचो विग्लापनँ   हि तदिति ॥  २१
॥   स वा   एष  महानजआत्मा योऽयं विज्ञानमयः   प्राणेषु   य  एषोऽन्तर्हृदय    आकाशस्तस्मिन्छेतेसर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः  स  न   साधुना  कर्मणा भूयान्नोएवासाधुना कनीयानेष  सर्वेश्वर  एष   भूताधिपतिरेष  भूतपाल  एष सेतुर्वि-धरण एषां लोकानामसंभेदाय  तमेतं  वेदानुवचनेन   ब्राह्मणा  विविदिषन्तियज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेनैतमेव विदित्वा मुनिर्भवति ।  एतमेव प्रव्राजिनोलोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति । एतद्ध स्म वैतत्पूर्वे विद्वाँसः    प्रजां न कामयन्तेकि प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं लोक इति ते ह   स्म   पुत्रैषणा-याश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं  चरन्ति   या  ह्येवपुत्रैषणा सा वित्तैषणा या वित्तैषणा सा लोकैषणोमे ह्मेते एषणे एव भवतः ॥स एष नेति नेत्यात्माऽगृह्यो  न हि  गृह्यतेऽशीर्यो  न हि  शीर्यतेऽसङ्गो न हिसज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यत्येतमु हैवैते न  तरत  इत्यतः पापमकरवमि-त्यतः कल्याणमकरवमित्युभे उ हैवैष एते तरति नैनं कृताकृते तपतः ॥२२
॥तदेतदृचाभ्युक्तम् । एष नित्यो महिमा  ब्राह्मणस्य न वर्धते कर्मणा नो कनी-यान् ॥ तस्यैव स्यात्पदवित्तं विदित्वा न लिप्यते कर्मणा पापकेनेति । तस्मा-देवंविच्छान्तो   दान्त    उपरतस्तितिक्षुः  समाहितो    भूत्वाऽऽत्मन्येवात्मानंपश्यति सर्वमात्मानं   पश्यति  नैनं  पाप्मा    तरति सर्वं  पाप्मानं तरति नैनंपाप्मा तपति सर्वं  पाप्मानं  तपति   विपापो  विरजोऽविचिकित्सो   ब्राह्मणोभवत्येष ब्रह्मलोकः सम्राडेनं  प्रापितोऽसीति    होवाच  याज्ञवल्क्यः सोऽहंभगवते विदेहान् ददामि   मां  चापि  सह  दास्यायेति ॥२३
॥     स वा एषमहानज आत्माऽन्नादो वसुदानो  विन्दते   वसु   य एवं वेद ॥२४
॥   स  वाएष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्माभयं  वै ब्रह्माभयँ   हि वै ब्रह्मभवति य एवं वेद ॥२५
॥               इति  चतुर्थाध्याये चतुर्थं ब्राह्मणम् ॥४
॥ अथ ह   याज्ञवल्क्यस्य द्वे भार्ये   बभूवतुर्मैत्रेयी च  कात्यायनी च तयोर्हमैत्रेयी ब्रह्मवादिनी बभूब स्त्रीप्रज्ञैव तर्हि कात्यायन्यथ  ह  याज्ञवल्क्योऽन्व-द्दृठत्तमुयाकरिष्यन् ॥१
॥  मैत्रेयीति  होवाच याज्ञवल्क्यः  प्रव्रजिष्यन्वा अरेऽ-हमस्मात्स्धानादस्मि हन्त तेऽनया   कात्यायन्यान्तं करवाणीति ॥२
॥       साहोवाच मैत्रेयी  यन्नु म इयं  भगोः सर्वा  पृथिवी  वित्तेन पूर्णा स्यात्स्यां न्वहंतेनामृताऽऽहो३
नेति  नेति  होवाच याज्ञवल्क्यो यथैवोपकरणवतां  जीवितं----------------------१२०-
-तथैव ते  जीवितँ   स्यादमृतत्वस्य तु  नाशास्ति वित्तेनेति ॥३
॥    साहोवाचमैत्रेयी  येनाहं  नामृता  स्यां  किमहं तेन कुर्यां  यदेव  भगवान्देद    तदेव मेब्रूहीति ॥४
॥    स होवाच  याज्ञवल्क्यः प्रिया  वै   स्वलु  नो   भवती  सतीप्रियमवृधद्धन्त  तर्हि  भवत्येतद्व्याख्यास्यामि ते व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्या-सस्वेति ॥५
॥    स होवाच न    वा  अरे पत्यूः  कामाय पतिः प्रियो भवत्या-त्मनस्तु  कामाय पतिः प्रियो  भवति । न वा अरे जायायै कामाय  जाता प्रियाभवत्यात्मनस्तु कामाय  जाया प्रिया  भवति । न   वा  अरे पुत्राणां   कामायपुत्राः  प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय  पुत्राः  प्रिया  भवन्ति । न वा अरे वित्तस्यकामाय वित्तं  प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय  वित्तं  प्रियं भवति । न  वा   अरेपशूनां  कामाय  पशवः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय  पशवः प्रिया भवन्ति ।न वा  अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति ।न वा  अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय क्षत्रं प्रियं भवति ।न  वा अरे लोकानां कामाय लोकाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु    कामाय   लोकाःप्रिया भवन्ति । न वा  अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामायदेवाः  प्रिया भवन्ति ।  न वा अरे वेदानां कामाय वेदाः प्रिया  भवन्त्यात्मनस्तुकामाय  वेदाः प्रिया  भवन्ति । न  वा  अरे भूतानां  कामाय भूतानि  प्रियाणिभवन्त्यात्मनस्तु  कामाय भूतानि  प्रियाणि भवन्ति । न वा अरे सर्वस्य कामायसर्वं  प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति ।  आत्मा वा  अरे द्रष्टव्यःश्रोतव्यो  मन्तव्यो  निदिध्यासितव्यो  मैत्रेय्यात्मनि   खल्वरे  दृष्टे   श्रुते  मतेविज्ञात  इदँ   सर्वं  विदितम् ॥६
॥    ब्रह्म तं  परादाद्योऽन्यत्रात्मनो   ब्रह्म वेदअत्रं तं  परादाद्योऽन्यत्रात्मनः  क्षत्रं  वेद लोकास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो  लोका-न्वेद  देवास्तं  परादुर्योऽन्यत्रात्मनो   देवान्वेद    वेदास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनोवेदान्वेद   भूतानि तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो   भूतानि वेद सर्वं  तं परादाद्योऽन्य-त्रात्मनः  सर्वं वेदेदं  ब्रह्मेदं क्षत्रमिमे  लोका इमे देवा इमे  वेदा इमानि  भूता-नीदँ    सर्वं यदयमात्मा  ॥७
॥    स यथा दुन्दुमेर्हन्यमानस्य  न बाह्याञ्छब्दा-ञ्छक्नयाद्ग्रहणाय दुन्दुमेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः ॥८
॥ सयथा  शङ्गस्य ध्मायमानस्य न बाह्यञ्छब्दान्छक्नुयाद्ग्रहणाय शङ्खस्य तु ग्रहणेनशङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः ॥९
॥    स यथा  वीणायै वाद्यमानायै न बाह्मा-ञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय वीणायै तु ग्रहणेन वीणावादस्य  वा शब्दो  गृहीतः॥१०
॥     स  यथार्द्रैधाग्नेरम्याहितस्य  पृथग्धूमा   विनिश्चरन्त्येवं   वा अरेऽस्यमहतो  भूतस्य निश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः----------------------१२१-
-पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानानीष्टँ हुत-माशितं पायितमयं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतान्यस्यैवैतानि सर्वाणिनिश्वसितानि ॥११
॥   स यथा सर्वासामपाँ समुद्र एकायनमेवँ   सर्वेषाँस्प-र्शानां त्वगेकायनमेवँ  सर्वेषां  गन्धानां नासिके एकायनमेवँ   सर्वेषाँ  रसा-नां जिह्वैकायनमेवँ सर्वेषाँ    रूपाणां चक्षुरेकायनमेवँ  सर्वेषाँ   शब्दानाँश्रोत्रमेकायनमेवँ  सर्वेषाँ  संकल्पानां  मन  एकायुनमेवँ   सर्वासां विद्यानाँहृदयमेकायनमेवँ सर्वेषां कर्मणाँ  हस्तावेकायनमेवँ   सर्वेषामानन्दानामु-पस्थ एकायनमेवँ सर्वेषां विसर्गाणां पायुरेकायनमेवँ  सर्वेषामध्वनां पादा-वेकायनमेवँ सर्वेषां वेदानां  वागेकायनम् ॥१२
॥    स यथा  सैन्धवघनो-ऽनन्तरोऽबाह्मःठ कृत्स्रोठ रसघन एवैवं वा अरेऽयमात्माऽनन्तरोऽबाह्मः कृत्स्रःप्रज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय  तान्येवानुविनश्यति  न प्रेत्य  संज्ञा-ऽस्तीत्यरे ब्रवीमीति होवाच याज्ञवल्क्यः ॥१३
॥ सा होवाच मैत्रेय्यत्रैव मा भ-गवान्मोहान्तमापीपिपन्न वा  अहमिमं विजानामीति स होवाच  न वा अरेऽहंमोहं ब्रवीम्यविनाशी वा अरेऽयमात्माऽनुच्छित्तिधर्मा ॥१४
॥ यत्र हि द्वैतमिवभवति तदितर इतरं पश्यति तदितर  इतरं  जिघ्रति  तदितर  इतरँ   रसयतेतदितर इतरमभिवदति तदितर इतरँ   शृणोति  तदितर इतरं  मनुते  तदितरैतरँ  स्पृशति  तदितर इतरं विजानाति यत्र  त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन कंपश्येत्तत्केन कं जिघ्रेत्तत्केन कँ रसयेत्तत्केन कमभिवदेत्तत्केन कँ शृणुयात्त-त्केन कं मन्वीत तत्केन कँस्पृशेत्तत्केन कं विजानीयाद्येनेदँ  सर्व विजानातितं केन विजानीयात्स एष नेति नेत्यात्माऽगृह्मो न हि गृह्मतेऽशीर्यो न हि शी-र्यतेऽसङ्गो नहि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यति विज्ञातारमरे केन विजा-नीयादित्युक्तानुशासनासि मैत्रेय्येतावदरे खल्वमृतत्वमिति  होक्त्वा  याज्ञव-ल्क्यो विजहार ॥१५
॥               इति  चतुर्थाध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥५
॥  अथ वँशः  पौतिमाष्यात्यौतिमाष्यो  गौपवनाद्गौपवनः  पौतिमाष्यात्पौति-माष्यो गौपवनाद्गौपवनः कौशिकात्कौशिकः कौण्डिन्यात्कौण्डिन्यः शाण्डिल्या-च्छाण्डिल्यः कौशिकाच्च गौतमाच्च गौतमः ॥१
॥       आग्निवेश्यादाग्निवेश्योगार्ग्याद्गार्ग्यो गार्ग्याद्गार्ग्यो गौतमाद्गौतमः  सैतवात्सैतवः पाराशर्यायणात्पारा-शर्यायणो गार्ग्यायणाद्गार्ग्यायण उद्दालकायनादुद्दालकायनो जाबालायनाज्जा-बालायनो माध्यन्दिनायनान्माध्यन्दिनायनः  सौकरायणात्सौकरायणः काषा-षणात्काषायणाः सायकायनात्सायकायनः कौशिकायनेः कौशिकायनिः ॥२
॥----------------------१२२-
-वृतकौशिकाद्धतकौक्षिकः पाराशर्यायणात्पाराशर्यायणः पाराशर्यात्पाराशर्यो जा-तूकर्ण्याज्जाठतूकर्ण्य आसुरायणाच्च यास्काच्चासुरायणस्वैवणेस्वैवणिरौपजन्धनेरौ-पजन्धनिरासुरेरासुरिर्भारद्वाजाद्भारद्वाज   आत्रेयादात्रेयो माण्टेर्माण्टिर्गौतमाद्गौ-तमो  गौतमाद्गौतमो   वात्स्याद्वात्स्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कैशोर्यात्काप्यात्कै-शोर्यः   काप्यः कुमारहारितात्कुमारहारितो  गालवाद्गाल्वो   विदर्भीकौण्डिन्या-द्विदर्भीकौण्डिन्यो  वत्सनपातो  बाभ्रवाद्वत्सनपाद्वाभ्रवः  पथः  सौभरात्पन्थाःसौभरोऽयास्यादाङ्गिरसादयास्य  आङ्गरस   आभूतेस्त्वाष्ट्रादाभूतिस्त्वाष्ट्रो  विश्व-रूपात्त्वाष्ट्राद्विश्वरूपस्त्वाष्ट्रोऽश्विभ्यामश्विनौ    दधीच    आथर्वणाद्दध्यङ्ङाथर्वणोदैवादथर्वादैवो  मृत्योः प्राध्वँसनान्मृत्युः प्राध्वँसनः प्रध्वँ सनात्प्रध्वँसनएकर्षेरेकर्षिर्विप्रचित्तेर्विप्रचित्तिर्व्यष्टेर्वृष्टिः    सनारोः    सनारुः   सनातनात्स-नातनः सनगात्सनगः   परमेष्ठिनः परमेष्ठी ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयंभु ब्रह्मणे नमः ॥३
॥                  इति   चतुर्थाध्याये षष्ठं ब्राह्मणम् ॥६
॥      चतुर्थोऽध्यायः ॥४
॥   पञ्चमोऽध्यायः ॥५
॥     ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ॥ पूर्णस्य् पूर्णमादाय  पूर्णमेवाव-शिष्यते ॥ ॐ  खं ब्रह्म खं पुराणम् वायुरं खमिति ह  स्माह  कौरव्यायणीपुत्रो वेदोऽयं ब्राह्मणा विदुर्वेदैनेन यद्वेदितव्यम् ॥१
॥इति पञ्चमाध्याये प्रथमं ब्राह्मणम् ॥१
॥    त्रयाः  प्राजापत्याः  प्रजापतौ   पितरि   ब्रह्मचर्यमूषुर्देवा   मनुष्या  अमुरा उषित्वा ब्रह्मचर्यं देवा  ऊचुर्ब्रवीतु नो भवानिति   तेभ्यो  हैतदक्षरमुवाच   दैति  व्यज्ञासिष्टा ३
इति व्यज्ञासिष्मेति होचुर्दाम्यतेति न आत्थेत्योमिति होवाच व्यज्ञासिष्टेति ॥१
॥    अथ हैनं  मनुष्या ऊचुर्ब्रवीतु नो  भवानिति तेभ्यो हैत-देवाक्षरमुवाच   द इति व्यज्ञासिष्टा  ३
इति   व्यज्ञासिष्मेति   होचुर्दत्तेति न  आत्थेत्योमिति होवाच व्यज्ञासिष्टेति ॥२
॥    अथ हैनमसुरा   ऊचुर्ब्रवीतु नोभवानिति  तेभ्यो हैतदेवाक्षरमुवाच   द इति   व्यज्ञासिष्टा  ३
इति  व्यज्ञासि-ष्मेति   होचुर्दयध्वमिति न आत्थेत्योमिति   होवाच व्यज्ञासिष्टेति तदेतदेवैषादैवी   वागनुवदति स्तनयित्नुर्द द द इति  दाम्यत दत्त दयध्वमिति तदेतत्त्रयँक्षिक्षेद्दमं  दानं  दयामिति ॥३
॥                   इति पञ्चमाध्याये द्वितीयं ब्राह्मणम् ॥२
॥    एष प्रजापतिर्यद्धृदयमेतद्ब्रह्मैतत्सर्वं  तदेतत्ञ्यक्षरँहृदयमिति    हृ  इत्येकम-----------------------१२३-
-क्षरमभिहरन्त्यस्मै स्वाश्चान्ये  च य एवं वेद  द  इत्येकमक्षरं  ददत्यस्मै स्वा-श्चान्ये व य एवं  वेद यमित्येकमक्षरमेति  स्वर्गं लोकं य एवं वेद ॥१
॥                इति  पञ्चमाध्याये तृतीयं ब्राह्मणम् ॥३
॥  तद्वै तदेतदेव  तदास  सत्यमेव स  यो  हैतं   महद्यक्षं  प्रथमजं  वेद सत्यंब्रह्मेति जयतीमाँल्लोकान्  जित  इन्न्वसावसद्य  एवमेतं   महद्यक्षं   प्रथमजंवेद सत्यं ब्रह्मेति सत्यँ ह्येव ब्रह्म ॥१
॥                इति  पञ्चमाध्याये चतुर्थं ब्राह्मणम् ॥४
॥   आप एवेदमग्र आसुस्ता आपः सत्यमसृजन्त  सत्यं  ब्रह्म   ब्रह्म प्रजापतिंप्रजापतिर्देवाँस्ते  देवाः सत्यमेवोपासते  तदेतत्ञ्यक्षरँ   सत्यमिति स इत्येक-मक्षरं तीत्येकमक्षरं यमित्येकमक्षरं प्रथमोत्तमे अक्षरे  सत्यं मध्यतोऽनृतं तदे-तदनृतमुभयतःसत्येन परिगृहीतँ   सत्यभूयमेव भवति नैवं विद्वाँसमनृतँहिनस्ति ॥१
॥  तद्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्यो य  एष  एतस्मिन्मण्डलो पुरुषोयश्चायं  दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तावेतावन्योन्यस्मिन्प्रतिष्ठितौ  रश्मिभिरेषोऽस्मिन्प्र-तिष्ठितः प्राणैरयममुष्मिन् स यदोत्क्रमिष्यन्भवति  शुद्धमेवैतन्मण्डलं पश्यतिनैनमेते रश्मयः प्रत्यायन्ति ॥२
॥    य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषस्तस्य भूरितिशिर एकँ  शिर एकमेतदक्षरं  भुव इति बाहू द्वौ बाहू द्वे  एते अक्षरे  स्वरितिप्रतिष्ठा द्वे प्रतिष्ठे द्वे एते अक्षरे तस्योपनिषदहरिति  हन्ति  पाप्मानं   जहातिच य एवं वेद ॥३
॥   योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तस्य भूरिति शिर एकँ शिरएकमेतदक्षरं भुव इति बाहू द्वौ बाहू द्वे एते अक्षरे  स्वरिति प्रतिष्टा  द्वे प्रतिष्ठेद्वे एते अक्षरे तस्योपनिषदहमिति हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद ॥४
॥                इति पञ्चमाध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥५
॥  मनोमयोऽयं पुरुषो  भाः सत्यस्तस्मिन्नन्तर्हृदये यथा  व्रीहिर्वा  यवो वा सएष सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः सर्वमिदं प्रशास्ति यदिदं किंच ॥१
॥                 इति पञ्चमाध्याये षष्ठं ब्राह्मणम् ॥६
॥  विद्युद्ब्रह्मेत्याहुर्विदानाद्विद्युद्विद्यत्येनं पाप्मनो   य    एवं वेद   विद्युद्ब्रह्मेतिविद्युद्ध्येव ब्रह्म ॥१
॥                इति पञ्चमाध्याये सप्तमं ब्राह्मणम् ॥७
॥  वाचं धेनुमुपासीत तस्याश्चत्वारः स्तनाः स्वाहाकारो वषट्कारो हन्तकारःस्व-धाकारस्तस्यै द्वौ स्तनौ देवा उपजीवन्ति स्वाहाकारं च वषट्लारं च हन्तकारंमनुष्याः स्वधाकारं पितरस्तस्याः प्राण ॠषभो मनो वत्सः ॥१
॥                इति  पञ्चमाध्यायेऽष्टमं ब्राह्मणम् ॥८
॥----------------------१२४-
-अयमग्निर्वैश्वानरो  योऽयमन्तः  पुरुषे येनेदमन्नं  पञ्यते  यदिदमद्यते तस्यैषघोषो   भवति    यमेतत्कर्णावपिधाय शृणोति   स  यदोत्क्रमिष्यन्भवति नैनंघोषँ    शृणोति ॥१
॥                   इति पञ्चमाध्याये नवमं ब्राह्मणम् ॥९
॥   यदा  वै पुरुषोऽस्माल्लोकात्प्रैति स वायुमागच्छति  तस्मै स तत्र विजिहीतेयथा  रथचक्रस्य स्वं तेन स ऊर्ध्व आक्रमते स आदित्यमागच्छति तस्मै स तत्रविजिहीते  यथा  लम्बरस्य खं तेन स ऊर्ध्व आक्रमते स   चन्द्रमसमागच्छतितस्मै  स तत्र विजिहीते  यथा दुन्दुमेः खं तेन  स ऊर्ध्व आक्रमते स लोकमाग-च्छत्यशोकमहिमं तस्मिन्वसति  शाश्वतीः समाः ॥१
॥                 इति पञ्चमाध्याये दशमं ब्राह्मणम् ॥१०
एतद्वै  परमं तपो  यद्व्याठहितस्तप्यते परमँ हैव  लोकं  जयति य एवं वेदैतद्वैपरमं  तपो यं प्रेतमरण्यँ     हरन्ति  परमँ   हैव  लोकं जयति  य एवं वेदैतद्वैपरमं  तपो यं प्रेतमग्नावभ्यादधति  परमँ हैवं   लोकं जयति य एवं वेद ॥१
॥                 इति पञ्चमाध्याय एकादशं ब्राह्मणम् ॥११
॥    अन्नं ब्रह्मेत्येक आहुस्तन्न तथा  पूयति  वा  अन्नमृते  प्राणात्प्राणो ब्रह्मेत्येकआहुस्तन्न तथा  शुष्यति वै प्राण ॠतेऽन्नादेते ह  त्वेव देवते एकधाभूयं भूत्वापरमतां  गच्छतस्तद्ध स्माह प्रातृदः  पितरं  किँस्विदेवैवं    विदुषे  साधु कुर्यांकिमेवास्मा  असाधु कुर्यामिति स ह स्माह पाणिना  मा  प्रातृद   कस्त्वेनयोरे-कधाभूयं  भूत्वा  परमतां  गच्छतीति  तस्मा  उ   हैतदुवाच  वीत्यन्नं वै व्यन्नेहीमानि  सर्वाणि भूतानि  विष्टानि   रमिति प्राणो वै रं प्राणे  हीमानि   सर्वाणिभूतानि  रमन्ते  सर्वाणि ह वा अस्मिन्भूतानि  विशन्ति सर्वाणि भूतानि रमन्तेय एवं वेद ॥१
॥                इति पञ्चमाध्याये द्वादशं ब्राह्मणम् ॥१२
॥   उक्थं प्राणो  वा उक्थं प्राणो हीदँ   सर्वमुत्थापयत्युद्धास्मादुक्थविद्वीरस्ति-ष्ठत्युक्थस्य सायुज्यँ   सलोकतां जयति  य एवं वेद ॥१
॥       यजुः प्राणो वैयजुः प्राणे हीमानि  सर्वाणि भूतानि युज्यन्ते   युज्यन्ते हास्मै सर्वाणि  भूतानिश्वैष्ठ्याय यजुषः सायुज्यँ   सलोकतां  जयति य एवं वेद ॥२
॥    साम  प्राणोवै साम  प्राणे हीमानि  सर्वाणि   भूतानि   सम्यञ्चि  सम्यञ्चि   हास्मै सर्वाणिभूतानि  श्वैष्ठ्याय कल्पन्ते साम्नः  सायुज्यँ    सलोकतां   जयति य   एवं वेद॥३
॥    क्षत्रं प्राणो  वै क्षत्रं हि त्रायते  हैनं  प्राणः क्षणितोः  प्रक्षत्रमत्रमाप्नोतिक्षत्रस्य सायुज्यँ   सलोकतां  जयति य एवं वेद ॥४
॥               इति   पञ्चमाध्याये त्रयोदशं ब्राह्मणम् ॥१३
॥----------------------१२५-
-  भूमिरन्तरिक्षं  द्यौरित्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षरँ      ह वा एकं गायञ्यै   पदमेतदुहैवास्या एतत्स यावदेषु  त्रिषु  लोकेषु तावद्ध  जयति योऽस्या  एतदेवं पदंवेद ॥१
॥   ऋचो यजूँषि    सामानीत्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षरँ      ह वा  एकं गा-यत्र्यै पदमेतदु हैवास्या  एतत्स यावतीयं त्रयी विद्या  तावद्ध जयति  योऽस्या-एतदेवं पदं वेद ॥२
॥     प्राणोऽपानो  व्यान  इत्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षरँ    ह  वाएकं गायत्र्यै पदमेतदु  हैवास्या   एतत्स    यावदिदं  प्राणि  तावद्ध  जयतियोऽस्या एतदेवं पदं  वेदाथास्या  एतदेव  तुरीयं  दर्शतं पदं  पतोरजा य यषतपति यद्वै चतुर्थं तत्तुरीयं  दर्शतं  पदमिति  ददृश  इव  ह्येष  परोरजा इतिसर्वसु ह्येवैष रज उपर्युपरि  तपत्येवँ  हैव   श्रिया   यशसा  तपति  योऽस्याएतदेवं पदं वेद ॥३
॥    सैषा  गायत्र्येतस्मिँस्तुरीये    दर्शते   पदे परोरजसिप्रतिष्ठिता तद्वै तत्सत्ये प्रतिष्ठितं चक्षुवैं  सत्यं चक्षुर्हि  वै सत्यं तस्माद्यदिदानींद्वौ विवदमानावेयातामहमदर्शमहमश्रौषमिति     य  एवं  ब्रूयादहमदर्शमितितस्मा एव श्रद्दध्याम तद्वै तत्सत्यं बले प्रतिष्ठितं प्राणो वै  बलं  तत्प्राणे प्रति-ष्ठित तस्मादाहुर्बलँ  सत्यादोगीय  इत्येवस्वैषा  गायत्र्यध्यात्मं  प्रतिष्ठिता साहैषा गयाँस्तत्रे   प्राणा वै   गयास्तत्प्राणाँस्तत्रे  तद्यद्गयाँस्तत्रे    तस्माद्गायत्रीनाम स यामेवामूँ   सावित्रीमन्वाहैषैव  सा स यस्मा अन्वाह तस्य प्राणाँस्वा-यते ॥४
॥     ताँ   हैतामेके   सावित्रीमनुष्टुभमन्वाहुर्वागनुष्टुबेतद्वाचमनुब्रूमैति न   तथा  कुर्याद्गायत्रीमेव   सावित्रीमनुब्रूयाद्यदिह वा   अप्येवंविद्वह्णिवप्रतिगृह्णाति न हैव तद्गायञ्याठ एकंचन पदं प्रति ॥५
॥     स  य  इमाँस्वीं-ल्लोकान्पूर्णान्प्रतिगृह्णीयात्सोऽस्या एतत्प्रथमं  पदमाप्नुयादथ    यावतीयं त्रयीविद्या यस्तावत्प्रतिगृह्णीयात्मोऽस्या एतद्द्वितीयं पदमाप्नुयादथ यावदिदं प्राणियस्तावत्प्रतिगृह्णीयात्सोऽस्या  एतत्तृतीयं  पदमाप्नुयादथास्या   एतदेव  तुरीयंदर्शतं पदं परोरजा य एष  तपति नैव केनचनाप्यं  कुत  उ एतावत्प्रतिगृह्णी-यात् ॥६
॥    तस्या उपस्थानं गायञ्यस्येकपदी द्विपदी त्रिपदी चतुष्पद्यपदसिनहि पद्यसे । नमस्ते तुरीयाय दर्शताय पदाय परोरजसेऽसावदो मा  प्रापदितियं द्विष्यादसावस्मै कामो मा  समृद्धीति वा   न   हैवास्मै स कामः समृद्ध्यतेयस्मा एवमुपतिष्ठतेऽहमदः प्रापमिति  वा ॥७
॥    एतद्ध  वै तज्जनको वैदेहोबृडिलमाश्वतराश्विमुवाच यन्नु हो तद्गायत्रीबिदब्रूथा  अथ  कथँ    हस्तीभूतोवहसीति मुखँह्यस्याः   सम्राण्न विदांचकारेति  होवाच तस्या  अग्निरेव मुखंयदि ह वा  अपि बह्विवाग्नावभ्यादधति  सर्वमेव  तत्संदहत्येवँ  हैवैवंविद्य-----------------------१२६-
-द्यपि   बह्विव  पापं  कुरुते    सर्वमेव   तत्संप्साय   शुद्धः   पूतोऽजरोऽमृतःसंभवति ॥८
॥                  इति पञ्चमाध्याये चतुर्दशं ब्राह्मणम् ॥१४
॥    हिरण्मयेन  पात्रेण सत्यस्यापिहिपं मुखं । तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये ।पूषन्नेकर्षे  यम मूर्य प्राजापत्य   व्यूह  रशमीन्समूह  तेजो  यत्ते  रूपं कल्याण-तमं  तत्ते  पश्यामि ।  योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि । वायुरनिलममृतमथेदंभस्मान्तँ    शरीरम् । ॐ क्रतो  स्मर कृतँ   स्मर   क्रतो   स्मर  कृतँ  स्मर । अग्ने  नय सुपथा राये अस्मान्विश्वानि देव  वयुनानि विद्वान् । युयोध्यस्मज्जुहु-राणमेनो   भूयिष्ठां  ते नम उठक्तिं विधेम ॥१
॥                 इति  पञ्चमाध्याये पञ्चदशं ब्राह्मणम् ॥१५
॥                        इति   पञ्चमोऽध्यायः ॥५
॥           षष्ठोऽध्यायः ॥६
॥    ॐ ॥ यो चै ज्येष्ठं च श्रेष्ठं च वेद  ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च  स्वानां भवति प्राणो वैज्येष्ठश्च  श्रेष्ठश्च ज्येष्ठश्च  श्रेष्ठश्च  स्वानां भवत्यपि च यैषां बुभूषति  य एवं वेद॥१
॥     यो ह वै वसिष्ठां  वेद वसिष्ठः स्वानां  भवति  वाग्वै वसिष्ठा  वसिष्ठःस्वानां  भवस्यपि च येषां  बुभूषति य  एवं वेद ॥२
॥    यो ह वै  प्रतिष्ठां  वेदप्रतितिष्ठति  समे   प्रतितिष्ठति दुर्गे  चक्षुवैंठ प्रतिष्ठा चक्षुषा हि समे च दुर्गे चप्रतितिष्ठति  प्रतितिष्ठति   समे  प्रतितिष्ठति  दुर्गे य एवं वेद ॥३
॥     यो ह वैसंपदं वेद  सँ  हास्मै  पद्यते यं  कामं  कामयते  श्रोत्रं वै संपच्छ्रोत्रे हीमे  सर्वेठवेदा  अभिसंपन्नाः  सँहास्मै  पद्यते  यं कामं कामयते य  एवं वेद ॥४
॥    योह वा  आयतनं वेदायतनँ   स्वानां   भवत्यायतनं जनानां  मनो  वा आयतन-मायतनँ     स्वानां भवत्यायतनं जनानां य एवं  वेद ॥५
॥    यो ह वै प्रेजातिंवेद  प्रजायते ह प्रजया  पशुभी  रेतो  वै प्रजातिः  प्रजायते ह  प्रजया   पशु-भिर्य  एवं वेद ॥६
॥     ते हेमे  प्राणा अहँश्रेयसे  विवदमाना   ब्रह्म जग्मुस्त-द्धोचुः  को नो वसिष्ठ इति  तद्धोवाच  यस्मिन्व उत्कान्त इदँ  शरीरं  पापीयोमन्यते  स वो वसिष्ठ इति  ॥७
॥    वाग्घोच्चक्राम सा  संवत्सरं  प्रोष्यागत्यो-वाच   कथमशकत  मदृते  जीवितुमिति  ते  होचुर्यथा  कला अवदन्तो वाचाप्राणन्तः प्राणेन  पश्यन्तश्चक्षुषा   शृण्वन्तः  श्रोत्रेण विद्वाँसो   मनसा   प्रजाय-----------------------१२७-
-माना रेतसैवमजीविष्मेति  प्रविवेश ह वाक् ॥८
॥   चक्षुर्होच्चक्राम  तत्संवत्मरंप्रोष्यागत्योवाच  कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते  होचुर्यथाऽन्धा   अपश्यन्तश्चक्षुषा  प्राणन्तः  प्राणेन वदन्तो  वाचा  शृण्वन्तः श्रोत्रेण विद्वाँसो मनसाप्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति  प्रविवेश ह चक्षुः  ॥९
॥    श्रोत्रँ  होच्चक्रामतत्संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच   कथमशकत मदृते  जीवितुमिति  ते  होचुर्यथाबधिरा  अ शृण्वन्तः श्रोत्रेण प्राणन्तः प्राणेन  वदन्तो   वाचा   पश्यन्तश्चक्षुषाविद्वाँसो   मनसा  प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति   प्रविवेश ह श्रोत्रम् ॥१०
॥मनो होच्चक्राम  तत्संवत्सरं  प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते  जीवितुमितिते होचुर्यथा  मुग्धा  अविद्वाँसो   मनसा प्राणन्तः प्राणेन  वदन्तो वाचा पश्य-न्तश्चक्षुषा  शृण्वन्तः  श्रोत्रेण   प्रजायमाना  रेतसैवमजीविष्मेति    प्रविवेश हमनः ॥११
॥    रेतो    होच्चक्राम   तत्संवत्सरं  प्रोष्यागत्योवाच   कथमशकतमदृते जीवितुमिति ते  होचुर्यथा  क्लीबा अप्रजायमाना रेतसा प्राणन्तः प्राणेनवदन्तो वाचा  पश्यन्तश्चक्षुषा   शृण्वन्तः श्रोत्रेण  विद्वाँसो    मनसैवमजीवि-ष्मेति प्रविवेश ह रेतः ॥१२
॥    अथ ह प्राण   उत्क्रमिष्यन्यथा  महासुहयःसैन्धवः  पड्वीशशङ्कून्संवृहेदेवँ   हैवेमान्प्राणान्संववर्ह   ते   होचुर्मा   भगवौत्क्रमीर्न वै  शक्ष्यामस्त्वदृते   जीवितुमिति  तस्यो  मे वलिं  कुरुतेति तथेति॥१३
॥       सा  ह   वागुवाच  यद्वा   अहं वसिष्ठाऽस्मि त्वं तद्वसिष्ठोऽसीतियद्वा  अहं  प्रतिष्ठास्मि  त्वं  तत्प्रतिष्ठोऽसीति   चक्षुर्यद्वा   अहँ    संपदस्मित्वं  तत्संपदसीति   श्रोत्रं   यद्वा    अहमायतनमस्मि  त्वं  तदायतनमसीतिमनो   यद्वा  अहं  प्रजातिरस्मि  त्वं  तत्प्रजातिरसीति  रेतस्तस्यो  मे किमन्नंकिं वास इति  यदिदं किंचा श्वभ्य आ कृमिभ्य आ कीटपतङ्गेभ्यस्तत्तेऽन्नमायोवास इति न ह वा  अस्यानन्नं जग्धं भवति नानन्नं  परिगृहीतं  य  एवमेतदन-स्यान्नं वेद तद्विद्वाँसः  श्रोत्रिया   अशिष्यन्त  आचामन्त्यशित्वाचामन्त्येतमेवतदनमनग्नं  कुर्वन्तो मन्यन्ते ॥१४
॥                  इति  षष्ठाध्याये प्रथमं ब्राह्मणम् ॥१
॥   श्वेतकेतुर्ह  वा आरुणेयः पञ्चालानां  परिषदमाजगाम  स आजगाम जैवलिंप्रवाहणं परिचारयमाणं तमुदीक्ष्याभ्युवाद   कुमारा ३
इति स   भो  ३
इतिप्रतिशुश्रावानुशिष्टोऽन्वसि  पित्रेत्योमिति होवाच ॥१
॥    वेत्थ यथेमाः प्रजाःप्रयत्यो विप्रतिपद्यन्ता ३
इति नेति होवाचवेत्थो  यथेमं लोकं पुनरापद्यन्ता३-
---------------------१२८-
-इति नेति  हैवोवाच वेत्थो यथासौ लोक  एवं बहुभिः  पुनः  पुनः  प्रयद्भिर्नसंपूर्यता ३
इतिनेतिहैवोवाच वेत्थो यतिथ्यामाहुत्याँ   हुतायामापः पुरुषवाचोभूत्वा समुत्थाय वदन्ती३
इति नेति हैवोवाच वेत्थो देवयानस्य वायथःप्रतिपदंपितृयाणस्य वा यत्कृत्वा देवयानं वा पन्थानं प्रतिपद्यन्ते पितृयाणं वापि हि नॠषेर्वचः श्रुतम् । द्वे  सृती अशृणवं पितृणामहं देवानामुत   मर्त्यानाम्  । ता-भ्यामिदं विश्वमेजत्समेति  यदन्तरा पितरं मातरं चेति  नाहमत  एकंचन वेदेतिहोवाच ॥२
॥    अथैनं वसत्योपमन्त्रयांचक्रेऽनादृत्य वसतिं कुमारः प्रदुद्राव सआजगाम पितरं  तँ    होवाचेति   वाव  किल  नो   भवान्पुरानुशिष्टानवोचैति कथँ  सुमेध इति पञ्च मा प्रश्नान् राजन्यबन्धुरप्राक्षीत्ततो  नैकंचन वेदेतिकतमे त इतीम इति  ह प्रतीकान्युदाजहार ॥३
॥     स होवाच   तथा  नस्त्वंतात जानीथा यथा  यदहं किंच वेद सर्वमहं  तत्तुभ्यमवोचं  प्रेहि  तु तत्र प्र-तीत्य ब्रह्मचर्यं वत्स्याव इति भवानेव गच्छत्विति स  आजगाम गौतमो  यत्रप्रवाहणस्य जैवलेरास तस्मा    आसनमाहृत्योदकमाहारयांचकाराथ   हास्माअर्घ्यं चकार तँ  होवाच  वरं भगवते  गौतमाय दद्म इति ॥४
॥   स होवाचप्रतिज्ञातो म एष  वरो  यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहीति ॥५
॥स होवाच दैवेषु वै गौतम  तद्वरेषु   मानुषाणां  ब्रूहीति ॥६
॥      स होवाचविज्ञायते हास्ति हिरण्यस्यापात्तं गो अश्वानां  दासीनां  प्रवाराणां   परिधानस्यमा  नो  भवान्बहोरनन्तस्यापर्यन्तस्याभ्यवदान्योभूदिति   स  वै   गौतम ती-र्थेनेच्छासा  इत्युपैम्यहं भवन्तमिति वाचा ह  स्मैव पूर्व उपयन्ति स होपाय-नकीर्त्योवास ॥७
॥   स होवाच तथा  नस्त्वं गौतम  माऽपराधास्तव च पिता-महा यथेयं विद्येतः  पूर्वं न  कस्मिँ   श्चन   ब्राह्मण उवास तां त्वहं तुभ्यं व-क्ष्यामि को हि त्वैवं ब्रुवन्तमर्हति प्रत्याख्यातुमिति ॥८
॥   असौ  वै लोकोऽ-ग्निर्गौतम  तस्यादित्य एव  समिद्रश्मयो   धूमोऽहरर्चिर्दिशोऽङ्गारा    अवान्तर-दिशो विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाः श्रद्धां  जुह्वति तस्या आहुत्यै सोमोराजा संभवति ॥९
॥    पर्जन्यो  वाग्निर्गौतम  तस्य संवत्सर एव समिदभ्राणिधूमो  विद्युदर्चिरशनिरङ्गारा   हादुनयो   वि स्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाःसोमँ   राजानं जुह्वति तस्या  आहुत्यै वृष्टिः संभवति ॥१०
॥   अयं वै लोको-ऽग्निर्गौतम तस्य पृथिव्येव  समिदग्निर्धूमो  रात्रिरर्चिश्चन्द्रमा   अङ्गारा नक्षत्राणिविस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नेग्नौ देवा वृष्टिं जुह्वति  तस्या आहुत्या अन्नँ  संभ-वति ॥११
॥   पुरुषो  वाऽग्निर्गौतम तस्य व्यात्तमेव समित्प्राणो धूमो वागर्चि-श्चक्षुरङ्गाराः  श्रोत्रं  विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा   अन्नं जुह्वति  तस्याआहुत्यै रेतः संभवति ॥१२
॥    योषा   वा   अग्निर्गौतम  तस्या  उपस्थ एव----------------------१२९-
-समिल्लोमानि धूमो योनिरर्चिर्यदन्तः  करोति  तेऽङ्गारा  अभिनन्दा  विस्फुलि-ङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा रेतो   जुह्वति  तस्या आहुत्यै  पुरुषः  संभवति सजीवति यावज्जीवत्यथ यदा म्रियते ॥१३
॥      अथैनमग्नये हरन्ति  तस्याग्निरे-वाग्निर्भवति  समित्समिद्धूमो  धूमोऽर्चिरर्चिरङ्गारा  अङ्गारा विस्फुलिङ्गा विस्फु-लिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ  देवाः  पुरुषं जुह्वति  तस्या  आहुत्यै पुरुषो भास्वर-वर्णः संभवति ॥१४
॥   ते य   एवमेतद्विदुर्ये  चामी  अरण्ये  श्रद्धाँ  स्त्यमु-पासते  तेऽर्चिरभिसंभवन्त्यर्चिषोऽहरह्न   आपूर्यमाणपक्षमापूर्यमाणपक्षाद्यान्ष-ण्मासानुदङ्ङादित्य एति  मासेभ्यो  देवलोकं  देवलोकादादित्यमादित्याद्वैद्युतंतान्वैद्युतान्पुरुषो  मानस एत्य ब्रह्मलोकान् गमयति ते तेषु  ब्रह्मलोकेषु  पराःपरावतो  वसन्ति तेषां  न पुनरावृत्तिः ॥१५
॥    अथ ये  यज्ञेन दानेन तपसालोकाञ्जयन्ति  ते धूममभिसंभवन्ति    धूमाद्रात्रिँ     रात्रेरपक्षीयमाणपक्षमप-क्षीपमाणपक्षाद्यान्षण्मासान्दक्षिणादित्य   एति  मासेभ्यः पितृलोकं पितृलोका-च्चन्द्रं ते  चन्द्रं प्रात्यान्नं भवन्ति   ताँस्तत्र  देवा  यथा सोमँ  राजानमाप्याय-स्वापक्षीयस्वेत्येवमेनाँस्तत्र   भक्षयन्ति  तेषां  यदा तत्पर्यवैत्यथेममेवाकाशम-भिनिष्पद्यन्त  आकाशाद्वायुं वायोर्वृष्टिं  वृष्टेः  पृथिवीं  ते  पृथिवीं  प्राप्यान्नंभवन्ति  ते पुनः  पुरुषाग्नौ हूयन्ते ततो योषाग्नौ  जायन्ते लोकान्प्रत्युत्थायिनस्तएवमेवानुपरिवर्तन्तेऽथ  य एतौ पन्थानौ  न  विदुस्ते  कीटाः  पतङ्गा   यदिदंदन्दशूकम् ॥१६
॥                  इति षष्टाध्याये द्वितीयं ब्राह्मणम् ॥२
॥   स यः कामयेत  महत्प्राप्नुयामित्युदगयन आपूर्यमाणपक्षस्य पुण्याहे द्वाद-शाहमुपसद्व्रती  भूत्वौदुम्बरे कँसे  चमसे  वा   सर्वौषधं फलानीति   संभृत्यपरिसभुह्य परिलिप्याग्निमुपसमाधाय  परिस्तीर्यावृताज्यँ    सँस्कृत्य   पुँसानक्षत्रेण मन्थँ   संनीय  जुहोति । यावन्तो देवास्त्वयि  जातवेदस्तिर्यञ्चो ध्नन्तिपुरुषस्य कामान् । तेभ्योऽहं भागधेयं जुहोमि ते मा  तृप्ताः  सर्वैः  कामैस्तर्प-यन्तु स्वाहा । या तिरश्ची निपद्यतेऽहं  विधरणी इति । तां  त्वा घृतस्य धारयायजे सँराधनीमहँ      स्वाहा ॥१
॥   ज्येष्ठाय स्वाहा श्रेष्ठाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वामन्थे   सँस्रवमवनयति     प्राणाय स्वाहा  वसिष्ठायै  स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थेसँस्रवमवनयति   वाचे स्वाहा प्रतिष्ठायै स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सँस्रवमव-नयति  चक्षुषे  स्वाहा संपदे   स्वाहेत्यग्नौ  हुत्वा  मन्थे     सँस्रवमवनयतिश्रोत्राय स्वाहाऽऽयतनाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे   सँस्रवमवनयति    मनसेस्वाहा  प्रजात्यै  स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा  मन्थे    सँस्रवमवनयति   रेतसे   स्वाहे-----------------------१३०-
-त्यग्नौ  हुत्वा  मन्थे सँस्रवमवनयति   ॥२
॥    अग्नये  स्वाहेत्यग्नौ  हुत्वा  मन्थेसँस्रवमवनयति    सोमाय  स्वाहेत्यग्नौ  हुत्वा   मन्थे   सँस्रवमवनयति  भूःस्वाहेत्यग्नौ  हुत्वा  मन्थे सँस्रवमवनयति    भुवः स्वाहेत्यग्नौ  हुत्वा मन्थे सँ-स्रवमवनयति    स्वः स्वाहेत्यग्नौ   हुत्वा  मन्थे  सँस्रवमवनयति   भूर्भुवःस्वःस्वाहेत्यग्नौ  हुत्वा  मन्थे सँस्रवमवनयति   ब्रह्मणे  स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सँ-स्रवमवनयति   क्षत्राय  स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे  सँस्रवमवनयति   भूताय  स्वा-हेत्यग्नौ  हुत्वा  मन्थे सँस्रवमवनयति    भविष्यते स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे  सँ-स्रवमवनयति  विश्वाय  स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे  सँस्रवमवनयति   सर्वाय स्वा-हेत्यग्नौ  हुत्वा  मन्थे  सँस्रवमवनयति  प्रजापतये स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सँ-स्रवमवनयति  ॥३
॥     अथैनमभिमृशति  भ्रमदसि ज्वलदसि  पूर्णमसि  प्रस्त-ब्धमस्येकसभमसि  हिंकृतमसि  हिंक्रियमाणमस्युद्गीथमस्युद्गीयमानमसि    श्रा-वितमसि   प्रत्याश्रावितमस्यार्द्रे  संदीप्तमसि  विभूरसि  प्रभूरस्यन्नमसि   ज्योति-रसि  निधनमसि  संवर्गोऽसीति ॥४
॥   अथैनमुद्यच्छत्यामँस्यामँहि    ते   महिस   हि राजेशानोऽधिपतिः स  माँ  राजेशानोऽधिपतिं  करोत्विति ॥५
॥ अथैन-माचामति   तत्सवितुर्वरेण्यम्  । मधु वाता ॠतायते  मधु  क्षरन्ति  सिन्धवः ।माध्वीर्नः  सन्त्वोषधीः  । भूः स्वाहा । भर्गो देवस्य धीमहि । मधु नक्तमुतोषसोमधुमत्पार्थिवँ    रजः । मधु  द्यौरस्तु नः पिता । भुवः  स्वाहा । धियो  यो नःप्रचोदयात्  ।  मधुमान्नो  वनस्पतिर्मधुमाँ३
अस्तु सूर्यः । माध्वीर्गावो  भवन्तुनः  । स्वः स्वाहेति । सर्वां च सावित्रीमन्वाह सर्वाश्च  मधुमतीरहमेवेदँ   सर्वंभूयासं   भूर्भुवः स्वः स्वाहेत्यन्तत आचम्य पाणी प्रक्षाल्य जघनेनाग्निं प्राक्शिराःसंविशति    प्रातरादित्यमुपतिष्ठते   दिशामेकपुण्डरीकमस्यहं   मनुष्याणामेक-पुण्डरीकं  भूयासमिति  यथेतमेत्य जघनेनाग्निमासीनो वँशं    जपति ॥६
॥ तँहैतमुद्दालक    आरुणिर्वाजसनेयाय याज्ञवल्क्यायान्तेवासिन    उक्त्वोवाचापिय   एनँ    शुष्के   स्थाणौ  निषिञ्चेज्जायेरञ्छास्वाः  प्ररोहेयुः    पलाशानीति॥७
॥     एतमु  हैव   वाजसनेयो  याज्ञवल्क्यो  मधुकाय  पैङ्ग्यायान्तेवासिनौक्त्वोवाचापि   य  एनँ     शुष्के   स्थाणौ   निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाः    प्ररो-हेयुः  पलाशानीति  ॥८
॥   एतमु  हैव  मधुकः पैङ्ग्यश्चलाय   भागवित्तयेऽन्ते-वासिन   उक्त्वोवाचापि  य   एनँ     शुष्के  स्थाणौ   निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाःप्ररोहेयुः  पलाशानीति  ॥९
॥    एतमु हैव   चूलो   भागवित्तिर्जानकय  आय-स्थूणायान्तेवासिन    उक्त्वोवाचापि  य   एनँ   शुष्के  स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेर-ञ्छाखाः  प्ररोहेयुः  पलाशानीति ॥१०
॥     एतमु हैव जानकिरायस्थूणः  सत्य-----------------------१३१-
-कामाय  जाबालायान्तेवासिन  उक्त्वोवाचापि  य एनँ   शुष्के  स्थाणौ निषिञ्चे-ज्जायेरञ्छाखाः  प्ररोहेयुः  पलाशानीति  ॥११
॥   एतमु  हैव  सत्यकामो जाबा-लोऽन्तेवासिभ्य   उक्त्वोवाचापि  य एनँ   शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाःप्ररोहेयुः   पलाशानीति  तमेतं  नापुत्राय  वाऽनन्तेवासिने  वा ब्रूयात् ॥१२
॥चतुरौदुम्बरो   भवत्यौदुम्बरः स्रुव औदुम्बरश्चमस औदुम्बर  इध्म  औदुम्बर्याउपमन्थन्यौ   दश ग्राम्याणि आन्यानि भवन्ति  व्रीहियवास्तिलमाषा  अणुप्रिय-ङ्गवो  गोधूमाश्च   मसूराश्च  खल्वाश्च खलकुलाश्च तान् पिष्टान्द धनि मधुनि  घृत उपसिञ्चत्याज्यस्य जुहोति ॥१३
॥                   इति  षष्ठाध्याये तृतीयं ब्राह्मणम् ॥३
॥    एवं   वै  भूतानां  पृथिवी  रसः   पृथिव्या   आपोऽपामोषधय   ओषधीनांपुष्पाणि  पुष्पाणां  फलानि फलानां पुरुषः पुरुषस्य रेतः ॥१
॥    स  ह   प्रजा-पतिरीक्षांचक्रे   हन्तास्मै  प्रतिष्ठां कल्पयानीति स स्त्रियँ  समृजे ताँ   सृष्ट्वाऽधौपास्त  तस्मात्स्त्रियमध  उपासीत स एतं प्राञ्चं ग्रावाणमात्मन  एव   समुदपा-रयत्तेनैनामभ्यसृजत्   ॥२
॥    तस्या  वेदिरुपस्थो  लोमानि  बर्हिश्चर्माधिषवणेसमिद्धो   मध्यतस्तौ मुष्कौ स यावान् ह  वै   वाजपेयेन  यजमानस्य   लोकोभवति   तावानस्य लोको  भवति  य एवं  विद्वानधोपहासं   चरत्यासाँ   स्त्री-णाँ    सुकृतं    वृङ्क्तेऽथ य  इदमविद्वानधोपहासं   चरत्याऽस्य स्त्रियः  सुकृतंवृञ्जते ॥३
॥        एतद्ध    स्म वै   तद्विद्वानुद्दालक्र  आरुणिराहैतद्द   स्म वै-त्तद्विद्वान्नाको  मौद्गल्य आहैतद्ध  स्म  वै  तद्विद्वान्कुमारहारित    आह  बहवोमर्या    ब्राह्मणायना   निरिन्द्रिया    विसुकृतोऽस्माल्लोकात्प्रयन्ति  य   इद-मविद्वाँसोऽधोपहासं     चरन्तीति  बहु वा इदँ   सुप्तस्य वा  जाग्रतो वा रेतःस्कन्दति ॥४
॥    तदभिमृशेदनु   वा मन्त्रयेत यन्मेऽद्य रेतः पृथिवीमस्कान्त्सी-द्यदोषधीरप्यसरद्यदपः  ।  इदमहं तद्रेत  आददे पुनर्मामैत्विन्द्रियं पुनस्तेजः पुन-र्भगः ।  पुनरग्निर्धिष्णया यथास्थानं कल्पन्तामित्यनामिकाङ्गुष्ठाभ्यामादायान्तरेणस्तनौ  वा भ्रुवौ  वा निमृज्यात् ॥५
॥    अथ यद्युदक आत्मानं  पश्येत्तदभिम-त्रयेत   मयि तेज इन्द्रियं  यशो  द्रविणँ   सुकृतमिति  श्रीर्ह  वा  एषा  स्त्रीणांयन्मलोद्वासास्तस्मान्मलोद्वाससं    यशस्विनीमभिक्रम्योपमन्त्रयेत  ॥६
॥    साचेदस्मै  न  दद्यात्काममेनामवक्रीणीयात् सा चेदस्मै नैव  दद्यात्काममेनां  यष्ट्यावा  पाणिना  वोपहत्यातिक्रामेदिन्द्रियेण ते  यशसा यश आदद इत्ययशा  एवभवति  ॥७
॥    सा  चेदस्मै  दद्यादिन्द्रियेण  ते   यशसा  यश  आदधामीति----------------------१३२-
-यशस्विनावेव भवतः ॥८
॥     स यामिच्छेत्कामयेत मेति  तस्यामर्थं  निष्ठायमुखेन  मुखँ   संधायोपस्थमस्या अभिमृश्य जपेदङ्गादङ्गात्संभवसि हृदयादधि-जायसे । स त्वमङ्गकषायोऽसि दिग्धविद्धामिव  मादयेमाममूं  मयीति ॥९
॥अथ यामिच्छेन्न गर्भे  दधीतेति  तस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन मुस्वँ संधायाभिप्रा-ण्यापान्यादिन्द्रियेण   ते  रेतसा  रेत    आदद इत्यरेता  एव भवति ॥१०
॥अथ यामिच्छेद्दधीतेति  तस्यामर्थं निष्ठाय  मुखेन  मुखँ    संधायापान्याभि-प्राण्यादिन्द्रियेण  ते रेतसा  रेत  आदधामीति  गर्भिण्येव भवति ॥११
॥    अथयस्य  जायायै  जारः स्यात्तं  चेद्द्विष्यादामपात्रेऽग्निमुपसमाधाय   प्रतिलोमँशरबर्हिस्तीर्त्वा  तस्मिन्नेताः  शरभृष्टीः   प्रतिलोमाः   सर्पिषाऽक्ता जुहुयान्ममसमिद्धेऽहौषीः  प्राणापानौ  त  आददेऽसाविति मम समिद्धेऽहौषीः पुत्रपशूँस्तआददेऽसाविति  मम समिद्धेऽहौषीरिष्टासुकृते  त आददेऽसाविति मम   समि-द्धेऽहौषीराशापराकाशौ  त आददेऽसाविति स वा  एष  निरिन्द्रियो    विसुकृ-तोऽस्माल्लोकात्प्रैति यमेवंविद्ब्राह्मणाः  शपति  तस्मादेवंविच्छ्रोत्रियस्य  दारेणनोपहासमिच्छेदुत   ह्येवंवित्परो भवति ॥१२
॥    अथ यस्य  जायामार्तवं  वि-न्देत्ञ्यठहं कँसेन  पिबेदहतवासा  नैनां   वृषलो न  वृषल्युपहन्याञ्निठराव्रान्तआप्लुत्य व्रीहीनवघातयेत् ॥१३
॥    स य इच्छेत्पुत्रो मे  शुक्लो जायेत वेदम-नुब्रुवीत  सर्वमायुरियादिति  क्षीरौदनं   पाचयित्वा  सर्पिष्मन्तमश्नीयातामी-श्वरौ  जनयितवै ॥१४
॥   अथ य इच्छेत्पुत्रो  मे कपिलः पिङ्गलो  जायेत  द्वौवेदावनुब्रुवीत  सर्वमायुरियादिति   दध्योदनं   पाचयित्वा   सर्पिष्मन्तमश्नी-यातामीश्वरौ   जनयितवै ॥१५
॥    अथ य इच्छेत्पुत्रो मे  श्यामो  लोहिताक्षोजायेत   त्रीन्वेदाननुब्रुवीत सर्वमायुरियादित्युदौदनं   पाचयित्वा  सर्पिष्मन्त-मश्नीयातामीश्वरौ  जनयितवै ॥१६
॥    अथ य इच्छेद्दुहिता मे पण्डिता जायेतसर्वमायुरियादिति  तिलौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ    जनयि-तवै ॥१७
॥   अथ  य इच्छेत्पुत्रो मे पण्डितो  विगीतः समितिंगमः  शुश्रूषितांवाचं भाषिता   जायेत  सर्वान्वेदाननुब्रुवीत  सर्वमायुरियादिति   माँसौदनंपाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ   जनयितवा औक्षेण वार्षभेण वा ॥१८
॥अथाभिप्रातरेव  स्थालीपाकावृताज्यं चेष्टित्वा  स्थालीपाकस्योपघातं  जुहोत्य-ग्नये  स्वाहाऽनुमतये स्वाहा देवाय सवित्रे  सत्यप्रसवाय  स्वाहेति  हुत्वोद्धृत्यप्राश्नाति  प्राश्येतरस्याः प्रयच्छति प्रक्षाल्य पाणी  उदपात्रं  पूरयित्वा  तेनैनांत्रिरभ्युक्षत्युत्तिष्ठातो  विश्वावसोऽन्यामिच्छ प्रपूर्व्यां सं जायां पत्या सहेति ॥१९
॥अथैनामभिपद्यतेऽमोऽहमस्मि सा त्वँ   सा त्वमस्यमोऽहं सामाहमस्मि  ॠक्त्वं----------------------१३३-
-द्यौरहं पृथिवी त्वं तावेहि सँरभावहै  सह  रेतो  दधावहै  पुँसे   पुत्राय वित्तयैति ॥२०
॥    अथास्या  ऊरू  विहापयति  विजिहीथां  द्यावापृथिवी  इतितस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन मुखँ   संधाय त्रिरेनामनुलोमामनुमार्ष्टि    विष्णुर्योनिंकल्पयतु त्वष्टा रूपाणि पिँशतु ।  आसिञ्चतु प्रजापतिर्धाता गर्भं दधातु  ते ।गर्भं धेहि सिनीवालि गर्भं धेहि पृथुष्टुके । गर्भं ते  अश्विनौ देवावाधत्तां पुष्क-रस्रजौ ॥२१
॥ हिरण्मयी अरणी याभ्यां निर्मन्थतामश्विनौ । तं ते गर्भं हवामहेदशमे मासि सूतये । यथाऽग्निगर्भा पृथिवी यथा द्यौरिन्द्रेण गर्भिणी । वायुर्दिशांयथा गर्भ एवं गर्भं दधामि तेऽसाविति  ॥२२
॥     सोष्यन्तीमद्भिरभ्युक्षतियथा वायुः पुष्करिणीँ   समिङ्गयति सर्वतः । एवा ते गर्भ   एजतु   सहावैतुजरायुणा । इन्द्रस्यायं व्रजः कृतः सार्गलः सपरिश्रयः । तमिन्द्र निर्जहि गर्भेणसावराँ  सहेति ॥२३
॥   जातेऽग्निमुपसमाधायाङ्क  आधाय कँसे  पृषदाज्य्सँं!नीय पृषदाज्यस्योपघातं जुहोत्यस्मिन्सहस्रं पुष्यासमेधमानः   स्वे  गृहे ।अत्योपसंद्यां मा च्छैत्सीत् प्रजया च पशुभिश्च स्वाहा । मयि  प्राणाँस्त्वयिमनसा जुहोमि स्वाहा । यत्कर्मणाऽत्यरीरिचं यद्वा न्यूनमिहाकरम् । अग्निष्टत्स्वि-ष्टकृद्विद्वान्स्विष्टँ सुहुतं करोतु नः स्वाहेति ॥२४
॥    अथास्य दक्षिणं कर्णम-भिनिधाय वाग्वागिति त्रिरथ दधि मधु  घृतँ  संनीयानन्तर्हितेन   जातरूपेणप्राशयति । भूस्ते दधामि भुवस्ते दधामि स्वस्ते दधामि भूर्भुवः स्वः सर्वं त्वयिदधामीति ॥२५
॥  अथास्य नाम करोति वेदोऽसीति तदस्य तद्गुह्यमेव  नामभवति ॥२६
॥   अथैनं मात्रे प्रदाय स्तनं प्रयच्छति यस्ते स्तनः शशयो  योमयोभूर्यो रत्नधा वसुविद्यः सुदत्रः । येन  विश्वा पुष्यसि वार्याणि   सरस्वतितमिह धातवे करिति ॥२७
॥   अथास्य मातरमभिमन्त्रयते । इलोऽसि मैत्राव-रुणी वीरे वीरमजीजनत् । सा त्वं वीरवती भव याऽस्मान् वीरवतोऽकरदितितं वा एतमाहुरतिपिता बताभूरतिपितामहो  बताभूः  परमां बत काष्ठां प्राप-च्छ्रिया यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवंविदो ब्राह्मणस्य पुत्रो जायत इति ॥२८
॥                इति षष्ठाध्याये चतुर्थं ब्राह्मणम् ॥४
॥अथ वँशः ।    पौतिमाषीपुत्रं  कात्यायनीपुत्रात् कात्यायनीपुत्रो  गौतमीपु-त्राद्गौतमीपुत्रो भारद्वाजीपुत्राद्भारद्वाजीपुत्रः  पाराशरीपुत्रात्पाराशरीपुत्र  औप-स्वस्तीपुत्रादौपस्वस्तीपुत्रः पाराशरीपुत्रात्पाराशरीपुत्रः कात्यायनीपुत्रात्कात्याय-नीपुत्रः कौशिकीपुत्रात्कौशिकीपुत्र आलम्बीपुत्राच्च वैयाघ्रपदीपुत्राच्च वैयाघ्र-पदीपुत्रः काण्वीपुत्राच्च कापीपुत्राच्च कापीपुत्रः ॥१
॥      आत्रेयीपुत्रादात्रे-यीपुत्रो गौतमीपुत्राद्गौतमीपुत्रो   भारद्वाजीपुत्राद्भारद्वाजीपुत्रः  पाराशरीपुत्रा-----------------------१३४-
-त्पाराशरीपुत्रो   वात्सीपुत्राद्वात्सीपुत्रः  पाराशरीपुत्रात्पाराशरीपुत्रो   वार्कारुणी-पुत्राद्वार्कारुणीपुत्रो  वार्कारुणीपुत्राद्वार्कारुणीपुत्र  आर्तभागीपुत्रादार्तभागीपुत्रःशौङ्गीपुत्राच्छौङ्गीपुत्रः सांकृतीपुत्रात्सांकृतीपुत्र  आलम्बायनीपुत्रादालम्बायनी-पुत्र  आलम्बीपुत्रादालम्बीपुत्रो  जायन्तीपुत्राज्जायन्तीपुत्रो   माण्डूकायनीपुत्रा-न्माण्डूकायनीपुत्रो   माण्डूकीपुत्रान्माण्डूकीपुत्रः   शाण्डिलोपुत्राच्छाण्डिली-पुत्रो    राथीतरीपुत्राद्राथीतरीपुत्रो     भालुकीपुत्राद्भालुकीपुत्रः   क्रौञ्चिकीपु-त्राठभ्यां क्रौञ्चिकीपुत्रो वैदभृतीपुत्राद्वैदभृतीपुत्रः  कार्शकेयीपुत्रात्कार्शकेयीपुत्रःप्राचीनयोगीपुत्रात्प्राचीनयोगीपुत्रः     सांजीवीपुत्रात्सांजीवीपुत्रः    प्राश्नीपुत्रा-दासुरिवासिनः   प्राश्नीपुत्र   आसुरायणादासुरायण   आसुरेरासुरिः  ॥२
॥याज्ञवल्क्याद्याज्ञवल्क्य उद्दालकादुद्दालकोऽरुणादरुण उपवेशेरुपवेशिः कुश्रेःकुश्रिर्वाजश्रवसो   वाजश्रवा    जिह्वावतो   बाध्योगाज्जिह्वावान्बाध्योगोऽसि-ताद्वार्षगणादसितो    वार्षगणो  हरितात्कश्यपाद्धरितः   कश्यपः   शिल्पात्क-श्यपाच्छिल्पः  कश्यपः  कश्यपान्नैध्रुवेः कश्यपो नैध्रुविर्वाचो  वागम्भिण्याअम्भिण्यादित्यादादित्यानीमानि  शुक्लानि यजूँषिठ    वाजसनेयेन   याज्ञव-ल्क्येनाख्यायन्ते ॥३
॥        समानमा    सांजीवीपुत्रात्सांजीवीपुत्रो   माण्डू-कायनेर्माण्डूकायनिर्माण्डव्यान्माण्डव्यः  कौत्सात्कौत्सो माहित्थेर्माहित्थिर्वाम-कक्षायणाद्वामकक्षायणः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यो वात्स्याद्वात्स्यः कुश्रेः कुश्रिर्य-ज्ञवचसो राजस्तम्बायनाद्यज्ञवचा राजस्तम्बायनस्तुरात्कावषेयात्तुरः  कावषेयःप्रजापतेः  प्रजापतिर्ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयंभु ब्रह्मणे नमः ॥४
॥                   इति  षष्ठाध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥५
॥                        इति  षष्ठोऽध्यायः ॥६
॥               ॥ इति  बृहदारण्यकोपनिषत्समाप्ता ॥१०
॥   ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ॥ तेजस्वि नावधीतमस्तुमा  विद्विषावहै ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः  शान्तिः ॥----------------------१३५-
-कृकृ[Ê]ॠ [Ê]ॠळ्ळ [Ê]ॠॠ ॠॠ कृ क्----------------------१३६-
-----------------------१३७-
-----------------------१३८-
-----------------------१३९-
-----------------------१४०-
-----------------------१४१-
-ब्रह्मबिन्दूपनिषत्  ॥  १२
॥अमृतबिन्दूपनिषद्वेद्यं यत्परमाक्षरम्  ।तदेव हि त्रिपाद्रामचन्द्राख्यं नः परा गतिः  ॥ॐ  सह नाववत्विति शान्तिः  ॥  ॐ  मनो हि द्विविधं प्रोक्तं शुद्धंचाशुद्धमेव च  ।  अशुद्धं कामसंकल्पं शुद्धं कामविवर्जितम्  ॥  १
॥  मन एवमनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः  ।  बन्धाय विषयासक्तं मुक्त्यै निर्विषयं स्मृतम्॥  २
॥  यतो निर्विषयस्यास्य मनसो मुक्तिरिष्यते  ।  तस्मान्निर्विषयं नित्यं मनःकार्यं मुमुक्षुणा  ॥  ३
॥  निरस्तविषयासङ्गं संनिरुद्धं मनो हृदि  ।  यदा यात्यु-न्मनीभावं तदा तत्परमं पदम्  ॥  ४
॥  तावदेव निरोद्धव्यं यावद्धृदि  गतं----------------------१४२-
-क्षयम्  ।  एतज्ज्ञानं च मोक्षं च अतोऽन्यो ग्रन्थविस्तरः  ॥  ५
॥  १
॥ नैव चिन्त्यंन वाचिन्त्यमचिन्त्यं चिन्त्यमेव च  ।  पक्षपातविनिर्मुक्तं ब्रह्म संपद्यते तदा॥  ६
॥  स्वरेण संधयेद्योगमस्वरं भावयेत्परम्  ।  अस्वरेण हि भावेन भावोनाभाव इष्यते  ॥  ७
॥  तदेव निष्कलं ब्रह्म निर्विकल्पं निरञ्जनम्  ।  तद्ब्रह्माह-मिति ज्ञात्वा ब्रह्म संपद्यते ध्रुवम्  ॥  ८
॥  निर्विकल्पमनन्तं च हेतुवृत्तान्त-बर्जितम्  ।  अप्रमेयमनाद्यं च ज्ञात्वा च परमं शिवम्  ॥  ९
॥  न निरोधो नचोत्पत्तिर्न वन्द्यो न च शासनम्  ।  न मुमुक्षा न मुक्तिश्चेदित्येषा परमार्थता॥  १०
॥  २
॥  एक एवात्मा मन्तव्यो जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु  ।  स्थानत्रयाद्व्यती-तस्य पुनर्जन्म न विद्यते  ॥  ११
॥  एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः  ।एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत्  ॥  १२
॥  घटसंवृतमाकाशं लीय-माने घटे यथा  ।  घटो लीयेत नाकाशं तद्वज्जीवो नभोपमः  ॥  १३
॥  घटव-द्विविधाकारं भिद्यमानं पुनः पुनः  ।  तद्भग्नं न च जानाति स जानाति चनित्यशः  ॥  १४
॥  शब्दमायावृतो यावत्तावत्तिष्ठति पुष्करे  ।  भिन्ने तमसिचैकत्वमेकमेवानुपश्यति  ॥  १५
॥  ३
॥  शब्दाक्षरं परं ब्रह्म यस्मिन्क्षीणे यदक्ष-रम्  ।  तद्विद्वानक्षरं ध्यायेद्यदीच्छेच्छान्तिमात्मनः  ॥  १६
॥  द्वे विद्ये वेदितव्येतु शब्दब्रह्म परं च यत्  ।  शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति  ॥  १७
॥ग्रन्थमभ्यस्य मेधावी ज्ञानविज्ञानतत्त्वतः  ।  पलालमिव धान्यार्थी त्यजेद्ग्रन्थ-मशेषतः  ॥  १८
॥  गवामनेकवर्णानां क्षीरस्याप्येकवर्णता  ।  क्षीरवत्पश्यते ज्ञानंलिङ्गिनस्तु गवां यथा  ॥  १९
॥  घृतमिव पयसि निगूढं भूते भूते च वसतिविज्ञानम्  ।  सततं मन्थयितव्यं मनसा मन्थानभूतेन  ॥  २०
॥  ज्ञाननेत्रंसमादाय चरेद्वह्निमतः परम्  ।  निष्कलं निर्मलं शान्तं तद्ब्रह्माहमिति स्मृतम्॥  २१
॥  सर्वभूताधिवासं च यद्भूतेषु वसत्यपि  ।  सर्वनुग्राहकत्वेन तदस्म्यहंवासुदेवः तदस्म्यहं वासुदेव इति  ॥  २२
॥  ४
॥ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इत्यथर्ववेदीया ब्रह्मबिन्दूपनिषत्समाप्ता  ॥  १२
॥कैवल्योपनिषत्  ॥  १३
॥कैवल्योपनिषद्वेद्यं कैवल्यानन्दतुन्दिलम्  ।कैवल्यगिरिजारामं स्वमात्रं कलयेऽन्वहम्  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ अथाश्वलायनो भगवन्तं परमेष्ठिनमुपसमेत्योवाच  ।  अधीहि भगवन्ब्र-----------------------१४३-
-ह्यविद्यां वरिष्ठां सदा सद्भिः सेव्यमानां निगूढाम्  ।  यथाऽचिरात्सर्वपापंव्यपोह्य परात्परं पुरुषं याति विद्वान्  ॥  १
॥  तस्मै स होवाच पितामहश्चश्रद्धाभक्तिध्यानयोगादवैहि  ॥  २
॥  न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैकेअमृतत्वमानशुः  ।  परेण नाकं निहितं गुहायां विभ्राजते यद्यतयो विशन्ति॥  ३
॥  वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः संन्यासयोगाद्यतयः शुद्धसत्त्वाः  ।  तेब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे  ॥  ४
॥  विविक्तदेशे चसुखासनस्थः शुचिः समग्रीवशिरःशरीरः  ।  अन्त्याश्रमस्थः सकलेन्द्रियाणिनिरुध्य भक्त्या स्वगुरुं प्रणम्य  ॥  ५
॥  हृत्पुण्डरीकं विरजं विशुद्धं विचिन्त्यमध्ये विशदं विशोकम्  ।  अचिन्त्यमव्यक्तमनन्तरूपं शिवं प्रशान्तममृतंब्रह्मयोनिम्  ॥  ६
॥  तमादिमध्यान्तविहीनमेकं विभुं चिदानन्दमरूपमद्भुतम्  ।उमासहायं परमेश्वरं प्रभुं त्रिलोचनं नीलकण्ठं प्रशान्तम्  ।  ध्यात्वा मुनि-र्गच्छति भूतयोनिं समस्तसाक्षिं तमसः परस्तात्  ॥  ७
॥  स ब्रह्मा स शिवःसेन्द्रः सोऽक्षरः परमः स्वराट्  ।  स एव विष्णुः स प्राणः स कालोऽग्निः सचन्द्रमाः  ॥  ८
॥  स एव सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यं सनातनम्  ।  ज्ञात्वा तंमृत्युमत्येति नान्यः पन्धा विमुक्तये  ॥  ९
॥  सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानिचात्मनि  ।  संपश्यन्ब्रह्म परमं याति नान्येन हेतुना  ॥  १०
॥  आत्मानमरणिंकृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम्  ।  ज्ञाननिर्मथनाभ्यासात्पापं दहति पण्डितः  ॥  ११
॥स एव मायापरिमोहितात्मा शरीरमास्थाय करोति सर्वम्  ।  स्त्रियन्नपानादि-विचित्रभोगैः स एव जाग्रत्परितृप्तिमेति  ॥  १२
॥  स्वप्ने स जीवः सुखदुःख-भोक्ता स्वमायया कल्पितजीवलोके  ।  सुषुप्तिकाले सकले विलीने तमोऽभि-भूतः सुखरूपमेति  ॥  १३
॥  पुनश्च जन्मान्तरकर्मयोगात्स एव जीवः स्वपितिप्रबुद्धः  ।  पुरत्रये क्रीडति यश्च जीवस्ततस्तु जातं सकलं विचित्रम्  ॥  आधा-रमानन्दमखण्डबोधं यस्मिँल्लयं याति पुरत्रयं च  ॥  १४
॥  एतस्माज्जायतेप्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च  ।  खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी॥  १५
॥  यत्परं ब्रह्म सर्वात्मा विश्वस्यायतनं महत्  ।  सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरं नित्यंतत्त्वमेव त्वमेव तत्  ॥  १६
॥  जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यादिप्रपञ्चं यत्प्रकाशते  ।  तद्ब्रह्माह-मिति ज्ञात्वा सर्वबन्धैः प्रमुच्यते  ॥  १७
॥  त्रिषु धामसु यद्भोग्यं भोक्ताभोगश्च यद्भवेत्  ।  तेभ्यो विलक्षणः साक्षी चिन्मात्रोऽहं सदाशिवः  ॥  १८
॥मय्येव सकलं जातं मयि सर्वं प्रतिष्ठितम्  ।  मयि सर्वं लयं याति तद्ब्रह्मा-द्वयमस्म्यहम्  ॥  १९
॥  अणोरणियानहमेव तद्वन्महानहं विश्वमहं विचित्रम्  ।पुरातनोऽहं पुरुषोऽहमीशो हिरण्मयोऽहं शिवरूपमस्मि  ॥  २०
॥  अपाणि-----------------------१४४-
-पादोऽहमचिन्त्यशक्तिः पश्याम्यचक्षुः स शृणोम्यकर्णः  ।  अहं विजानामिविविक्तरूपो न चास्ति वेत्ता मम चित्सदाहम्  ॥  २१
॥  वेदैरनेकैरहमेव वेद्योवेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम्  ।  न पुण्यपापे मम नास्ति नाशो न जन्म देहेन्द्रि-यबुद्धिरस्ति  ॥  २२
॥  न भूमिरापो न च वह्निरस्ति न चानिलो मेऽस्ति नचाम्बरं च  ।  एवं विदित्वा परमात्मरूपं गुहाशयं निष्कलमद्वितीयम्  ॥  २३
॥इति कैवल्योपनिषदि प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥समस्तसाक्षिं सदसद्विहीनं प्रयाति शुद्धं परमात्मरूपम्  ।  यः शतरुद्रीय-मधीते सोऽग्निपूतो भवति स वायुपूतो भवति स आत्मपूतो भवति ससुरापानात्पूतो भवति स ब्रह्महत्यात्पूतो भवति स सुवर्णस्तेयात्पूतो भवतिस कृत्याकृत्यात्पूतो भवति तस्मादविमुक्तमाश्रितो भवति अत्याश्रमी सर्वदासदृद्वा जपेत्  ॥  अनेन ज्ञानमाप्नोति संसारार्णवनाशनम्  ।  तस्मादेवंविदित्वैनं कैवल्यं फलमश्नुते कैवल्यं फलमश्नुत इति  ॥  २४
॥इति कैवल्योपनिषदि द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इत्यथर्ववेदीया कैवल्योपनिषत्समाप्ता  ॥  १३
॥जाबालोपनिषत्  ॥  १४
॥जाबालोपनिषत्ख्यातं संन्यासज्ञानगोचरम्  ।वस्तुतस्त्रैपदं ब्रह्म स्वमात्रमवशिष्यते  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥ॐ बृहस्पतिरुवाच याज्ञवल्क्यं यदनु कुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषांभूतानां ब्रह्मसदनम्  ।  अविमुक्तं वै कुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषां भूतानांब्रह्मसदनम्  ।  तस्माद्यत्र क्वचन गच्छति तदेव मन्येत तदविमुक्तमेव  ।  इदं वैकुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनम्  ॥  अत्र हि जन्तोःप्राणेषूत्क्रममाणेषु रुद्रस्तारकं ब्रह्म व्याचष्टे येनासावमृतीभूत्वा मोक्षीभवतितस्मादविमुक्तमेव निषेवेत अविमुक्तं न विमुञ्चेदेवमेवैतद्याज्ञवल्क्यः  ॥  १
॥इति प्रथमः खण्डः  ।अथ हैनमत्रिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं य एषोऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा तं कथमहंविजानीयामिति  ॥  स होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽविमुक्त उपास्यो य एषोऽन-----------------------१४५-
-न्तोऽव्यक्त आत्मा सोऽविमुक्ते प्रतिष्ठित इति  ।  सोऽविमुक्तः कस्मिन्प्रतिष्ठितैति वरणायां नास्यां च मध्ये प्रतिष्ठित इति  ।  का वै वरणा का च नासीतिसर्वानिन्द्रियकृतान्दोषान्वारयतीति तेन वरणा भवति सर्वानिन्द्रियकृतान्पा-पान्नाशयतीति तेन नासी भवतीति  ॥  कतमच्चास्य स्थानं भवतीति  ।  भ्रुवो-र्घ्राणस्य च यः संधिः स एष द्यौर्लोकस्य परस्य च संधिर्भवतीति  ॥  एतद्वैसंधिं संध्यां ब्रह्मविद उपासत इति सोऽविमुक्त उपास्य इति  ।  सोऽविमुक्तंज्ञानमाचष्टे यो वै तदेतदेवं वेदेति  ॥  २
॥इति जाबालोपनिषत्सु द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥अथ हैनं ब्रह्मचारिण ऊचुः किं जाप्येनामृतत्वं ब्रूहीति  ॥  स होवाचयाज्ञवल्क्यः शतरुद्रियेणेत्येतानि ह वा अमृतनामधेयान्येतैर्ह वा अमृतोभवतीति  ॥  एवमेवतद्याज्ञवल्क्यः  ॥  ३
॥इति जाबालोपनिषत्सु तृतीयः खण्डः  ॥  ३
॥अथ ह जनको ह वैदेहो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्योवाच भगवन् संन्यासमनु-ब्रूहीति  ॥  स होवाच याज्ञवल्क्यो ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेत् गृही भूत्वावनी भवेत् वनी भूत्वा प्रव्रजेत्  ॥  यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेद्गृहाद्वावनाद्वा  ॥  अथ पुनरव्रती वा व्रती वा स्नातको वाऽस्नातको वा उत्सन्नाग्निरन-ग्निको वा यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत्  ॥  तद्धैके प्राजापत्यामेवौष्टं कुर्वन्ति  ॥तदु तथा न कुर्यादाग्नेयीमेव कुर्यात्  ॥  अग्निर्ह वै प्राणः प्राणमेवैतया करोतिपश्चात्त्रैधातवीयामेव कुर्यात्  ॥  एतयैव त्रयो धातवो यदुत सत्त्वं रजस्तम इति  ॥अयं ते योनिरृत्वियो यतो जातो अरोचथाः  ॥  तं जानन्नग्न आरोहाथा नोवर्धय रयिम् इत्यनेन मन्त्रेणाग्निमाजिघ्रेत्  ॥  एष वा अग्नेर्योनिर्यः प्राणः प्राणंगच्छ स्वाहेत्येवमेवैतदाह  ॥  ग्रामादग्निमाहृत्य पूर्ववदग्निमाघ्रापयेत्  ॥  यद्यग्निंन विन्देदप्सु जुहुयात्  ॥  आपो वै सर्वा देवताः  ।  ॐसर्वाभ्यो देवताभ्योजुहोमि स्वाहेति हुत्वा समुद्धृत्य प्राश्नीयात्साज्यं हविरनामयं मोक्षमन्त्रस्त्रय्येवंविन्देत्  ॥  तद्ब्रह्मैतदुपासितव्यम्  ॥  एवमेवैतद्भगवन्निति वै याज्ञवल्क्यः  ॥  ४
॥इति जाबालोपनिषत्सु चतुर्थः खण्डः  ॥  ४
॥अथ हैनमत्रिः पप्रच्छ  ॥  याज्ञवल्क्य पृच्छामि त्वा याज्ञवल्क्य अयज्ञोप-वीती कथं ब्राह्मण इति  ॥  स होवाच याज्ञवल्क्य इदमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं यआत्मा प्राश्याचम्यायं विधिः परिव्राजकानाम्  ॥  वीराध्वाने वाऽनाशके वाऽपां----------------------१४६-
-प्रवेशे वाऽग्निप्रवेशे वा महाप्रस्थाने वाऽथ परिव्राड् विवर्णवासा मुण्डोऽपरि-ग्रहः शुचिरद्रोही भैक्षाणो ब्रह्मभूयाय भवति  ॥  यद्यातुरः स्यान्मनसा वाचावा संन्यसेत्  ॥  एष पन्था ब्रह्मणा हानुवित्तस्तेनैति संन्यासी ब्रह्म विदित्येवमे-वैष भगवन्निति वै याज्ञवल्क्यः  ॥  ५
॥इति जाबालोपनिषत्सु पञ्चमः खण्डः  ॥  ५
॥तत्र परमहंसा नाम संवर्तकारुणिश्वेतकेतुदुर्वासऋभुनिदाघजडभरतदत्तात्रे-परैवतकप्रभृतयोऽव्यक्तलिङ्गा अव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्मत्तवदाचरन्तस्त्रि-दण्डं कमण्डलुं शिक्यं पात्रं जलपवित्रं शिखां यज्ञोपवीतं चेत्येतत्सर्वं भूःस्वाहेत्यप्सु परित्यज्यात्मानमन्विच्छेत्  ॥  यथा जातरूपधरो निर्द्वन्द्वो निष्परि-ग्रहस्तत्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक्संपन्नः शुद्धमानसः प्राणसंधारणार्थं यथोक्तकालेविमुक्तो भैक्षमाचरन्नुदरपात्रेण लाभालाभौ समौ भूत्वा शून्यागारदेवगृहतृण-कूटवल्मीकवृक्षमूलकुलालशालाग्निहोत्रनदीपुलिनगिरिकुहरकन्दरकोटरनिर्झर-स्थण्डिलेष्वनिकेतवास्यप्रयत्नो निर्ममः शुक्लध्यानपरायणोऽध्यात्मनिष्ठोऽशुभ-कर्मनिर्मूलनपरः संन्यासेन देहत्यागं करोति स परमहंसो नाम स परमहंसोनामेति  ॥  ६
॥इति जाबालोपनिषत्सु षष्ठः खण्डः  ॥  ६
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इत्यथर्ववेदे जाबालोपनिषत्समाप्ता  ॥  १४
॥हंसोपनिषत्  ॥  १५
॥हंसाख्योपनिषत्प्रोक्तनादादिर्यत्र विश्रमेत्  ।तदाधारं निराधारं ब्रह्ममात्रमहं महः  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ गौतम उवाच  ।  भगवन्सर्वधर्मज्ञ सर्वशास्त्रविशारद  ।  ब्रह्मविद्याप्रबोधोहि केनोपायेन जायते  ॥  १
॥  सनत्सुजात उवाच  ।  विचार्य सर्ववेदेषु मतंज्ञात्वा पिनाकिनः  ।  पार्वत्या कथितं तत्त्वं शृणु गौतम तन्मम  ॥  २
॥  अना-ख्येयमिदं गुह्यं योगिनां कोशसंनिभम्  ।  हंसस्य गतिविस्तारं भुक्तिमुक्तिफल-प्रदम्  ॥  ३
॥  अथ हंसपरमहंसनिर्णयं व्याख्यास्यामः  ।  ब्रह्मचारिणे शान्तायदान्ताय गुरुभक्ताय  ।  हंसहंसेति सदाऽयं सर्वेषु देहेषु व्याप्तो वर्तते  ॥----------------------१४७-
-यथा ह्यग्निः काष्ठेषु तिलेषु तैलमिव तं विदित्वा न मृत्युमत्येति  ।  गुदमवष्टभ्या-धाराद्बायुमुत्थाप्य स्वाधिष्ठानं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य मणिपूरकं गत्वा अनाहत-मतिक्रम्य विशुद्धौ प्राणान्निरुध्याज्ञामनुध्यायन्ब्रह्मरन्ध्रं ध्यायन् त्रिमात्रोऽहमि-त्येवं सर्वदा ध्यायन्नथो नादमाधाराद्ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं शुद्धस्फटिकसंकाशं सवै ब्रह्म परम त्मेत्युच्यते  ॥  १
॥  अथ हंस ऋषिः अव्यक्तगायत्री छन्दः  ।परमहंसो देवता  ।  हमिति बीजम्  ।  स इति शक्तिः  ।  सोऽहमिति कील-कम्  ।  षट्संख्यया अहोरात्रयोरेकविंशतिसहस्राणि षट्शतान्यधिकानि भव-न्ति  ।  सूर्याय सोमाय निरञ्जनाय निराभासाय तनुसूक्ष्म प्रचोदयादितिअग्नीषोमाभ्यां वौषट् हृदयाद्यङ्गन्यासकरन्यासौ भवतः  ।  एवं कृत्वा हृदये-ऽष्टदले हंसात्मानं ध्यायेत्  ।  अग्नीषोमौ पक्षावॐकारः शिरो बिन्दुस्तु नेत्रंमुखं रुद्रो रुद्राणी चरणौ बाहू कालश्चाग्निश्चोभे पार्श्वे भवतः  ।  पश्यत्यनागा-रश्च शिष्टोभयपार्श्वे भवतः  ।  एषोऽसौ परमहंसो भानुकोटिप्रतीकाशो येनेदंव्याप्तम्  ।  तस्याष्टधा वृत्तिर्भवति  ।  पूर्वदले पुण्ये मतिः आग्नेये निद्रालस्या-दयो भवन्ति याम्ये क्रूरे मतिः नैरृत्ये पापे मनीषा वारुण्यां क्रीडा वायव्येगमनादौ बुद्धिः सौम्ये रतिप्रीतिः ईशाने द्रव्यादानं मध्ये वैराग्यं केसरेजाग्रदवस्था कर्णिकायां स्वप्नं लिङ्गे सुषुप्तिः पद्मत्यागे तुरीयं यदा हंसो नादेलीनो भवति तदा तुर्यातीतमुन्मननमजपोपसंहारमित्यभिधीयते  ।  एवं सर्वंहंसवशात्तस्मान्मनो विचार्यते  ।  स एव जपकोट्यां नादमनुभवति एवंसर्वं हंसवशान्नादो दशविधो जायते  ।  चिणीति प्रथमः  ।  चिञ्चिणीति द्वितीयः  ।घण्टानादस्तृतीयः  ।  शङ्खनादश्चतुर्थम्  ।  पञ्चमस्तन्त्रीनादः  ।  षष्ठस्तालनादः  ।  स-प्तमो वेणुनादः  ।  अष्टमो मृदङ्गनादः  ।  नवमो भेरीनादः  ।  दशमो मेघनादः  ।नवमं परित्यज्य दशममेवाभ्यसेत्  ।  प्रथमे चिञ्चिणीगात्रं द्वितीये गात्रभञ्ज-नम्  ।  तृतीये खेदनं याति चतुर्थे कम्पते शिरः  ।  पञ्चमे स्रवते तालु षष्ठेऽमृ-तनिषेवणम्  ।  सप्तमे गूढविज्ञानं परा वाचा तथाऽष्टमे  ॥  अदृश्यं नवमे देहंदिव्यचक्षुस्तथाऽमलम्  ।  दशमं परमं ब्रह्म भवेद्ब्रह्मात्मसंनिधौ  ॥  तस्मिन्मनोविलीयते मनसि संकल्पविकल्पे दग्धे पुण्यपापे सदाशिवः शक्त्यात्मा सर्व-त्रावस्थितः स्वयंज्योतिः शुद्धो बुद्धो नित्यो निरञ्जनः शान्तः प्रकाशत इति  ॥ॐ वेदप्रवचनं वेदप्रवचनमिति  ॥  २
॥  ॐ  पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इत्यथर्ववेदे हंसोपनिषत्समाप्ता  ॥  १५
॥----------------------१४८-
-आरुणिकोपनिषत्  ॥  १६
॥आरुणिकाख्योपनिषत्ख्यातसंन्यासिनोऽमलाः  ।यत्प्रबोधाद्यान्ति मुक्तिं तद्रामब्रह्म मे गतिः  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥ॐ आरुणिः प्रजापतेर्लोकं जगाम  ।  तं गत्वोवाच  ।  केन भगवन्कर्माण्य-शेषतो विसृजानीति  ।  तं होवाच प्रजापतिस्तव पुत्रान्भ्रातॄन्बन्ध्वादीञ्छिखांयज्ञोपवीतं च यागं च सूत्रं च स्वाध्यायं च भूर्लोकभुवर्लोकस्वर्लोकमहर्लोक-जनलोकतपोलोकसत्यलोकं चातलपातालवितलसुतलरसातलतलातलमहातल-ब्रह्माण्डं च विसर्जयेद्दण्डमाच्छादनं चैव कौपीनं च परिग्रहेत्  ।  शेषं विसृजे-दिति  ॥  १
॥  गृहस्थो ब्रह्मचारी वानप्रस्थो वा लौकिकाग्नीनुदराग्नौसमारोपयेत्  ।  गायत्रीं च स्ववाचाग्नौ समारोपयेदुपवीतं भूमावप्सु वाविसृजेत्  ।  कुटीचरो ब्रह्मचारी कुटुम्बं विसृजेत्  ।  पात्रं विसृजेत्  ।  पवित्रंविसृजेत्  ।  दण्डांश्च लौकिकाग्नींश्च विसृजेदिति होवाच  ।  अत ऊर्ध्वममन्त्र-वदाचरेत्  ।  ऊर्ध्वगमनं विसृजेत्  ।  त्रिसंध्यादौ स्नानमाचरेत्  ।  संधिंसमाधावात्मन्याचरेत्  ।  सर्वेषु वेदेष्वारण्यकमावर्तयेदुपनिषदमावर्तयेदुपनिष-दमावर्तयेदिति  ॥  २
॥  खल्वहं ब्रह्म सूत्रं सूचनात्सूत्रं ब्रह्म सूत्रमहमेव विद्वां-स्त्रिवृत्सूत्रं त्यजेद्विद्वान्यं एवं वेद संन्यस्तं मया संन्यस्तं मया संन्यस्तं मयेतित्रिः कृत्वाऽभयं सर्वभूतेभ्यो मत्तः सर्वं प्रवर्तते  ।  सखा मा गोपायौजःसखायोऽसीन्द्रस्य वज्रोऽसि वार्त्रघ्नः शर्म मे भव यत्पापं तन्निवारयेति  ।अनेन मन्त्रेण कृतं वैणवं दण्डं कौपीनं परिग्रहेदौषधवदशनमाचरेदौषधवद-शनमाचरेत्  ।  ब्रह्मचर्यमहिंसां चापरिग्रहं च सत्यं च यत्नेन हे रक्षतो३
हे रक्षतो३
हे रक्षत इति  ॥  ३
॥  अथातः परमहंसपरिव्राजकानामासन-शयनादिकं भूमौ ब्रह्मचारिणां मृत्पात्रं वाऽलाबुपात्रं दारुपात्रं वा कामक्रोध-हर्षरोषलोभमोहदम्भदर्पासूयाममत्वाहंकारादीनपि त्यजेत्  ।  वर्षासु ध्रुव-शीलोऽष्टौ मासानेकाकी यतिश्चरेत् द्वावेव वा चरेद्द्वावेव वा चरे-दिति  ॥  ४
॥  खलु वेदार्थं यो विद्वान्सोपनयनादूर्ध्वमेतानि प्राग्वा त्यजेत्  ।पितरं पुत्रमग्न्युपवीतं कर्म कलत्रं चान्यदपीह यतयो भिक्षार्थं ग्रामंप्रविशन्ति पाणिपात्रमुदरपात्रं वा  ।  ॐ हि ॐ हि ॐ हीत्येतदुपनिषदं विन्य-सेत्  ॥  खल्वेतदुपनिषदं विद्वान्य एवं वेद पालाशं बैल्वमौदुम्बरं दण्ड-मजिनं मेखलां यज्ञोपवीतं च त्यक्त्वा शूरो य एवं वेद  ।  तद्विष्णोः----------------------१४९-
-परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ।  तद्विप्रासो विपन्य-वो जागृवांसः समिन्धते  ।  विष्णोर्यत्परमं पदमिति  ।  एवं निर्वाणानुशासनंबेदानुशासनं वेदानुशासनमिति  ॥  ५
॥  ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इत्यथर्ववेदीयारुणिकोपनिषत्समाप्ता  ॥  १६
॥गर्भोपनिषत्  ॥  १७
॥यद्गर्भोपनिषद्वेद्यं गर्भस्य स्वात्मबोधकम्  ।शरीरापह्नवात्सिद्धं स्वमात्रं कलये हरिम्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ पञ्चात्मकं पञ्चसु वर्तमानं षडाश्रयं षङ्गुणयोगयुक्तम्  ॥  तत्सप्तधातु त्रिमलंद्वियोनि चतुर्विधाहारमयं शरीरम्  ॥  भवति पञ्चात्मकमिति कस्मात् पृथिव्या-पस्तेजोवायुराकाशमित्यस्मिन्पञ्चात्मके शरीरे  ।  का पृथिवी का आपः किंतेजः को वायुः किमाकाशम्  ।  तत्र यत्कठिनं सा पृथिवी यद्द्रवं ता आपो यदुष्णंतत्तेजो यत्संचरति स वायुः यत्सुषिरं तदाकाशमित्युच्यते  ॥  तत्र पृथिवीनाम धारणे आपः पिण्डीकरणे तेजः प्रकाशने वायुर्व्यूहने आकाशमवकाश-प्रदाने  ॥  पृथुस्तु श्रोत्रे शब्दोपलब्धौ त्वक् स्पर्शे चक्षुषी रूपे जिह्वा रसनेनासिकाऽऽघ्राणे उपस्थश्चानन्दनेऽपानमुत्सर्गे बुद्ध्या बुद्ध्यति मनसा संकल्पयतिवाचा वदति  ॥  षडाश्रयमिति कस्मात् मधुराम्ललवणतिक्तकटुकषायरसा-न्विन्दते  ॥  षड्जर्षभगान्धारमध्यमपञ्चमधैवतनिषादाश्चेति  ।  इष्टानिष्टा शब्द-संज्ञाप्रणिधानाद्दशविधा भवन्ति  ॥  १
॥  शुक्लो रक्तः कृष्णो धूम्रः पीतः कपिलःपाण्डुर इति  ॥  सप्तधातुकमिति कस्मात् यथा देवदत्तस्य द्रव्यादिविषया जायन्ते  ॥परस्परं सौम्यगुणत्वात्षड्विधो रसो रसाच्छोणितं शोणितान्मांसं मांसान्मेदोमेदसः स्नावा स्नाव्नोऽस्थीन्यस्थिभ्यो मज्जा मज्जः शुक्रं जुक्रशोणितसंयोगादा-वर्तते गर्भो हृदिव्यवस्थानीति  ।  हृदयेऽन्तराग्निः अग्निस्थाने पित्तं पित्तस्थानेवायुः वायुस्थाने हृदयं प्राजापत्यात्क्रमात्  ॥  २
॥  क्रतुकाले संप्रयोगादेक-रात्रोषितं कलिलं भवति सप्तरात्रोषितं बुद्बुदं भवति अर्धमासाभ्यन्तरेणपिण्डो भवति मासाभ्यन्तरेण कठिनो भवति मासद्वयेन शिरः संपद्यते मास-त्रयेण पादप्रदेशो भवति  ॥  अथ चतुर्थे मासेऽङ्गिउ!ल्यजठरकटिप्रदेशो भवति  ॥----------------------१५०-
-पञ्चमे मासे पृष्ठवंशो भवति  ॥  षष्ठे मासे मुखनासिकाक्षिश्रोत्राणि भवन्ति  ॥सप्तमे मासे जीवेन संयुक्तो भवति  ॥  अष्टमे मासे सर्वसंपूर्णो भवति  ॥  पितूरेतोऽतिरिक्तात्पुरुषो भवति मातू रेतोऽतिरिक्तात्स्त्रियो भवन्त्युभयोर्बीजतुल्य-त्वान्नपुंसको भवति  ॥  व्याकुलितमनसोऽन्धाः खञ्जाः कुब्जा वामना भवन्ति  ॥अन्योन्यवायुपरिपीडितशुक्रद्वध्याद्द्विधा तनूः स्यात्ततो युग्माः प्रजायन्ते  ॥पञ्चात्मकः समर्थः पञ्चात्मिका चेतसा बुद्धिर्गन्धरसादिज्ञाना ध्यानात्क्षरमक्षरंमोक्षं चिन्तयतीति  ।  तदेकाक्षरं ज्ञात्वाऽष्टौ प्रकृतयः षोडश विकाराः शरीरेतस्यैव देहिनाम्  ॥  अथ मात्राऽशितपीत नाडीसूत्रगतेन प्राण आप्यायते  ॥अथ नवमे मासि सर्वलक्षणसंपूर्णो भवति पूर्वजातीः स्मरति कृताकृतं च कर्मभवति शुभाशुभं च कर्म विन्दति  ॥  ३
॥  नानायोनिसहस्राणि दृष्ट्वा चैव ततोमया  ॥  आहारा विविधा भुक्ताः पीताश्च विविधाः स्तनाः  ॥  जातस्यैव मृतस्यैवजन्म चैव पुनः पुनः  ॥  अहो दुःखोदधौ मग्नो न पश्यामि प्रतिक्रियाम्  ॥  य-न्मया परिजनस्यार्थे कृतं कर्म शुभाशुभम्  ॥  एकाकी तेन दह्यामि गतास्ते फ-लभोगिनः  ॥  यदि योन्यां प्रमुञ्चामि सांख्यं योगं वा समाश्रये  ॥  अशुभक्षयकर्तारंफलमुक्तिप्रदायकम्  ॥  यदि योन्यां प्रमुच्यामि तं प्रपद्ये महेश्वरम्  ॥  अशुभक्ष-यकर्तारं फलमुक्तिप्रदायकम्  ॥  यदि योन्यां प्रमुञ्चामि तं प्रपद्ये भगवन्तं नारा-यणं देवम्  ।  अशुभक्षयकर्तारं फलमुक्तिप्रदायकम्  ॥  यदि योन्यां प्रमुञ्चामिध्याये ब्रह्म सनातनम्  ॥  अथ जन्तुः स्त्रीयोनिशतं योनिद्वारि संप्राप्तो यन्त्रेणा-पीड्यमानो महता दुःखेन जातमात्रस्तु वैष्णवेन वायुना संस्पृश्य तदा नस्मरति जन्ममरणं न च कर्म शुभाशुभम्  ॥  ४
॥  शरीरमिति कस्मात् साक्षा-दग्नयो ह्यत्र श्रियन्ते ज्ञानाग्निर्दर्शनाग्निः कोष्ठाग्निरिति  ॥  तत्र कोष्ठाग्निर्नामाशि-तपीतलेह्यचोष्यं पचतीति  ॥  दर्शनाग्नी रूपादीनां दर्शनं करोति  ॥  ज्ञानाग्निःशुभाशुभं च कर्म विन्दति यस्तत्र  ॥ त्रीणि स्थानानि भवन्ति हृदये दक्षिणा-ग्निरुदरे गार्हपत्यं मुखादाहवनीयात्मा यजमानो बुद्धिः पत्नीं मनो ब्रह्मा नि-धाय लोभादयः पशवो धृतिर्दीक्षा संतोषश्च बुद्धीन्द्रियाणि यज्ञपात्राणि कर्मे-न्द्रियाणि हवींषि शिरः कपालं केशा दुर्भा मुखमन्तर्वेदिः चतुष्कपालं शिरःषोडश पार्श्वदन्तोष्ठपटलानि सप्तोत्तरं मर्मशतं साशीतिकं संधिशतं सनवकंस्नायुशतं सप्त शिराशतानि पञ्च मज्जाशतानि अस्थीनि च ह वै त्रीणि शतानिषष्टिश्चार्धचतस्रो रोमाणि कोट्यो हृदयं पलान्यष्टौ द्वादश पलानि जिह्वा पित्तप्रस्थं----------------------१५१-
-कफस्याढकं शुक्लं कुडवं मेदः प्रस्थौ द्वावनियतं मूत्रपुरीषमाहारपरिमाणात्पैप्पलादं मोक्षशास्त्रं परिसमाप्तं पैप्पलादं मोक्षशास्त्रं परिसमाप्तमिति  ॥  ५
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ।इति गर्भोपनिषत्समाप्ता  ॥  १७
॥नारायणाथर्वशिरौपनिषत्  ॥  १८
॥मायातत्कार्यमखिलं यद्बोधाद्यात्यपह्नवम्  ।त्रिपान्नारायणाख्यं तत्कलये स्वात्ममात्रतः  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ अथ पुरुषो ह वै नारायणोऽकामयत प्रजाः सृजेयेति  ॥  नारायणात्प्राणोजायते मनः सर्वेन्द्रियाणि च  ॥  खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी  ॥नारायणाद्ब्रह्मा जायते  ॥  नारायणाद्रुद्रो जायते  ॥  नारायणादिन्द्रो जायते  ॥नारायणात्प्रजापतिः प्रजायते  ॥  नारायणाद्द्वादशादित्या रुद्रा वसवः सर्वाणिच्छन्दांसि  ॥  नारायणादेव समुत्पद्यन्ते  ॥  नारायणात्प्रवर्तन्ते  ॥  नारायणे प्रली-यन्ते  ॥  एतदृग्वेदशिरोऽधीते  ॥  १
॥  अथ नित्यो नारायणः  ॥  ब्रह्मा नारायणः  ॥शिवश्च नारायणः  ॥  शक्रश्च नारायणः ॥  कालश्च नारायणः  ॥  दिशश्च नारा-यणः  ॥  विदिशश्च नारायणः  ॥  ऊर्ध्वं च नारायणः  ॥  अधश्च नारायणः  ॥अन्तर्बहिश्च नारायणः  ॥  नारायण एवेदं सर्वं यद्भूतं यञ्च भव्यम्  ॥  निष्क-लङ्को निरञ्जनो निर्बिकल्पो निराख्यातः शुद्धो देव एको नारायणो न द्वितीयोऽ-स्ति कश्चित्  ॥  य एवं वेद स विष्णुरेव भवति स विष्णुरेव भवति  ॥  यएतद्यजुर्वेदशिरोऽधीते  ॥  २
॥  ॐमित्यग्रे व्याहरेत्  ॥  नम इति पश्चात्  ॥नारायणायेत्युपरिष्टात्  ॥  ॐमित्येकाक्षरम्  ॥  नम इति द्वे अक्षरे  ॥ नाराय-णायेति पञ्चाक्षराणि  ॥  एतद्वै नारायणस्याष्टाक्षरं पदम्  ॥  यो ह वै नारायण-स्याष्टाक्षरं पदमध्येति  ।  अनपब्रुवः सर्वमायुरेति  ॥  विन्दते प्राजापत्यं राय-स्पोषं गौपत्यं ततोऽमृतत्वमश्नुते ततोऽमृतत्वमश्नुत इति  ॥  एतत्सामवेदशिरो-ऽधीते  ॥  ३
॥  प्रत्यगानन्दं ब्रह्मपुरुषं प्रणवस्वरूपम्  ॥  अकार उकारो मकारैति  ॥  ता अनेकधा समभवत्तदेतदोमिति यमुक्त्वा मुच्यते योगी जन्मसंसार-बन्धनात्  ॥  ॐ नमो नारायणायेति मंत्रोपासको वैकुण्ठभुवनं गमिष्यति  ॥तदिदं पुण्डरीकं विज्ञानघनं  ॥  तस्मात्तडिदाभमात्रम्  ॥  ब्रह्मण्यो देवकीपुत्रो----------------------१५२-
-ब्रह्मण्यो मधुसूदनः  ॥  ब्रह्मण्यः पुण्डरीकाक्षो ब्रह्मण्यो विष्णुरच्युत इति  ॥  सर्वं-भूतस्थमेकं वै नारायणं कारणपुरुषमकारणं परं ब्रह्म ओम्  ॥  एतदथर्वशिरोयोऽधीते  ॥  ४
॥  प्रातरधीयानो रात्रिकृतं पापं नाशयति  ॥  सायमधीयानोदिवसकृतं पापं नाशयति  ॥  तत्सायंप्रातरधीयानोऽपापो भवति  ॥  मध्यंदिन-मादित्याभिमुखोऽधीयानः पञ्चमहापातकोपपातकात्प्रमुच्यते  ॥  सर्ववेदपारा-यणपुण्यं लभते  ॥  नारायणसायुज्यमवाप्नोति  ॥  श्रीमन्नारायणसायुज्यमवा-प्नोति य एवं वेद  ॥  ५
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥॥  इति नारायणाथर्वशिरौपनिषत्समाप्ता  ॥  १८
॥महानारायणोपनिषत्  ॥  १९
॥ॐ नमो महते नारायणाय  ॥  अम्भस्यपारे भुवनस्य मध्ये नाकस्य पृष्ठेमहतो महीयान्  ।  शुक्रेण ज्योतींषि समनुप्रविष्टः प्रजापतिश्चरति गर्भे अन्तः॥  १
॥  यस्मिन्निदं सं च वि चैति सर्वं यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः  ।तदेव भूतं तदु भव्यमानमिदं तदक्षरे परमे व्योमन्  ॥  २
॥  येनावृतं खं चदिवं मही च येनादित्यस्तपति तेजसा भ्राजसा च  ।  यदन्तः समुद्रे कवयोपदन्ति तदक्षरे परमे प्रजाः  ॥  ३
॥  यतः प्रसूता जगतः प्रसूती तोयेन जीवा-न्विससर्ज भूम्याम्  ।  यत ओषधीभिः पुरुषान्पशूंश्च विवेश भूतानि चराचराणि॥  ४
॥  अतः परं नान्यदणीयसं हि परात्परं यन्महतो महान्तम्  ।  यदेकमव्यक्तमनन्तरूपं विश्वं पुराणं तमसः परस्तात्  ॥  ५
॥  तदेवर्तं तदु सत्यमाहुस्त-देव ब्रह्म परमं कवीनाम्  ।  इष्टापूर्तं बहुधा जातं जायमानं विश्वं बिभर्तिभुवनस्य नाभिः  ॥  ६
॥  तदेवाग्निस्तद्वायुस्तत्सूर्यस्तदु चन्द्रमाः  ।  तदेव शुक्र-ममृतं तद्ब्रह्म तदापः स प्रजापतिः  ॥  ७
॥  सर्वे निमेषा जज्ञिरे विद्युतः पुरुषा-दधि  ।  कला मुहूर्ताः काष्ठाश्चाहोरात्राश्च सर्वशः  ॥  ८
॥  अर्धमासा मासाऋतवः संवत्सरश्च कल्पताम्  ।  स आपः प्रदुघे उभे इमे अन्तरिक्षमथो सुवः॥  ९
॥  नैनमूर्ध्वं न तिर्यञ्चं न मध्ये परिजग्रभत्  ।  न तस्येशे कश्चन तस्यनाम महद्यशः  ॥  १०
॥  न सन्दृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्च-नैनम्  ।  हृदा मनीषा मनसाभिकॢप्तो य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति  ॥  ११
॥अद्भ्यः सम्भूतो हिरण्यगर्भ इत्यष्टौ  ॥  १२
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥----------------------१५३-
-एष हि देवः प्र दिशोऽनु सर्वाः पूर्वो हि जातः स उ गर्भे अन्तः  ।  सविजायमानः स जनिष्यमाणः प्रत्यङ्मुखस्तिष्ठति सर्वतोमुखः  ॥  १
॥  विश्व-तश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्पात्  ।  सं बाहुभ्यां धमति संपतत्रैर्द्यावापृथिवी जनयन्देव एकः  ॥  २
॥  वेनस्तत्पश्यन्विश्वा भुवनानि विद्वान्यत्र विश्वं भवत्येकनीडम्  ।  यस्मिन्निदं सं च वि चैकं स ओतः प्रोतश्च विभुःप्रजासु  ॥  ३
॥  प्र तद्वोचे अमृतं नु विद्वान् गन्धर्वो नाम निहितं गुहासु  ।त्रीणि पदा निहिता गुहासु यस्तद्वेद स पितुः पितासत्  ॥  ४
॥  स नो बन्धु-र्जनिता स विधाता धामानि वेद भुवनानि विश्वा  ।  यत्र देवा अमृतत्वमान-शानास्तृतीये धामान्यभ्यैरयन्त  ॥  ५
॥  परि द्यावापृथिवी यन्ति सद्यः परिलोकान्परि दिशः परि सुवः  ।  ऋतस्य तन्तुं विततं विवृत्य तदपश्यत्तदभवत्त-त्प्रजासु  ॥  ६
॥  परीत्य लोकान्परीत्य भूतानि परीत्य सर्वाः प्रदिशो दिशश्च  ।प्रजापतिः प्रथमजा ऋतस्यात्मनात्मानमभिसम्बभूव  ॥  ७
॥  सदसस्पतिमद्भुतंप्रियमिन्द्रस्य काम्यम्  ।  सनिं मेधामयासिषम्  ॥  ८
॥  उद्वीप्यस्व जातवेदोऽ-पध्नन्निरृतिं मम  ।  पशूंश्च मह्यमावह जीवनं च दिशो दिशः  ॥  ९
॥  मा नोहिंसीज्जातवेदो गामश्वं पुरुषं जगत्  ।  अबिभ्रदग्न आगहि श्रिया मा परि-पातय  ॥  १०
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥तत्पुरुषस्य विद्महे सहस्राक्षस्य महादेवस्य धीमहि  ।  तन्नो रुद्रः प्रचोदयात्  ॥  १
॥  तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि  ।  तन्नो रुद्रः प्रचोदयात्  ॥  २
॥तत्पुरुषाय विद्महे नन्दिकेश्वराय धीमहि  ।  तन्नो वृषभः प्रचोदयात्  ॥  ३
॥तत्पुरुषाय विद्महे वक्रतुण्डाय धीमहि  ।  तन्नो दन्ती प्रचोदयात्  ॥  ४
॥षण्मुखाय विद्महे महासेनाय धीमहि  ।  तन्नः षष्ठः प्रचोदयात्  ॥  ५
॥पावकाय विद्महे सप्तजिह्वाय धीमहि  ।  तन्नो वैश्वानरः प्रचोदयात्  ॥  ६
॥वैश्वानराय विद्महे लालेलाय धीमहि  ।  तन्नो अग्निः प्रचोदयात्  ॥  ७
॥भास्कराय विद्महे दिवाकराय धीमहि  ।  तन्नः सूर्यः पचोदयात्  ॥  ८
॥  दिवा-कराय विद्महे महाद्युतिकराय धीमहि  ।  तन्न आदित्यः प्रचोदयात्  ॥  ९
॥आदित्याय विद्महे सहस्रकिरणाय धीमहि  ।  तन्नो भानुः प्रचोदयात्  ॥  १०
॥तीक्ष्ण शृंगाय विद्महे वक्रपादाय धीमहि  ।  तन्नो वृषभः प्रचोदयात्  ॥  ११
॥कात्यायन्यै विद्महे कन्याकुमार्यै धीमहि  ।  तन्नो दुर्गा प्रचोदयात्  ॥  १२
॥महाशूलिन्यै विद्महे महादुर्गायै धीमहि  ।  तन्नो भगवती प्रचोदयात्  ॥  १३
॥सुभगायै विद्महे काममालिन्यै धीमहि  ।  तन्नो गौरी प्रचोदयात्  ॥  १४
॥----------------------१५४-
-तत्पुरुषाय विद्महे सुपर्णपक्षाय धीमहि  ।  तन्नो गरुडः प्रचोदयात्  ॥  १५
॥नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि  ।  तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्  ॥  १६
॥नृसिंहाय विद्महे वज्रनखाय धीमहि  ।  तन्नः सिंहः प्रचोदयात्  ॥  १७
॥चतुर्मुखाय विद्महे कमण्डलुधराय धीमहि  ।  तन्नो ब्रह्मा प्रचोदयात्  ॥  १८
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि तृतीयः खण्डः  ॥  ३
॥सहस्रपरमा देवी शतमूला शतांकुरा  ।  सर्वं हरतु मे पापं दुर्वा दुःस्वप्नना-शिनी  ॥  १
॥  दूर्वा अमृतसम्भूताः शतमूलाः शतांकुराः  ।  शतं मे घ्नन्तिपापानि शतमायुर्विवर्धति  ॥  २
॥  काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती परुषः परुषः परि  ।एवा नो दूर्वे प्रतनु सहस्रेण शतेन च  ॥  ३
॥  अश्वक्रान्ते रथक्रान्ते विष्णुक्रान्तेवसुन्धरे  ।  शिरसा धारिता देवि रक्षस्व मां पदे पदे  ॥  ४
॥  उद्धृतासि वराहेणकृष्णेन शतबाहुना  ।  भूमिर्धेनुर्धरित्री च धरणी लोकधारिणी  ।  तेन याब्रह्मदत्तासि काश्यपेनाभिमन्त्रिता  ॥  ५
॥  मृत्तिके हर मे पापं यन्मया दुष्कृतंकृतम्  ।  त्वया हतेन पापेन जीवामि शरदः शतम्  ॥  ६
॥  वाचा कृतं कर्मकृतंमनसा दुर्विचिन्तितम्  ।  त्वया हतेन पापेन गच्छामि परमां गतिम्  ।  मृत्तिकेदेहि मे पुष्टिं त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम्  ॥  ७
॥  गन्धद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टांकरीषिणीम्  ।  ईश्वरीं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम्  ॥  ८
॥  ॐ भूर्लक्ष्मी-र्भुवर्लक्ष्मीः सुवः कालकर्णी तन्नो महालक्ष्मीः प्रचोदयात्  ॥  ९
॥  पद्मप्रभेपद्मसुन्दरि धर्मरतये स्वाहा  ॥  १०
॥  हिरण्यशृंगं वरुणं प्रपद्ये तीर्थं मे देहियाचितः  ।  यन्मया भुक्तमसाधूनां पापेभ्यश्च प्रतिग्रहः  ॥  ११
॥  यन्मे मनसावाचा कर्मणा वा दुष्कृतं कृतम्  ।  तन्मे इन्द्रो वरुणो बृहस्पतिः सविता चपुनन्तु पुनः पुनः  ॥  १२
॥  सुमित्रिया न आप ओषधयः सन्तु दुर्मित्रियास्तस्मैभूयासुर्योऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः  ॥  १३
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि चतुर्थः खण्डः  ॥  ४
॥नमोऽग्नयेऽसुमते नम इन्द्राय नमो वरुणाय नमो वारुण्यै नमोऽद्भ्यः  ॥  य-दपां क्रूरं यदमेध्यं यदशान्तं तदपगच्छतात्  ॥  १
॥  अत्याशनादतीपानाद्यच्चौग्रात्प्रतिग्रहात्  ।  तन्मे वरुणो राजा पाणिना ह्यवमर्शतु  ॥  २
॥  सोऽहमपापोविरजो निर्मुक्तो मुक्तिकिल्बिषः  ।  नाकस्य पृष्ठमारुह्य गच्छेद्ब्रह्मसलोकताम्  ॥  ३
॥इमं मे गंगे यमुने सरस्वति शुतुद्रि स्तोमं सचता परुष्ण्या  ।  असिक्न्या मरुद्वृधेवितस्तयार्जीकीये शृणुह्या सुषोमया  ॥  ४
॥  ऋतं च सत्यं चाभीद्धात्तपसोऽ-ध्यजायत  ।  ततो रात्र्यजायत ततः समुद्रो अर्णवः  ॥  ५
॥  समुद्रादर्णवादधि----------------------१५५-
-संवत्सरो अजायत  ।  अहोरात्राणि विदधद्विश्वस्य मिषतो वशी  ॥  ६
॥  सूर्या-चन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत्  ।  दिवं च पृथिवीं चान्तरिक्षमथो स्वः॥  ७
॥  यत्पृथिव्या रजः स्वमान्तरिक्षे विरोदसी  ।  इमास्तदापो वरुणः पुना-त्वघमर्षणः  ॥  ८
॥  एष सर्वस्य भूतस्य भव्ये भुवनस्य गोप्ता  ।  एष पुण्यकृतांलोकानेष मृत्यो हिरण्मयः  ।  द्यावापृथिव्योर्हिरण्मयं संशृतं सुवः  ।  स नःसुवः संशिशाधि  ॥  ९
॥  आर्द्रं ज्वलति ज्योतिरहमस्मि  ।  ज्योतिर्ज्वलति ब्रह्मा-हमस्मि  ।  योऽहमस्मि ब्रह्माहमस्मि  ।  अहमेवाहं मां जुहोमि स्वाहा  ॥  १०
॥अकार्यकार्यवकीर्णी स्तेनो भ्रूणहा गुरुतल्पगः  ।  वरुणोऽपामवमर्षणस्तस्मात्पापात्प्र-मुच्यते  ॥  ११
॥  रजो भूमिस्त्वमाँरोदयस्व प्रवदन्ति धीराः  ।  पुनन्तु ऋषयःपुनन्तु वसवः पुनातु वरुणः पुनात्वघमर्षणः  ॥  १२
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि पञ्चमः खण्डः  ॥  ५
॥अक्रान्त्समुद्रः प्रथमे विधर्मन् जनयन्प्रजा भुवनस्य राजा  ।  वृषा पवित्रेअधि सानो अव्ये बृहत्सोमो वावृधे सुवान इन्दुः  ॥  १
॥  जातवेदसे सुनवामसोममरातीयतो निदहाति वेदः  ।  स नः पर्षदति दुर्गाणि विश्वा नावेव सिन्धुंदुरितात्यग्निः  ॥  २
॥  तामग्निवर्णां तपसा ज्वलन्तीं वैरोचनीं कर्मफलेषुजुष्टाम्  ।  दुर्गां देवीं शरणमहं प्रपद्ये सुतरसितरसे नमः  ॥  ३
॥  अग्ने त्वं पारयानव्यो अस्मान् स्वस्तिभिरति दुर्गाणि विश्वा  ।  पूश्च पृथ्वी बहुला न उर्वी भवातोकाय तनयाय शंयोः  ॥  ४
॥  विश्वानि नो दुर्गहा जातवेदः सिन्धुर्न नावादुरितातिपर्षि  ।  अग्ने अत्रिवन्नमसा गृणानोऽस्माकं बोध्यविता तनूनाम्  ॥  ५
॥पृतनाजितं सहमानमग्निमुग्रं हुवेम परमात्सधस्थात्  ।  स नः पर्षदतिदुर्गाणिविश्वा क्षामद्देवो अतिदुरितात्यग्निः  ॥  ६
॥  प्रत्नो हि कमीड्यो अध्वरेषु सनाच्चहोता नव्यश्च सत्सि  ।  स्वां चाग्ने तन्वं पिप्रयस्वास्मभ्यं च सोभगमायजस्व॥  ७
॥  परस्ताद्यशो गुहासु मम सुपर्णपक्षाय धीमहि  ।  शतबाहुना पुनरजायतसुवो राजा सधस्था त्रीणि च  ॥  ८
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि षष्ठः खण्डः  ॥  ६
॥ॐ भूरग्नये पृथिव्यै स्वाहा  ।  भुवो वायवेऽन्तरिक्षाय स्वाहा  ।  सुवरादित्या-य दिवे स्वाहा  ।  घूर्भुवःसुवश्चन्द्रमसे दिग्भ्यः स्वाहा  ।  नमो देवेभ्यः स्वधापितृभ्यो भूर्भुवः सुवरग्निरोम्  ॥  १
॥  भूरन्नमग्नये पृथिव्यै स्वाहा  ।  भुवोऽन्नंवायवेऽन्तरिक्षाय स्वाहा  ।  सुवरन्नमादित्याय दिवे स्वाहा  ।  भूर्भुवःसुवरन्नं च-न्द्रमसे दिग्भ्यः स्वाहा  ।  नमो देवेभ्यः स्वधा पितृभ्यो भूभुवःसुवरन्नमोम्----------------------१५६-
-॥  २
॥  भूरग्नये च पृथिव्यै च महते च स्वाहा  ।  भुवो वायवे चान्तरिक्षायच महते च स्वाहा  ।  सुवरादित्याय च दिवे च महते च स्वाहा  ।  भूर्भुवःसुव-श्चन्द्रमसे च नक्षत्रेभ्यश्च दिग्भ्यश्च महते च स्वाहा  ।  नमो देवेभ्यः स्वधापितृभ्यो भूर्भुवःसुवर्महरोम्  ॥  ३
॥  पाहि नो अग्न एनसे स्वाहा  ।  पाहि नोविश्ववेदसे स्वाहा  ॥  यज्ञं पाहि विभावसो स्वाहा  ।  सर्वं पाहि शतक्रतो स्वाहा॥  ४
॥  यश्छन्दसामृषभो विश्वरूपश्छन्दोभ्यश्छन्दांस्याविवेश  ।  सतां शक्यःप्रोवाचोपनिषदिन्द्रो ज्येष्ठ इन्द्राय ऋषिभ्यो नमो देवेभ्यः स्वधा पितृभ्योभूर्भुवःसुवश्छन्द  ॐ  ॥  ५
॥  नमो ब्रह्मणे धारणं मे अस्त्वनिराकरणं धार-यिता भूयासं कर्णयोः श्रुतं मा च्योढ्वं ममामुष्य  ॐ  ॥  ६
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि सप्तमः खण्डः  ॥  ७
॥ऋतं तपः सत्यं तपः श्रुतं तपः शान्तं तपो दानं तपो यज्ञस्तपो भूर्भुवःसुवर्ब्रह्मैतदुपास्यैतत्तपः  ॥  १
॥  यथा वृक्षस्य संपुष्पितस्य दूराद्गन्धो वात्येवंपुण्यस्य कर्मणो दूराद्गन्धो वाति  ।  यथासिधारां कर्तेऽवहितामवक्रामेद्यद्युवेह वेहवा विह्वलिष्यामि कर्तं पतिष्यामीत्येवमनृतादात्मानं जुगुप्सेत्  ॥  २
॥अणोरणीयान्महतो महीयानात्मा गुहायां निहितोऽस्य जन्तोः  ।  तमक्रतुं पश्यतिवीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमीशम्  ॥  ३
॥  सप्त प्राणाः प्रभवन्तितस्मात्सप्तार्चिषः समिधः सप्त जिह्वाः  ।  सप्त इमे लोका येषु चरन्ति प्राणागुहाशया निहिताः सप्त सप्त  ॥  ४
॥ अतः समुद्रा गिरयश्च सर्वे अस्मात्स्यन्दन्तेसिन्धवः सर्वरूपाः  ।  अतश्च विश्वा ओपधयो रसश्च येनैष भूतैस्तिष्ठते ह्यन्त-रात्मा  ॥  ५
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषद्यष्टमः खण्डः  ॥  ८
॥ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीनामृषिर्विप्राणां महिषो मृगाणाम्  ।  श्येनोगृध्राणां स्वधितिर्वनानां सोमः पवित्रमत्येति रेभन्  ॥  १
॥  अजामेकां लोहित-शुक्लकृष्णां बह्वीं प्रजां जनयन्तीं सरूपाम्  ।  अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेतेजहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः  ॥  २
॥  हंसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदि-षदतिथिर्दुरोणसत्  ।  नृषद्वरसदृतसद्व्योमसदब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतंबृहत्  ॥  ३
॥  यस्मान्न जातः परो अन्यो अस्ति य आविवेश भुवनानि विश्वा  ।प्रजापतिः प्रजया संविदानस्त्रीणि ज्योतींषि सचते स षोडशी  ॥  ४
॥  विध-र्तारं हवामहे वसोः कुविद्वनाति नः  ।  सवितारं नृचक्षसम्  ॥  ५
॥  अद्या नोदेव सवितः प्रजावत्सावीः सौभगम्  ।  परा दुःष्वप्नियं सुव  ॥  ६
॥  विश्वानिदेव सवितर्दुरितानि परासुव  ।  यद्भद्रं तन्न आसुव  ॥  ७
॥  मधु वाता ऋतायते----------------------१५७-
-मधु क्षरन्ति सिन्धवः  ।  माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः  ॥  ८
॥  मधुनक्तमुतोषसोमधुमत्पार्थिवं रजः  ।  मधु द्यौरस्तु नः पिता  ॥  ९
॥  मधुमान्नो वनस्पतिर्म-धुमाँ अस्तु सूर्यः  ।  माध्वीर्गावो भवन्तु नः  ॥  १०
॥  घृतं मिमिक्षे घृतमस्ययोनिर्घृते श्रितो घृतम्वस्य धाम  ।  अनुष्वधमावह मादयस्व स्वाहाकृतं वृषभवक्षि हव्यम्  ॥  ११
॥  समुद्रादूर्मिर्मधुमाँ उदारदुपांशुना सममृतत्वमानट्  ।घृतस्य नाम गुह्यं यदस्ति जिह्वा देवानाममृतस्य नाभिः  ॥  १२
॥  वयं नाम प्रब्र-वामा घृतस्यास्मिन्यज्ञे धारयामा नमोभिः  ।  उप ब्रह्मा शृणवच्छस्यमानं चतुः-शृंगोऽवमीद्गौर एतत्  ॥  १३
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि नवमः खण्डः  ॥  ९
॥चत्वारि शृंगा त्रयो अस्य पादा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य  ।  त्रिधा बद्धोवृषभो रोरवीति महो देवो मर्त्याँ आविवेश  ॥  १
॥  त्रिधा हितं पणिभिर्गुह्य-मानं गवि देवासो घृतमन्वविन्दन्  ।  इन्द्र एकं सूर्य एकं जजान वेनादेकंस्वधया निष्टतक्षुः  ॥  २
॥  यो देवानां प्रथमं पुरस्ताद्विश्वाधिको रुद्रो महर्षिः  ।हिरण्यगर्भं पश्यत जायमानं स नो देवः शुभया स्मृत्या संयुनक्ति  ॥  ३
॥यस्मात्परं नापरमस्ति किञ्चिद्यस्मान्नाणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित्  ।  वृक्ष इवस्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम्  ॥  ४
॥  न कर्मणा न प्रजयाधनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः  ।  परेण नाकं निहितं गुहायां विभ्राजतेयद्यतयो विशन्ति  ॥  ५
॥  वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः सन्न्यासयोगाद्यतयःशुद्धसत्त्वाः  ।  ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे  ॥  ६
॥दह्रं विपाप्मं वरं वेश्मभूतं यत्पुण्डरीकं पुरमध्यसंस्थम्  ।  तन्नापि दह्रं गगनंविशोकस्तस्मिन्यदन्तस्तदुपासितव्यम्  ॥  ७
॥  यो वेदादौ स्वरः प्रोक्तो वेदा-न्ते च प्रतिष्ठितः  ।  तस्य प्रकृतिलीनस्य यः परः स महेश्वरः  ॥  ८
॥  अजोऽन्यःसुविभा नाभिः सर्वमस्यैव  ॥  ९
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि दशमः खण्डः  ॥  १०
॥सहस्रशीर्षं देवं विश्वाख्यं विश्वशम्भुवम्  ।  विश्वं नारायणं देवमक्षरं परमंप्रभुम्  ॥  १
॥  विश्वतः परमं नित्यं विश्वं नारायणं हरिम्  ।  विश्वमेवेदं पुरुषस्त-द्विश्वमुपजीवति  ॥  २
॥  पतिं विश्वस्यात्मेश्वरं शाश्वतं शिवमच्युतम्  ।  नारायणंमहाज्ञेयं विश्वात्मानं परायणम्  ॥  ३
॥  नारायणः परं ब्रह्मतत्त्वं नारायणः परः  ।नारायणः परो ज्योतिरात्मा नारायणः परः  ॥  ४
॥  नारायणः परो ध्याताध्यानं नारायणः परः  ।  परादपि परश्चासु तस्माद्यस्तु परात्परः  ॥  ५
॥  यच्चकिञ्चिज्जगत्यस्मिन्दृश्यते श्रूयतेऽपि वा  ।  अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः----------------------१५८-
-स्थितः  ॥  ६
॥  अनन्तमव्ययं कविं समुद्रेतं विश्वशम्भुवम्  ।  पद्मकोशप्रतीकाशंसुषिरं चाप्यधोमुखम्  ॥  ७
॥  अधोनिष्ट्या वितस्त्यां तु नाभ्यामुपरि तिष्ठति  ।हृदयं तद्विजानीयाद्विश्वस्यायतनं महत्  ॥  ८
॥  सततं तु शिराभिस्तु लम्बत्या-कोशसन्निभम्  ।  तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्मं तस्मिन्त्सर्वं प्रतिष्ठितम्  ॥  ९
॥  तस्यमध्ये महानग्निर्विश्वार्चिर्विश्वतोमुखः  ।  सोऽग्रभुग्विभजंस्तिष्ठन्नाहारमक्षयः कविः॥  १०
॥  सन्तापयति स्वं देहमापादतलमस्तकम्  ।  तस्य मध्ये वह्निशिखाअणीयोर्ध्वा व्यवस्थिता  ॥  ११
॥  नीलतोयदमध्यस्था विद्युल्लेखेव भासुरा  ।नीवारशूकवत्तन्वी पीताभा स्यात्तनूपमा  ॥  १२
॥  तस्याः शिखाया मध्ये पर-मात्मा व्यवस्थितः  ।  स ब्रह्मा स शिवः सेन्द्रः सोऽक्षरः परमः स्वराट्  ॥  १३
॥अथातो योग जिह्वा मे मधुवादिनी  ।  अहमेव कालो नाहं कालस्य  ॥  १४
॥नारायणः स्थितो व्यवस्थितश्चत्वारि च  ॥  १५
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि एकादशः खण्डः  ॥  ११
॥ऋतं सत्यं परं ब्रह्म पुरुषं कृष्णर्पिगलम्  ।  ऊर्ध्वरेतं विरूपाक्षं विश्वरूपाय वैनमः  ॥  १
॥  आदित्यो वा एष एतन्मण्डलं तपति  ।  तत्र ता ऋचस्तदृचांमण्डलं स ऋचां लोकोऽथ य एष एतस्मिन्मण्डले अर्चिषि पुरुषस्तानि यजूंषिस यजुषां मण्डलं स यजुषां लोकोऽथ य एष एतस्मिन्मण्डले अर्चिर्दीप्यतेतानि सामानि स साम्नां मण्डलं स साम्नां लोकः सैषा त्रय्येव विद्या तपतिय एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषः  ॥  २
॥  आदित्यो वै तेज ओजो बलंयशश्चक्षुःश्रोत्रमात्मा मनो मन्युर्मनुर्मृत्युः सत्यो मित्रो वायुराकाशः  ।  प्राणोलोकपालकः  ।  किं तत्सत्यमन्नमायुरमृतो जीवो विश्वः  ।  कतमः स्वयम्भूः प्रजा-पतिः संवत्सर इति  ।  संवत्सरोऽसावादित्यो य एष पुरुष एष भूतानामधिपतिः  ।ब्रह्मणः सायुज्यं सलोकतामाप्नोत्येतासामेव देवतानां सायुज्यं सार्ष्टितां समान-लोकतामाप्नोति य एवं वेदेत्युपनिषत्  ॥  ३
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि द्वादशः खण्डः  ॥  १२
॥घृणिः सूर्य आदित्य ओम्  ॥  अर्चयन्ति तपः सत्यं मधु क्षरन्ति तद्ब्रह्म तदापआपो ज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवःस्वरोम्  ॥  १
॥  सर्वो वै रुद्रस्तस्मै रुद्रायनमो अस्तु  ।  पुरुषो वै रुद्रस्तन्महो नमो नमः  ।  विश्वं भूतं भव्यं भुवनं चित्रंबहुधा जातं जायमानं च यत्  ।  सर्वो ह्येष रुद्रस्तस्मै रुद्राय नमो अस्तु  ॥  २
॥कद्रुद्राय प्रचेतसे मीह्ळुष्टमाय तव्यसे  ।  वोचेम शन्तमं हृदे  ॥  सर्वो ह्येषरुद्रस्तस्मै रुद्राय नमो अस्तु  ॥  ६
॥  नमो हिरण्यबाहवे हिरण्यवर्णाय हिरण्य-रूपाय हिरण्यपतये  ।  अम्बिकापतये उमापतये नमो नमः  ॥  ४
॥  यस्य----------------------१५९-
-वैकंकत्यग्निहोत्रहवणी भवति प्रतिष्ठिताः प्रत्येवास्याहुतयस्तिष्ठन्त्यथो प्रतिष्ठित्यै॥  ५
॥  कृणुष्व पाज इति पञ्च  ॥  ६
॥  अदितिर्देवा गन्धर्वा मनुष्याः पितरोऽ-सुरास्तेषां सर्वभूतानां माता मेदिनी पृथिवी महती मही सावित्री गायत्रीजगत्युर्वी पृथ्वी बहुला विश्वा भूता  ।  कतमा का या सा सत्येत्यमृतेतिवसिष्ठः  ॥  ७
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि त्रयोदशः खण्डः  ॥  १३
॥आपो वा इदं सर्वं विश्वा भूतान्यापः प्राणो वा आपः पशव आपो अन्न-मापोऽमृतमापः सम्राडापो विराडापः स्वराडापश्छन्दांस्यापो ज्योतींष्यापोयजूंष्यापः सत्यमापः सर्वा देवता आपो भूर्भुवःसुवराप ओम्  ॥  १
॥  आपःपुनन्तु पृथिवीं पृथिवी पूता पुनातु माम्  ।  पुनन्तु ब्रह्मणस्पतिर्ब्रह्मपूता पुनातुमाम्  ।  यदुच्छिष्टमभोज्यं यद्वा दुश्चरितं मम  ।  सर्वं पुनन्तु मामापो असतां चप्रतिग्रहं स्वाहा  ॥  २
॥  अग्निश्च मा मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यः पापेभ्योरक्षन्ताम्  ।  यदह्ना पापमकार्षं मनसा वाचा हस्ताभ्यां पद्भ्यामुदरेण शिश्नाअहस्तदवलुम्पत यत्किञ्च दुरितं मयि  ।  इदमहं माममृतयोनौ सत्ये ज्योतिषिजुहोमि स्वाहा  ॥  ३
॥  सूर्यश्च मा मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यः पापेभ्योरक्षन्ताम्  ।  याया पापमकार्षं मनसा वाचा हस्ताभ्यां पद्भ्यामुदरेणशिश्ना रात्रिस्तदवलुम्पतु यत्किञ्च दुरितं मयि  ।  इदमहं माममृतयोनौ सूर्येज्योतिषि जुहोमि स्वाहा  ॥  ४
॥  अहर्नो अत्यपीपरद्रात्रिर्नो अतिपारयद्रात्रिर्नोअत्यपीपरदहर्नो अतिपारयत्  ॥  ५
॥  इति श्रीमहानारायणोपनिषदि चतुर्दशः खण्डः  ॥  १४
॥आयातु वरदा देवी अक्षरं ब्रह्मसम्मितम्  ।  गायत्री छन्दसां माता इदंब्रह्म जुषस्व नः  ॥  ओजोऽसि सहोऽसि बलमसि भ्राजोऽसि देवानां धामनामासि विश्वमसि विश्वायुः सर्वमसि सर्वायुरभिभूरोम्  ॥  गायत्रीमावाहयामिसावित्रीमावाहयामि सरस्वतीमावाहयामि  ॥  १
॥  ॐ भूः  ।  ॐ  भुवः  ।  ॐस्वः  ।  ॐ महः  ।  ॐ जनः  ।  ॐ तपः  ।  ॐ सत्यं  ।  ॐ तत्सवितुर्वरेण्यंभर्गो देवस्य धीमहि  ।  धियो यो नः प्रचोदयात्  ।  ओमापोज्योतीरसोऽमृतंब्रह्म भूर्भुवःस्वरोम्  ॥  २
॥  ॐ भूर्भुवः सुवर्महर्जनस्तपः सत्यं मधु क्षरन्ति  ।तद्ब्रह्म  ।  तदाप आपोज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवःस्वरोम्  ॥  ३
॥  ॐ तद्ब्रह्म  ।ॐ तद्वायुः  ।  ॐतदात्मा  ।  ॐ तत्सर्वम्  ।  ॐ तत्पुरॐ नमः  ॥  ४
॥  उत्तमेशिखरे देवी भूम्यां पर्वतमूर्धनि  ।  ब्राह्मणेभ्यो ह्यनुज्ञाता गच्छ देवि यथासुखम् ----------------------१६०-
-॥  ५
॥  ॐ अन्तश्चरसि भूतेषु गुहायां विश्वमूर्तिषु  ।  त्वं यज्ञस्त्वं विष्णुस्त्वंवषट्कारस्त्वं रुद्रस्त्वं ब्रह्मा त्वं प्रजापतिः  ॥  ६
॥  अमृतोपस्तरणमसि  ॥  ७
॥प्राणे निविष्टोऽमृतं गुहोमि प्राणाय स्वाहा  ।  अपाने निविष्टोऽमृतं जुहोमिअपानाय स्वाहा  ।  व्याने निविष्टोऽमृतं जुहोमि व्यानाय स्वाहा  ।  उदानेनिविष्टोऽमृतं जुहोमि उदानाय स्वाहा  ।  समाने निविष्टोऽमृतं जुहोमि समा-नाय स्वाहा  ॥  ८
॥  प्राणे निविष्टोऽमृतं जुहोमि  ।  शिवोमाविशाप्रदाहाय  ।प्राणाय स्वाहा  ॥  अपाने निविष्टोऽमृतं जुहोमि  ।  शिवोमाविशाप्रदाहाय  ।  अपा-नाय स्वाहा  ॥  व्याने निविष्टोऽमृतं जुहोमि  ।  शिवोमाविशाप्रदाहाय  ।  व्यानायस्वाहा  ॥  उदाने निविष्टोऽमृतं जुहोमि  ।  शिवोमाविशाप्रदाहाय  ।  उदानायस्वाहा  ॥  समाने निविष्टोऽमृतं जुहोमि  ।  शिवोमाविशाप्रदाहाय  ।  समानायस्वाहा  ॥  ९
॥  अमृतापिधानमसि  ।  ब्रह्मणि स आत्मामृतत्वाय  ॥  १०
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि पंचदशः खण्डः ॥  १५
॥श्रद्धायां प्राणे निविश्यामृतं हुतम्  ।  प्राणमन्नेनाप्यायस्व  ॥  अपाने निविश्यामृतं हुतम्  ।  अपानमन्नेनाप्यायस्व  ॥  व्याने निविश्यामृतं हुतम्  ।  व्यान-मन्नेनाप्यायस्व  ॥  उदाने निविश्यामृतं हुतम्  ।  उदानमन्नेनाप्यायस्व  ॥समाने निविश्यामृतं हुतम्  ।  समानमन्नेनाप्यायस्व  ॥  ब्रह्मणि स आत्मामृत-त्वाय  ॥  १
॥  प्राणानां ग्रन्थिरसि रुद्रोमाविशान्तकस्तेनान्नेनाप्यायस्व  ॥  २
॥अंगुष्ठमात्रः पुरुषो अंगुष्ठं च समाश्रितः  ।  ईशः सर्वस्य जगतः प्रभुः प्रीणातिविश्वभुक्  ॥  ३
॥  मेधा देवी जुषमाणा न आगाद्विश्वाची भद्रा सुमनस्यमाना  ।त्वया जुष्टा जुषमाणा दुरुक्तान् बृहद्वदेम विदथे सुवीराः  ॥  त्वया जुष्ट ऋषि-र्भवतु देवी त्वया ब्रह्मा गतश्रीरुत त्वया  ।  त्वया जुष्टश्चित्रं विन्दते वसु सानो जुषस्व द्रविणेन मेधे  ॥  ४
॥  मेधां मे इन्द्रो ददातु मेधां देवी सरस्वती  ।मेधां मे अश्विनावुभावाधत्तां पुष्करस्रजौ  ॥  ५
॥  अप्सरासु च या मेधा गन्ध-र्वेषु च यन्मनः  ।  दैवी मेधा मनुष्यजा सा मां मेधा सुरभिर्जुषताम्  ॥  ६
॥आ मां मेधा सुरभिर्विश्वरूपा हिरण्यवर्णा जगती जगम्या  ।  ऊर्जस्वती पयसापिन्वमाना सा मां मेधा सुप्रतीका जुषताम्  ॥  ७
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि षोडशः खण्डः  ॥  १६
॥सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय वै नमः  ।  भवे भवे नातिभवे भजस्व मांभवोद्भवाय नमः  ॥  १
॥  वामदेवाय नमो ज्येष्ठाय नमः श्रेष्ठाय नमो रुद्रायनमः कालाय नमः कलविकरणाय नमो बलविकरणाय नमो बलप्रमथनायनमः सर्वभूतदमनाय नमो मनोन्मनाय नमः  ॥  २
॥  अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो----------------------१६१-
-घोरे घोरतरेभ्यः  ।  सर्वतः सर्व सर्वेभ्यो नमस्ते अस्तु रुद्ररूपेभ्यः  ॥  ३
॥  तत्पु-रुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि  ।  तन्नो रुद्रः प्रचोदयात्  ॥  ४
॥  ईशानःसर्वविद्यानामीश्वरः सर्वभूतानां ब्रह्माधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिर्ब्रह्मा शिवो मे अस्तुसदाशिवोम्  ॥  ५
॥  ब्रह्म मेतु माम्  ।  मधु मेतु माम्  ।  ब्रह्म मेऽव मधु मेतु माम्  ।यस्ते सोम प्रजावत्सोऽभि सो अहम्  ।  दुःस्वप्नहन्दुरुष्वहा  ।  यांस्ते सोम प्राणां-स्ताञ्जुहोमि  ॥  त्रिसुपर्णमयाचितं ब्राह्मणाय दद्यात्  ।  ब्रह्महत्यां वा एते घ्नन्ति येब्राह्मणास्त्रिसुपर्णं पठन्ति ते सोमं प्राप्नुवन्त्यासहस्रात्पंक्तिं पुनन्ति  ॥  ॐ  ॥  ६
॥ब्रह्ममेधया मधुमेधया ब्रह्म मेऽव मधुमेधया  ॥  अद्या नो देव सवितः प्रजाव-त्सावीः सौभगं  ।  परा दुःष्वप्नियं सुव  ॥  विश्वानि देव सवितर्दुरितानि परा-सुव  ।  यद्भद्रं तन्न आसुव  ॥  मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः  ।माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः  ॥  मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिवं रजः  ।  मधु द्यौरस्तुनः पिता  ॥  मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाँ अस्तु सूर्यः  ।  माध्वीर्गावो भवन्तु नः  ॥य इमं त्रिसुपर्णमयाचितं ब्राह्मणाय दद्यात्  ।  भ्रूणहत्यां वा एते घ्नन्ति ये ब्राह्म-णास्त्रिसुपर्णं पठन्ति ते सोमं प्राप्नुवन्त्यासहस्रात्पंक्तिं पुनन्ति  ॥  ॐ  ॥  ७
॥  ॐब्रह्ममेधवा मधुमेधवा ब्रह्म मेऽव मधुमेधवा  ॥  बह्मा देवानां पदवीः कवीना-मृषिर्विप्राणां महिषो मृगाणाम्  ।  श्येनो गृध्राणां स्वधितिर्वनानां सोमः पवित्र-मत्येति रेभन्  ॥  हंसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत्  ।नृषद्वरसदृतसद्भ्योमसदब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत्  ॥  य इमं त्रिसु-पर्णमयाचितं ब्राह्मणाय दद्यात्  ।  वीरहत्यां वा एते घ्नन्ति ये ब्राह्मणास्त्रिसुपणपठन्ति ते सोमं प्राप्नुवन्त्यासहस्रात्पंक्तिं पुनन्ति  ॥  ॐ  ॥  ८
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि सप्तदशः खण्डः  ॥  १७
॥देवकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा  ।  मनुष्यकृतस्यैनसोऽवयजनमसिस्वाहा  ।  पितृकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा  ।  आत्मकृतस्यैनसोऽवयजनमसिस्वाहा  ।  अन्यकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा  ।  यद्दिवा च नक्तं चैनश्चकृमतस्यावयजनमसि स्वाहा  ।  यद्विद्वांसश्चाविद्वांसश्चैनश्चकृम तस्यावयजनमसिस्वाहा  ।  यच्चाहमेनो विद्वांसश्चाविद्वांसश्चैनश्चकृम तस्यावयजनमसि स्वाहा  ।यत्स्वपन्तश्च जाग्रतश्चैनश्चकृम तस्यावयजनमसि स्वाहा  ।  यत्सुषुप्तश्च जाग्रत-श्चैनश्चकृम तस्यावयजनमसि स्वाहा  ।  एनस एनसोऽवयजनमसि स्वाहा  ॥  १
॥कामोऽकार्षीन्नाहं करोमि कामः करोति कामः कर्ता कामः कारयिता  ।  एतत्तेकाम कामाय स्वाहा  ॥  २
॥  मन्युरकार्षीन्नाहं करोमि मन्युः करोति मन्युःकर्ता मन्युः कारयिता  ।  एतत्ते मन्यो मन्यवे स्वाहा  ॥  ३
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषद्यष्टादशः खण्डः  ॥  १८
॥----------------------१६२-
-तिलाः कृष्णास्तिलाः श्वेतास्तिलाः सौम्या वशानुगाः  ।  तिलाः पुनन्तु मेपापं यत्किञ्चिद्दुरितं मयि स्वाहा  ।  यन्मे मनसा वाचा कर्मणा वा दुष्कृतं कृ-तम्  ।  दुःस्वप्नं दुर्जनस्पर्शं तिलाः शान्तिं कुर्वन्तु स्वाहा  ।  चौरस्यान्नं नवश्राद्धंब्रह्महा गुरुतल्पगः  ।  गोस्तेयं सुरापानं भ्रूणहत्यां तिलाः शमयन्तु स्वाहा  ।गणान्नं गणिकान्नं कुष्टान्नं पतितान्नं भुक्त्वा वृषलीभोजनम्  ।  श्रद्धा प्रजा चमेधा च तिलाः शान्तिं कुर्वन्तु स्वाहा  ।  श्रीश्च पुष्टिश्चानृण्यं ब्रह्मण्यं बहुपुत्रि-णम्  ।  श्रद्धा प्रजा च मेधा च तिलाः शान्तिं कुर्वन्तु स्वाहा  ॥  १
॥  अग्नयेस्वाहा  ।  विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा  ।  ध्रुवाय भूमाय स्वाहा  ।  ध्रुवक्षितये स्वा-हा  ।  धूमाय स्वाहा  ।  अच्युतक्षितये स्वाहा  ।  अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा  ।  धर्मायस्वाहा  ।  अधर्माय स्वाहा  ।  अद्भ्यः स्वाहा  ।  ओषधिवनस्पतिभ्यः स्वाहा  ।रक्षोदेवजनेभ्यः स्वाहा  ।  गृह्याभ्यः स्वाहा  ।  अवसानेभ्यः स्वाहा  ।  अव-सानपतिभ्यः स्वाहा  ।  सर्वभूतेभ्यः स्वाहा  ।  कामाय स्वाहा  ।  अन्तरिक्षायस्वाहा  ।  यदेजति जगति यच्च चेष्टति नान्यो भागो यत्नान्मे स्वाहा  ।  पृथिव्यैस्वाहा  ।  अन्तरिक्षाय स्वाहा  ।  दिवे स्वाहा  ।  सूर्याय स्वाहा  ।  चन्द्रमसेस्वाहा  ।  नक्षत्रेभ्यः स्वाहा  ।  इन्द्राय स्वाहा  ।  बृहस्पतये स्वाहा  ।  प्रजापतयेस्वाहा  ।  ब्रह्मणे स्वाहा  ।  स्वधा पितृभ्यः  ।  नमो रुद्राय पशुपतये स्वाहा  ।देवेभ्यः स्वाहा  ।  पितृभ्यः स्वधा अस्तु  ।  भूतेभ्यो नमः  ।  मनुष्येभ्यो हन्ता  ।परमेष्ठिने स्वाहा  ॥  २
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषद्येकोनविंशः खण्डः  ॥  १९
॥ये भूताः प्रचरन्ति दिवानक्तं बलिमिच्छन्तो वितुदस्य प्रेष्ठाः  ।  तेभ्यो बलिंपुष्टिकामो हरामि मयि पुष्टिं पुष्टिपतिर्दधातु स्वाहा  ॥  १
॥  सजोषा इन्द्र स-गणो मरुद्भिः सोमं पिब वृत्रहञ्छूर विद्वान्  ।  जहि शत्रूंरपमृधो नुदस्वाथाभ-यं कृणुहि विश्वतो नः  ॥  २
॥  त्रातारमिन्द्रमवितारमिन्द्रं हवे हवे सुहवंशूरमिन्द्रम्  ।  ह्वयामि शक्रं पुरुहूतमिन्द्रं स्वस्ति नो मघवा धात्विन्द्रः  ॥  ३
॥यत इन्द्र भयामहे ततो नो अभयं कृधि  ।  मघवञ्छग्धि तव तन्न ऊतिभिर्वि-द्विषो विमृधो जहि  ॥  ४
॥  स्वस्तिदा विशाम्पतिर्वृत्रहा विमृधो वशी  ।  वृषे-न्द्रः पुर एतु नः सोमपा अभयंकरः  ॥  ५
॥  ऊर्ध्व ऊ षु ण ऊतये तिष्ठा देवोन सनिता  ।  ऊर्ध्वो वाजस्य सनिता यदञ्जिभिर्वागद्भिर्विह्वयामहे  ॥  ६
॥  तर-णिर्विश्वदर्शतो ज्योतिष्कृदसि सूर्य  ।  विश्वमाभासि रोचनम्  ॥  ७
॥  उपयामगृहीतोऽसि सूर्याय त्वा भ्राजस्वत एष ते योनिः सूर्याय त्वा भ्राजस्वते  ॥  ८
॥विष्णुमुखा वै देवाश्छन्दोभिरिमाँल्लोकाननपजय्यमभ्यजयन्  ॥  ९
॥  श्री मे----------------------१६३-
-भजत  ।  अलक्ष्मी मे नश्यत  ॥  १०
॥  महाँ इन्द्रो वज्रबाहुः षोडशी शर्मयच्छतु  ।  स्वस्ति नो मघवा करोतु हन्तु पाप्मानं योऽस्मान्द्वेष्टि  ॥  ११
॥  शरीरंयज्ञः शमलं कुसीदं तस्मिन्त्सीदतु योऽस्मान्द्वेष्टि  ॥  १२
॥  वरुणस्य स्कम्भनमसिवरुणस्य स्कम्भसर्जनमसि  ।  उन्मुक्तो वरुणस्य पाशः  ॥  १३
॥  त्रीणि पदा वि-चक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः  ।  इतो धर्माणि धारयन्  ॥  १४
॥  प्राणापानव्या-नोदानसमाना मे शुध्यन्ताम्  ।  ज्योतिरहं विरजा विपाप्मा भूयासं स्वाहा॥  १५
॥  वाङ्मनश्चक्षुःश्रोत्रजिह्वाघ्राणरेतोबुद्ध्याकूतिसंकल्पा  मे०
॥  १६
॥शिरःपाणिपादपार्श्वपृष्ठोदरजंघाशिश्नोपस्थपायवो  मे०
॥  १७
॥  त्वक्चर्ममांस-रुधिरस्नायुमेदोस्थिमज्जा मे०
॥  १८
॥  शब्दस्पर्शरसरूपगन्धा मे०
॥  १९
॥पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशा मे०
॥  २०
॥  अन्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्द-मया मे०
॥  २१
॥  विचिटि स्वाहा  ॥  २२
॥  खखोल्काय स्वाहा  ॥  २३
॥उत्तिष्ठ पुरुषाहरितपिंगल लोहिताक्ष देहि देहि ददापयिता मे शुध्यन्ताम्  ।ज्योतिरहं ०
॥  २४
॥ शुक्रशोणितओजांसि मे शुध्यन्ताम्  ।  ज्योतिरहं विरजाविपाप्मा भूयासं स्वाहा  ॥  २५
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि विंशः खण्डः  ॥  २०
॥ॐ स्वाहा  ॥  १
॥  सत्यं परं परं सत्यं सत्येन न सुवर्गाल्लोकाच्चयवन्ते कदा-चन सतां हि सत्यं तस्मात्सत्ये रमन्ते  ॥  तप इति तपो नानशनात्परं यद्धि परंतपस्तद्दुर्धर्षं तद्दुराधर्षं तस्मात्तपसि रमन्ते  ॥  दम इति नियतं ब्रह्मचारिण-स्तस्माद्दमे रमन्ते  ॥  शम इत्यरण्ये मुनयस्तस्माच्छमे रमन्ते  ॥ दानमितिसर्वाणि भूतानि प्रशंसन्ति दानान्नातिदुष्करं तस्माद्दाने रमन्ते  ॥  धर्म इतिधर्मेण सर्वमिदं परिगृहीतं धर्मान्नातिदुश्चरं तस्माद्धर्मे रमन्ते  ॥  प्रजननमितिभूयांसस्तस्माद्भूयिष्ठाः प्रजायन्ते तस्माद्भूयिष्ठाः  ।  प्रजनने रमन्ते  ॥  अग्नेयैत्याहुस्तस्मादग्नय आधातव्याः  ॥  अग्निहोत्रमित्याहुस्तस्मादग्निहोत्रे रमन्ते  ॥यज्ञ इति यज्ञो हि देवानां यज्ञेन हि देवा दिवं गतास्तस्माद्यज्ञे रमन्ते  ॥मानसमिति विद्वांसस्तस्माद्विद्वांस एव मानसे रमन्ते  ॥  न्यास इति ब्रह्माब्रह्मा हि परः परो हि ब्रह्मा तानि वा एतान्यवराणि तपांसि न्यासएवात्यरेचयत्  ।  य एवं वेदेत्युपनिषत्  ॥  २
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि एकविंशः खण्डः  ॥  २१
॥प्राजापत्यो हारुणिः सौपर्णेयः प्रजापतिं पितरमुपससार किं भगवन्तः परमंवदन्तीति  ।  तस्मै प्रोवाच सत्येन वायुरावाति सत्येनादित्यो रोचते दिवि सत्यंवाचः प्रतिष्ठा सत्ये सर्वं प्रतिष्ठितं तस्मात्सत्यं परमं वदन्ति  ।  तपसा देवा----------------------१६४-
-देवतामग्र आयंस्तपसऋषयः सुवरन्वविन्दंस्तपसा सपत्नान्प्रणुदामारातीस्तपसिसर्वं प्रतिष्ठितं तस्मात्तपः परमं वदन्ति  ।  दमेन दान्ताः किल्बिषमवधून्वन्तिद्रमेन ब्रह्मचारिणः सुवरगच्छन्दमो भूतानां दुराधर्षं दमे सर्वं प्रतिष्ठितं तस्मा-द्दमः परमं वदन्ति  ।  शमेन शान्ताः शिवमाचरन्ति शमेन नाकं मुनयोऽन्ववि-न्दन्  ।  शमो भूतानां दुराधर्षं शमे सर्वं प्रतिष्ठितं तस्माच्छमः परमं वदन्ति  ।दानं यज्ञानां वरूथं दक्षिणा लोके दातारं सर्वभूतान्युपजीवन्ति दानेनारातीर-पानुदन्त दानेन द्विषन्तो भित्रा भवन्ति दाने सर्वं प्रतिष्ठितं तस्माद्दानं परमंवदन्ति  ।  धर्मो विश्वस्य जगतः प्रतिष्ठा लोके धर्मिष्टं प्रजा उपसर्पन्ति धर्मेणपापमपनुदन्ति धर्मे सर्वं प्रतिष्ठितं तस्माद्धर्मं परमं वदन्ति  ।  प्रजननं वै प्रतिष्ठालोके साधुप्रजावांस्तन्तुं तन्वानः पितॄणामनृणो भवति तदेव तस्यानृणं तस्मा-त्प्रजननं परमं वदन्ति  ।  अग्नयो वै त्रयी विद्या देवयानः पन्था गार्हपत्यमृक्पृथिवी रथन्तरमन्वाहार्यपचनो यजुरन्तरिक्षं वामदेव्यमाहवनीयः सामसुवर्गो लोको बृहत्तस्मादग्नीन् परमं वदन्ति  ।  अग्निहोत्रं सायम्प्रातर्गृहाणांनिष्कृतिः स्विष्टं सुहुतं यज्ञक्रतूनां प्रायणं सुवर्गस्य लोकस्य ज्योतिस्तस्मादग्नि-होत्रं परमं वदन्ति  ॥  १
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि द्वाविंशः खण्डः  ॥  २२
॥यज्ञ इति यज्ञो हि देवानां यज्ञेन हि देवा दिवं गता यज्ञेनासुरानपानुदन्तयज्ञेन हि द्विषन्तो मित्रा भवन्ति यज्ञे सर्वं प्रतिष्ठितं तस्माद्यज्ञं परमं वदन्ति  ।मानसं वै प्राजापत्यं पवित्रं मानसेन मनसा साधु पश्यति मानसा ऋषयः प्रजाअसृजन्त मानसे सर्वं प्रतिष्ठितं तस्मान्मानसं परमं वदन्ति  ।  न्यास इत्याहुर्म-नीषिणो ब्रह्माणम्  ।  ब्रह्मा विश्वः कतमः  ।  स्वयम्भूः प्रजापतिः संवत्सर इति  ।संवत्सरोऽसावादित्यो य एष आदित्ये पुरुषः स एव परमेष्ठी ब्रह्मात्मा  ।  या-भिरादित्यस्तपति रश्मिभिस्ताभिः पर्जन्यो वर्षति पर्जन्येनौषधिवनस्पतयःप्रजायन्त ओषधिवनस्पतिभिरन्नं भवत्यन्नेन प्राणाः प्राणैर्बलं बलेन तपस्तपसाश्रद्धा श्रद्धया मेधा मेधया मनीषा मनीषया मनो मनसा शान्तिः शान्त्याचित्तं चित्तेन स्मृतिः स्मृत्या स्मारं स्मारेण विज्ञानं विज्ञानेनात्मानं वेदयति  ।तस्मादन्नं ददन्त्सर्वाण्येतानि ददात्यन्नात्प्राणा भवन्ति भूतानां प्राणैर्मनोमनसश्च विज्ञानं विज्ञानादानन्दो ब्रह्मयोनिः  ।  स वा एष पुरुषः पञ्चधापञ्चात्मा येन सर्वमिदं प्रोतं पृथिवी चान्तरिक्षं च द्यौश्च दिशश्चावान्तरदिशाश्चसर्वैः सर्वमिदं जगत्  ॥  १
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि त्रयोविंशः खण्डः  ॥  २३
॥----------------------१६५-
-स भूतं स च भव्यं जिज्ञासासक्तिपूरितं जारयिष्ठाः  ।  श्रद्धासत्यो महस्वां-स्तपसोपरिष्टाज्ज्ञात्वा तमेवं मनसा हृदा च भूयो न मृत्युमुपयाहि विद्वान्  ।तस्मान्न्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुः  ॥  १
॥  वसुरण्यो विभूरसि प्राणे त्वम-सि सन्धाता ब्रह्मन् त्वमसि विश्वसृक् तेजोदास्त्वमस्यग्नेर्वर्चोदास्त्वमसि सूर्य-स्य द्युम्नोदास्त्वमसि चन्द्रमसः  ।  उपयाम गृहीतोऽसि  ।  ब्रह्मणे त्वा महसओमित्यात्मानं युञ्जीत  ।  एतद्वै महोपनिषदं देवानां गुह्यम्  ।  य एवं वेदब्रह्मणो महिमानमाप्नोति तस्माद्ब्रह्मणो महिमानमित्युपनिषत्  ॥  २
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि चतुर्विंशः खण्डः  ॥  २४
॥तस्यैवंविदुषो यज्ञस्यात्मा यजमानः श्रद्धा पत्नी शरीरमिध्म उरो वेदिर्लोमानिबर्हिर्वेदः शिखा हृदयं यूपः काम आज्यं मन्युः पशुस्तपोऽग्निर्दमः शमयितादक्षिणा वाग्घोता प्राण उद्गाता चक्षुरध्वर्युर्मनो ब्रह्मा श्रोत्रमग्नीत्  ।  यावद्ध्रियते सा दीक्षा यदश्नाति तद्धविर्यत्पिबति तदस्य सोमपानं यद्रमते तदुपसदोयत्सञ्चरत्युपविशत्युत्तिष्ठते च स प्रवर्ग्यो यन्मुखं तदाहवनीयो याद्याहुती-राहुती यदस्य विज्ञानं तज्जुहोति यत्सायम्प्रातरत्ति तत्समिधो यत्सायम्प्रातर्म-ध्यन्दिनं च तानि सवनानि  ।  ये अहोरात्रे ते दर्शपूर्णमासौ ये अर्धमासाश्चमासाश्च ते चातुर्मास्यानि य ऋतवस्ते पशुबन्धा ये संवत्सराश्च परिवत्सराश्चतेऽहर्गणाः सर्ववेदसं वा एतत्सत्रं यन्मरणं तदवभृथः  ।  एतद्वै जरामर्यमग्नि-होत्रं सत्रं य एवं विद्वानुदगयने प्रमीयते देवानामेव महिमानं गत्वादित्यस्यसायुज्यं गच्छत्यथ यो दक्षिणे प्रमीयते पितॄणामेव महिमानं गत्वा चन्द्रमसःसायुज्यं गच्छति  ।  एतौ वै सूर्याचन्द्रमसोर्महिमानौ ब्राह्मणो विद्वानभिजयतितस्माद्ब्राह्मणो महिमानमाप्नोति तस्माद्ब्राह्मणो महिमानमाप्नोतीत्युपनिषत्  ॥  १
॥इति श्रीमहानारायणोपनिषदि पञ्चविंशः खण्डः  ॥  २५
॥इत्याथर्वणीया महानारायणोपनिषत्समाप्ता  ।परमहंसोपनिषत्  ॥  २०
॥परमहंसोपनिषद्वेद्यापारसुखाकृति  ।त्रैपादश्रीरामतत्त्वं स्वमात्रमिति चिन्तये  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥ अथ योगिनां परमहंसानां कोऽयं मार्गस्तेषां का स्थितिरितिनारदो भगवन्तमुपगत्योवाच  ।  तं भगवानाह  ।  योऽयं परमहंसमार्गो लोके----------------------१६६-
-दुर्लभतरो न तु बाहुल्यो यद्येको भवति स एव नित्यपूतस्थः स एव वेद-पुरुष इति विदुषो मन्यन्ते महापुरुषो यच्चित्तं तत्सर्वदा मय्येवावतिष्ठते तस्मा-दहं च तस्मिन्नेवावस्थीयते  ।  असौ स्वपुत्रमित्रकलत्रबन्ध्वादीञ्छिखायज्ञोपवीतेस्वाध्यायं च सर्वकर्माणि संन्यस्यायं ब्रह्माण्डं च हित्वा कौपीनं दण्डमाच्छादनंच स्वशरीरोपभोगार्थाय च लोकस्योपकारार्थाय च परिग्रहेत्  ।  तच्च न मुख्योऽस्तिकोऽयं मुख्य इति चेदयं मुख्यः  ।  न दण्डं न शिखां न यज्ञोपवीतंन चाच्छादनं चरति परमहंसो न शीतं न चोष्णं न सुखं न दुःखंन मानावमाने च षडूर्मिवर्जं निन्दागर्वमत्सरदम्भदर्पेच्छाद्वेषसुखदुःख-कामक्रोधलोभमोहहर्षासूयाहंकारादींश्च हित्वा स्ववपुः कुणपमिव दृश्यतेयतस्तद्वपुरपध्वस्तं संशयविपरीतमिथ्याज्ञानानां यो हेतुस्तेन नित्यनिवृत्तस्त-न्नित्यबोधस्तत्स्वयमेवावस्थितिस्तं शान्तमचलमद्वयानन्दविज्ञानघन एवास्मि  ।तदेव मम परमधाम तदेव शिखा च तदेवोपवीतं च  ।  परमात्मात्मनोरेकत्व-ज्ञानेन तयोर्भेद एव विभग्नः सा संध्या  ॥  सर्वान्कामान्परित्यज्य अद्वैते परम-स्थितिः  ।  ज्ञानदण्डो धृतो येन एकदण्डी स उच्यते  ॥  काष्ठदण्डो धृतो येनसर्वाशी ज्ञानवर्जितः  ।  तितिक्षाज्ञानवैराग्यशमादिगुणवर्जितः  ।  भिक्षा-मात्रेण यो जीवेत्स पापी यतिवृत्तिहा  ।  स याति नरकान्घोरान्महारौरव-संज्ञकान्  ।  इदमन्तरं ज्ञात्वा स परमहंस आशाम्बरो ननमस्कारो नस्वधा-कारो न निन्दा न स्तुतिर्यादृच्छिको भवेद्भिक्षुः  ।  नावाहनं न विसर्जनंन मन्त्रं न ध्यानं नोपासनं च न लक्ष्यं नालक्ष्यं न पृथङ्नापृथगहं न न त्वंन सर्वं चानिकेतस्थितिरेव भिक्षुः सौवर्णादीनां नैव परिग्रहेन्न लोकं नाव-लोकं च चाबाधकः क इति चेद्बाधकोऽस्त्येव यस्माद्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन दृष्टंच स ब्रह्महा भवेद्यस्माद्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन स्पृष्टं चेत्स पौल्कसो भवेद्यस्मा-द्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन ग्राह्यं च स आत्महा भवेत्तस्माद्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन न दृष्टंच स्पृष्टं च न ग्राह्यं च  ।  सर्वे कामा मनोगता व्यावर्तन्ते दुःखे नोद्विग्नःसुखे न स्पृहा त्यागो रागे सर्वत्र शुभाशुभयोरनभिस्नेहो न द्वेष्टि न मोदं च  ।सर्वेषामिन्द्रियाणां गतिरुपरमते य आत्मन्येवावस्थीयते  ।  यत्पूर्णानन्दैकबोध-स्तद्ब्रह्मैवाहमस्मीति कृतकृत्यो भवति कृतकृत्यो भवति  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति परमहंसोपनिषत्समाप्ता  ॥----------------------१६७-
-अब्रह्मोपनिषत्  ॥  २१
॥ब्रह्मकैवल्यजाबालः श्वेताश्वो हंस आरुणिः  ।गर्भो नारायणो हंसो बिन्दुनादशिरः शिखा  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ शौनको ह वै महाशालोऽङ्गिरसं भगवन्तं पिप्पलादमपृच्छत्  ।दिव्ये ब्रह्मपुरे संप्रतिष्ठिता भवन्ति कथं सृजन्ति कस्यैष महिमा बभूव योह्येष महिमा बभूव क एषः  ।  तस्मै स होवाच ब्रह्मविद्यां वरिष्ठाम्  ।  प्राणो ह्येषआत्मा आत्मनो महिमा बभूव  ।  देवानामायुः स देवानां निधनमनिधनं दिव्येब्रह्मपुरे विरजं निष्कलं शुभ्रमक्षरं यद्ब्रह्म विभाति स नियच्छति मधुकरराजानंमाक्षिकवत्  ।  यथा माक्षीकैकेन तन्तुना जालं विक्षिपति तेनापकर्षति तथैवैषप्राणो यदा याति संसृष्टमाकृष्य  ।  प्राणदेवतास्ताः सर्वा नाड्यः सुष्वपे श्येना-काशवद्यथा खं श्येनमाश्रित्य याति स्वमालयमेवं सुषुप्तो ब्रूते  ।  यथैवैष देव-दत्तो यष्ट्यापि ताड्यमानो न यत्येवमिष्टापूर्तैः शुभाशुभैर्न लिप्यते  ।  यथाकुमारो निष्काम आनन्दमुपयाति तथैवैष देवदत्तः स्वप्न आनन्दमभियाति  ।वेद एव परं ज्योतिः  ।  ज्योतिष्कामो ज्योतिरानन्दयते भूयस्तेनैव स्वप्नायगच्छति जलौकावत्  ।  यथा जलौकाऽग्रमग्रं नयत्यात्मानं नयति परं संधय  ।यत्परं नापरं त्यजति स जाग्रदभिधीयते  ।  यथैवैष कपालाष्टकं संनयतितमेव स्तन इव लम्बते वेददेवयोनिः  ।  यत्र जाग्रति शुभाशुभं निरुक्तमस्यदेवस्य स संप्रसारोऽन्तर्यामी खगः कर्कटकः पुष्करः पुरुषः प्राणो हिंसा परा-परं ब्रह्म आत्मा देवता वेदयति  ।  य एवं वेद स परं ब्रह्म धाम क्षेत्रज्ञमुपैति  ।अथास्य पुरुषस्य चत्वारि स्थानानि भवन्ति  ।  नाभिर्हृदयं कण्ठं मूर्धेति  ।तत्र चतुष्पादं ब्रह्म विभाति  ।  जागरितं स्वप्नं सुषुप्तं तुरीयमिति  ।  जागरितेब्रह्मा स्वप्ने विष्णुः सुषुप्तौ रुद्रस्तुरीयं परमाक्षरम्  ।  स आदित्यश्च विष्णुश्चेश्वरश्चस पुरुषः स प्राणः स जीवः सोऽग्निः सेश्वरश्च जाग्रत्तेषां मध्ये यत्परं ब्रह्मविभाति  ।  स्वयममनस्कमश्रोत्रमपाणिपादं ज्योतिर्वर्जितम्  ।  न तत्र लोकानलोका वेदा नवेदा देवा नदेवा जज्ञा नयज्ञा माता नमाता पिता नपितास्रुषा नस्नुषा चाण्डालो नचाण्डालः पौल्कसो नपौल्कसः श्रमणो नश्रमणःपशवो नपशवस्तापसो नतापस इत्येकमेव परं ब्रह्म विभाति  ।  हृद्याकाशेतद्विज्ञानमाकाशं तत्सुषिरमाकाशं तद्वेद्यं हृद्याकाशं यस्मिन्निदं संचरति विच-रति यस्मिन्निदं सर्वमोतं प्रोतं सं विभोः प्रजा ज्ञायेरन्  ।  न तत्र देवा ऋषयः----------------------१६८-
-पितर ईशते प्रतिबुद्धः सर्वविदिति  ।  हृदिस्था देवताः सर्वा हृदि प्राणाःप्रतिष्ठिताः  ।  हृदि प्राणश्च ज्योतिश्च त्रिवृत्सूत्रं च यन्महत्  ।  हृदि चैतन्येतिष्ठति  ।  यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात्  ।  आयुष्यमग्र्यंप्रतिमुञ्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः  ।  सशिखं वपनं कृत्वा बहिःसूत्रंत्यजेद्बुधः  ।  यदक्षरं परं ब्रह्म तत्सूत्रमिति धारयेत्  ।  सूचनात्सूत्रमित्याहुः सूत्रंनाम परं पदम्  ।  तत्सूत्रं विदितं येन स विप्रो वेदपारगः  ।  येन सर्वमिदं प्रोतंसूत्रे मणिगणा इव  ।  तत्सूत्रं धारयेद्योगी योगवित्तत्त्वदर्शिवान्  ।  बहिःसूत्रंत्यजेद्विद्वान्योगमुत्तममास्थितः  ।  ब्रह्मभावमयं सूत्रं धारयेद्यः स चेतनः  ।धारणात्तस्य सूत्रस्य नोच्छिष्टो नाशुचिर्भवेत्  ॥  सूत्रमन्तर्गतं येषां ज्ञानयज्ञो-पवीतिनाम्  ।  ते वै सूत्रविदो लोके ते च यज्ञोपवीतिनः  ॥  ज्ञानशिखिनोज्ञाननिष्ठा ज्ञानयज्ञोपवीतिनः  ।  ज्ञानमेव परं तेषां पवित्रं ज्ञानमुच्यते  ॥अग्नेरिव शिखा नान्या यस्य ज्ञानमयी शिखा  ।  स शिखीत्युच्यते विद्वानितरेकेशधारिणः  ॥  कर्मण्यधिकृता ये तु वैदिके ब्राह्मणादयः  ।  तैः संधार्यमिदं सूत्रंक्रियाङ्गं तद्धि वै स्मृतम्  ॥  शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च तन्मयम्  ।ब्राह्मण्यं सकलं तस्य इति ब्रह्मविदो विदुः  ॥  इदं यज्ञोपवीतं तु पवित्रं यत्परा-यणम्  ।  स विद्वान्यज्ञोपवीती स्यात्स यज्ञः स च यज्ञवित्  ॥  एको देवः सर्व-भूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा  ।  कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षीचेता केवलो निर्गुणश्च  ॥  एको  मनीषी निष्कियाणां बहूनामेकं रूपं बहुधा यःकरोति  ।  तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां शांतिः शाश्वती नेतरेषाम्  ॥आत्मानमरणिं कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम्  ।  ध्याननिर्मथनाभ्यासादेवं पश्येन्नि-गूढवत्  ॥  तिलेषु तैलं दधनीव सर्पिरापः स्नोतः स्वरणीषु चाग्निः  ।  एव-मात्मात्मनि गृह्यतेऽसौ सत्येनैनं तपसा योऽनुपश्यति  ॥  ऊर्णनाभिर्यथा तन्तू-न्सृजते संहरत्यपि  ।  जाग्रत्स्वप्ने तथा जीवो गच्छत्यागच्छते पुनः  ॥  पद्मकोश-प्रतीकाशं सुषिरं चाप्यधोमुखम्  ।  हृदयं तद्विजानीयाद्विश्वस्यायतनं महत्  ॥नेत्रस्थं जाग्रतं विद्यात्कण्ठे स्वप्नं विनिर्दिशेत्  ।  सुषुप्तं हृदयस्थं तु तुरीयं मूर्ध्निसंस्थितम्  ॥  यदात्मा प्रज्ञयात्मानं संधत्ते परमात्मनि  ।  तेन संध्या ध्यानमेवतस्मात्संध्याभिवन्दनम्  ।  निरोदका ध्यानसंध्या वाक्कायक्लेशवर्जिता  ।  संधिनीसर्वभूतानां सा संध्या ह्येकदण्डिनाम्  ॥  यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्यमनसा सह  ।  आनन्दमेतज्जीवस्य यं ज्ञात्वा मुच्यते बुधः  ॥  सर्वव्यापिनमा-त्मानं क्षीरे सर्पिरिवार्पितम्  ।  आत्मविद्यातपोमूलं तद्ब्रह्मोपनिषत्परम्  ।  सर्वा-त्मैकत्वरूपेण तद्ब्रह्मोपनिषत्परमिति  ॥  सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति ब्रह्मोपनिषत्समाप्ता  ॥----------------------१६९-
-अमृतनादोपनिषत्  ॥  २२
॥अमृतनादोपनिषत्प्रतिपाद्यं पराक्षरम्  ।त्रैपदानन्दसाम्राज्यं हृदि मे भातु संततम्  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥  शास्त्राण्यधीत्य मेधावी अभ्यस्य च पुनःपुनः  ।  परमं ब्रह्मविद्याया उल्कावन्नान्यथोत्सृजेत्  ॥  १
॥  ॐकारं रथमारुह्यविष्णुं कृत्वाथ सारथिम्  ।  ब्रह्मलोकपदान्वेषी रुद्राराधनतत्परः  ॥  २
॥  ताव-द्रथेन गन्तव्यं यावद्रथपथि स्थितः  ।  स्थित्वा रथपथस्थानं रथमुत्सृज्य गच्छति॥  ३
॥  मात्रालिङ्गपदं त्यक्त्वा शब्दव्यञ्जनवर्जितम्  ।  अस्वरेण मकारेण पदंसूक्ष्मं च गच्छति  ॥  ४
॥  शब्दादिविषयाः पञ्च मनश्चैवातिचञ्चलम्  ।  चिन्त-येदात्मनो रश्मीन्प्रत्याहारः स उच्यते  ॥  ५
॥  प्रत्याहारस्तथा ध्यानं प्राणा-यामोऽथ धारणा  । तर्कश्चैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते  ॥  ६
॥  यथापर्वतधातूनां दह्यन्ते धमनान्मलाः  ।  तथेन्द्रियकृता दोषा दह्यन्ते प्राणनिग्र-हात्  ॥  ७
॥  प्राणायामैर्दहेद्दोषान्धारणाभिश्च किल्बिषम्  ।  प्रत्याहारेण संस-र्गान्ध्यानेनानीश्वरान्गुणान्  ।  ॥  ८
॥  किल्बिषं हि क्षयं नीत्वा रुचिरं चैवचिन्तयेत्  ॥  ९
॥  रुचिरे रेचकं चैव वायोराकर्षणं तथा  ।  प्राणायामा-स्त्रयः प्रोक्ता रेचकपूरककुम्भकाः  ॥  १०
॥  सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसासह  ।  त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते  ॥  ११
॥  उत्क्षिप्य वायु-माकाशं शून्यं कृत्वा निरात्मकम्  ।  शून्यभावेन युञ्जीयाद्रेचकस्येति लक्षणम्॥  १२
॥  नोच्छ्वसेन्नानुच्छ्वसेन्नैव गात्राणि च न चालयेत्  ।  एवं वायुर्ग्रहीतव्यःपूरकस्येति लक्षणम्  ॥  १३
॥  वक्त्रेणोत्पलनालेन वायुं कृत्वा निराश्रयम्  ।एवं वायुर्ग्रहीतव्यः कुम्भकस्येति लक्षणम्  ॥  १४
॥  अन्धवत्पश्य रूपाणि शृणुशब्दमकर्णवत्  ।  काष्ठवत्पश्य ते देहं प्रशान्तस्येति लक्षणम्  ॥  १५
॥  मनःसंकल्पकं ध्यात्वा संक्षिप्यात्मनि बुद्धिमान्  ।  धारयित्वा तथात्मानं धारणापरिकीर्तिता  ॥  १६
॥  आगमस्याविरोधेन ऊहनं तर्क उच्यते  ।  यं लब्ध्वाप्यव-मन्येत स समाधिः प्रकीर्तितः  ॥  १७
॥  भूमिभागे समे रम्ये सर्वदोषवि-वर्जिते  ।  कृत्वा मनोमयीं रक्षां जप्त्वा चैवाथ मण्डले  ॥  १८
॥  पद्मकंस्वस्तिकं वापि भद्रासनमथापि वा  ।  बद्ध्वा योगासनं सम्यगुत्तराभिमुखस्थितः॥  १९
॥  नासिकापुटमङ्गुल्या पिधायैकेन मारुतम्  ।  आकृष्य धारयेदग्निंशब्दमेवाभिचिन्तयेत्  ॥  २०
॥  ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ओमित्येकेन रेचयेत्  ।दिव्यमन्त्रेण बहुशः कुर्यादात्ममलच्युतिम्  ॥  २१
॥ पश्चाद्ध्यायेत पूर्वोक्तं क्रमशॐमन्त्र निर्दिशेत्  ।  स्थूलातिस्थूलमात्रायां नातिमूर्ध्वमतिक्रमः  ॥  २२
॥  तिर्यगूर्ध्व-----------------------१७०-
-मधो दृष्टिं विनिर्धार्य महामतिः  ।  स्थिरः स्थायी विनिष्कम्पं तदा योगं सम-भ्यसेत्  ॥  २३
॥  ताला मात्रा तथा योगो धारणा योजनं तथा  ।  द्वादशमात्रोयोगस्तु कालतो नियतः स्मृतः  ॥  २४
॥  अघोषमव्यञ्जनमस्वरं च अकण्ठ-ताल्वोष्ठमनासिकं च  ।  अरेफजातमुभयोष्ठवर्जितं यदक्षरं न क्षरते कदा-चित्  ॥  २५
॥  येनासौ पश्यते मार्गं प्राणस्तेन हि गच्छति  ।  अतस्समभ्यसे-न्नित्यं सन्मार्गगमनाय वै  ॥  २६
॥  हृद्द्वारं वायुद्वारं च ऊर्ध्वद्वारमतः परम्  ।मोक्षद्वारं बिलं चैव सुषिरं मण्डलं विदुः  ॥  २७
॥  भयं क्रोधमथालस्यमति-स्वप्नातिजागरम्  ।  अत्याहारमनाहारं नित्यं योगी विवर्जयेत्  ॥  २८
॥  अनेनविधिना सम्यङ्गित्यमभ्यसतः क्रमात्  ।  स्वयमुत्पद्यते ज्ञानं त्रिभिर्मासैर्न संशयः॥  २९
॥  चतुर्भिः पश्यते देवान्पञ्चभिस्तुल्यविक्रमः  ।  इच्छयाप्नोति कैवल्यंषष्ठे मासि न संशयः  ॥  ३०
॥  पार्थिवः पञ्चमात्राणि चतुर्मात्राणि वारुणः  ।आग्नेयस्तु त्रिमात्राणि वायव्यस्तु द्विमात्रकः  ॥  ३१
॥  एकमात्रस्तथाकाशोह्यर्धमात्रं तु चिन्तयेत्  ।  सिद्धिं कृत्वा तु मनसा चिन्तयेदात्मनात्मनि  ॥  ३२
॥त्रिंशत्पर्वाङ्गुलः प्राणो यत्र प्राणः प्रतिष्ठितः  ।  एष प्राण इति ख्यातो बाह्य-प्राणः स गोचरः  ॥  ३३
॥  अशीतिःट्ष शतं चैव सहस्राणि त्रयोदश  ।  लक्ष-श्चैकोऽपि निःश्वास अहोरात्रप्रमाणतः  ॥  ३४
॥  प्राण आद्यो हृदि स्थाने अपा-नस्तु पुनर्गुदे  ।  समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमाश्रितः  ॥  ३५
॥  व्यानःसर्वेषु चाङ्गेषु सदा व्यावृत्य तिष्ठति  ।  अथ वर्णास्तु पञ्चानां प्राणादीनामनु-क्रमात्  ॥  ३६
॥  रक्तवर्णमणिप्रख्यः प्राणो वायुः प्रकीर्तितः  ।  अपानस्तस्य मध्येतु इन्द्रगोपसमप्रभः  ॥  ३७
॥  समानस्तस्य मध्ये तु गोक्षीरधवलप्रभः  ।अपाण्डुर उदानश्च व्यानो ह्यर्चिःसमप्रभः  ॥  ३८
॥  यस्यैष मण्डलं भित्त्वामारुतो याति मूर्धनि  ।  यत्र तत्र म्रियेद्वापि न स भूयोऽभिजायते न स भूयो-ऽभिजायत इत्युपनिषत्  ॥  ३९
॥  ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इत्यमृतनादोपनिषत्समाप्ता  ॥अथर्वशिरौपनिषत्  ॥  २३
॥अथर्वशिरसामर्थमनर्थप्रोतवाचकम्  ।सर्वाधारमनाधारं स्वमात्रत्रैपदाक्षरम्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥ॐ देवा ह वै स्वर्गं लोकमायँस्ते रुद्रमपृच्छन्को भवानिति  ।  सोऽब्रवीद-----------------------१७१-
-हमेकः प्रथममासीद्वर्तामि च भविष्यामि च नान्यः कश्चिन्मत्तो व्यतिरिक्तैति  ।  सोऽन्तरादन्तरं प्राविशत् दिशो व्यन्तरं प्राविशत् सोऽहं नित्या-नित्यो व्यक्ताव्यक्तो ब्रह्माहं ब्रह्माहं प्राञ्चः प्रत्यञ्चोऽहं दक्षिणाञ्च उदञ्चोऽहं अध-श्चोर्ध्वं चाहं दिशश्च प्रतिदिशश्चाहं पुमानपुमान् स्त्रियश्चाहं गायत्र्यहं सावित्र्यहंत्रिष्टुब्जगत्यनुष्टुप् चाहं छन्दोऽहं गार्हपत्यो दक्षिणाग्निराहवनीयोऽहं सत्योऽहंगौरहं गौर्यहमृगहं यजुरहं सामाहमथर्वाङ्गिरसोऽहं ज्येष्ठोऽहं श्रेष्ठोऽहं वरिष्ठो-ऽहमापोऽहं तेजोऽहं गुह्योऽहमरण्योऽहमक्षरमहं क्षरमहं पुष्करमहं पवित्रम-हमग्रं च मध्यं च बहिश्च पुरस्ताज्योतिरित्यहमेव सर्वे व्योममेव स सर्वेसमा यो मां वेद स देवान्वेद स सर्वांश्च वेदान्साङ्गानपि ब्रह्म ब्राह्मणैश्चगां गोभिर्ब्राह्मणान्ब्राह्मण्येन हविर्हविषा आयुरायुषा सत्येन सत्यं धर्मेण धर्मंतर्पयामि स्वेन तेजसा  ।  ततो ह वै ते देवा रुद्रमपृच्छन् ते देवा रुद्रमपश्यन्  ।ते देवा रुद्रमध्याशंस्ते देवा ऊर्ध्वबाहवो रुद्रं स्तुन्वन्ति  ॥  १
॥  ॐ यो वैरुद्रः स भगवान्यश्च ब्रह्मा तस्मै वै नमो नमः  ॥  १
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यश्च विष्णुस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  २
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यश्च स्कन्सस्तस्मैवै नमो नमः  ॥  ३
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यश्चेन्द्रस्तस्मै वै नमो नमः॥  ४
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यश्चाग्निस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ५
॥  यो वै रुद्रःस भगवान्यश्च वायुस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ९
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यश्चसूर्यस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ७
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यश्च सोमस्तस्मै वै नमोनमः  ॥  ८
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्ये चाष्टौ ग्रहास्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ९
॥यो वै रुद्रः स भगवान्ये चाष्टौ प्रतिग्रहास्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १०
॥  यो वैरुद्रः स भगवान्या च भूस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ११
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्याच भुवस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १२
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्या च स्वस्तस्मैवै नमो नमः  ॥  १३
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च महस्तस्मै वै नमो नमः॥  १४
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्या च पृथिवी तस्मै वै नमो नमः  ॥  १५
॥यो वै रुद्रः स भगवान्यच्चान्तरिक्षं तस्मै वै नमो नमः  ॥  १६
॥  यो वै रुद्रःस भगवान्या च द्यौस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १७
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्या-श्चापस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १८
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च तेजस्तस्मै वै नमोनमः  ॥  १९
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्चाकाशं तस्मै वै नमो नमः  ॥  २०
॥यो वै रुद्रः स भगवान्यश्च कालस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  २१
॥  यो वैरुद्रः स भगवान्यश्च यमस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  २२
॥  यो वै रुद्रः स----------------------१७२-
-भगवान्यश्च मृत्युस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  २३
॥  यो वै रुद्रः स भगवा-न्यच्चामृतं तस्मै वै नमो नमः  ॥  २४
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च विश्वंतस्मै वै नमो नमः  ॥  २५
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च स्थूलं तस्मै वैनमो नमः  ॥  २६
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च सूक्ष्मं तस्मै वै नमोनमः  ॥  २७
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च शुक्लं तस्मै वै नमो नमः॥  २८
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च कृष्णं तस्मै वै नमो नमः  ॥  २९
॥यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च कृत्स्नं तस्मै वै नमो नमः  ॥  ३०
॥  यो वै रुद्रःस भगवान्यच्च सत्यं तस्मै वै नमो नमः  ॥  ३१
॥  यो वै रुद्रः स भगवान्यच्चसर्वं तस्मै वै नमो नमः  ॥  ३२
॥  २
॥  भूस्ते आदिर्मध्यं भुवस्ते स्वस्ते शीर्षंविश्वरूपोऽसि ब्रह्मैकस्त्वं द्विधा त्रिधा बद्धस्त्वं शान्तिस्त्वं पुष्टिस्त्वं हुतमहुतंदत्तमदत्तं सर्वमसर्वं विश्वमविश्वं कृतमकृतं परमपरं परायणं च त्वम्  ।  अ-पाम सोमममृता अभूमागन्म ज्योतिरविदाम देवान्  ।  किमस्मान्कृणव-दरातिः किमु धूर्तिरमृतं मर्त्यं च  ।  सोमसूर्यः पुरस्तात् सूक्ष्मः पुरुषः  ।  सर्वंजगद्धितं वा एतदक्षरं प्राजापत्यं सौम्यं सूक्ष्मं पुरुषं ग्राह्यमग्राह्येण भावंभावेन सौम्यं सौम्येन सूक्ष्मं सूक्ष्मेण वायव्यं वायव्येन ग्रसति तस्मै महा-ग्रासाय वै नमो नमः  ।  हृदिस्था देवताः सर्वा हृदि प्राणे प्रतिष्ठिताः  ।हृदि त्वमसि यो नित्यं तिस्रो मात्राः परस्तु सः  ।  तस्योत्तरतः शिरोदक्षिणतः पादौ य उत्तरतः स ओङ्कारः य ओङ्कारः स प्रणवः यः प्रणवःस सर्वव्यापी यः सर्वव्यापी सोऽनन्तो योऽनन्तस्तत्तारं यत्तारं तच्छुक्लंयच्छुक्लं तत्सूक्ष्मं यत्सूक्ष्मं तद्वैद्युतं यद्वैद्युतं तत्परं ब्रह्म यत्परं ब्रह्म स एकः यएकः स रुद्रो यो रुद्रः स ईशानो य ईशानः स भगवान् महेश्वरः  ॥  ३
॥अथ कस्मादुच्यत ओङ्कारो यस्मादुच्चार्यमाण एव प्राणानूर्ध्वमुत्क्रामयतितस्मादुच्यते ओङ्कारः  ।  अथ कस्मादुच्यते प्रणवः यस्मादुच्चार्यमाण एव ऋग्यजुः-सामाथर्वाङ्गिरसो ब्रह्म ब्राह्मणेभ्यः प्रणामयति नामयति च तस्मादुच्यते प्रणवः  ।  अथ कस्मादुच्यते सर्वव्यापी यस्मादुच्चार्यमाण एव यथा पलल-पिण्डमिव शान्तरूपमोतप्रोतमनुप्राप्तो व्यतिसृष्टश्च तस्मादुच्यते सर्वव्यापी  ।अथ कस्मादुच्यतेऽनन्तो यस्मादुच्चार्यमाण एव तिर्यगूर्ध्वमधस्ताच्चास्यान्तोनोपलभ्यते तस्मादुच्यतेऽनन्तः  ।  अथ कस्मादुच्यते तारं यस्मादुच्चार्यमाणएव गर्भजन्मव्याधिजरामरणसंसारमहाभयात्तारयति त्रायते च तस्मादुच्यतेतारम्  ।  अथ कस्मादुच्यते शुक्लं यस्मादुच्चार्यमाण एव क्लन्दते क्लामयतेच तस्मादुच्यते शुक्लम्  ।  अथ कस्मादुच्यते सूक्ष्मं यस्मादुच्चार्यमाण----------------------१७३-
-एव सूक्ष्मो भूत्वा शरीराण्यधितिष्ठति सर्वाणि चाङ्गान्यभिमृशतितस्मादुच्यते सूक्ष्मम्  ।  अथ कस्मादुच्यते वैद्युतं यस्मादुच्चार्यमाण एवा-व्यक्ते महति तमसि द्योतयते तस्मादुच्यते वैद्युतम्  ।  अथ कस्मादुच्यतेपरं ब्रह्म यस्मात्परमपरं परायणं च बृहद्बृहत्या बृंहयति तस्मादुच्यते परं ब्रह्म  ।अथ कस्मादुच्यते एको यः सर्वान्प्राणान्संभक्ष्य संभक्षणेनाजः संसृजतिविसृजति च  ।  तीर्थमेके व्रजन्ति तीर्थमेके दक्षिणाः प्रत्यञ्च उदञ्चःप्राञ्चोऽभिव्रजन्त्येके तेषां सर्वेषामिह संगतिः  ।  साकं स एको भूतश्च-रति प्रजानंस्तस्मादुच्यत एकः  ।  अथ कस्मादुच्यते रुद्रः यस्मादृषीभिर्ना-न्यैर्भक्तैर्द्रुतमस्य रूपमुपलभ्यते तस्मादुच्यते रुद्रः  ।  अथ कस्मादुच्यते ईशानःयः सर्वान्देवानीशते ईशनीभिर्जननीभिश्च शक्तिभिः  ।  अभि त्वा शूर नोनुमोदुग्धा इव धेनवः  ।  ईशानमस्य जगतः स्वर्दृशमीशानमिन्द्र तस्थुष इतितस्मादुच्यत ईशानः  ।  अथ कस्मादुच्यते भगवान्महेश्वरः यस्मात्भक्ताञ्ज्ञानेनभजत्यनुगृह्णाति च वाचं संसृजति विसृजति च सर्वान्भावान्परित्यज्यात्म-ज्ञानेन योगैश्वर्येण महति महीयते तस्मादुच्यते भगवान्महेश्वरः  ।  तदेतद्रुद्र-चरितम्  ॥  ४
॥  एषो ह देवः प्रदिशो नु सर्वाः पूर्वो ह जातः स उ गर्भेअन्तः  ।  स एव जातः स जनिष्यमाणः प्रत्यङ्जानास्तिष्ठति सर्वतोमुखः  ।एको रुद्रो न द्वितीयाय तस्मै य इमाँल्लोकानीशत ईशनीभिः  ।  प्रत्यङ्जना-स्तिष्ठति संचुकोचान्तकाले संसृज्य विश्वा भुवनानि गोप्ता  ।  यो योनिं योनि-मधितिष्ठत्येको येनेदं संचरति विचरति सर्वम्  ।  तमीशानं वरदं देवमीड्यंनिचाय्येमां शान्तिमत्यन्तमेति  ।  क्षमां हित्वा हेतुजालस्य मूलं बुद्ध्या संचितंस्थापयित्वा तु रुद्रे रुद्रमेकत्वमाहुः  ।  शाश्वतं वै पुराणमिषमूर्जेन पशवोऽनु-नामयन्तं मृत्युपाशान्  ।  तदेतेनात्मन्नेतेनार्धचतुर्थमात्रेण शान्तिं संसृजतिपाशविमोक्षणम्  ।  या सा प्रथमा मात्रा ब्रह्मदेवत्या रक्ता वर्णेन यस्तांध्यायते नित्यं स गच्छेद्ब्राह्मं पदम्  ।  या सा द्वितीया मात्रा विष्णुदेवत्या कृष्णावर्णेन यस्तां ध्यायते नित्यं स गच्छेद्वैष्णवं पदम्  ।  या सा तृतीया मात्राईशानदेवत्या कपिला वर्णेन यस्तां ध्यायते नित्यं स गच्छेदैशानं पदम्  ।  यासाऽर्धचतुर्थी मात्रा सर्वदेवत्याऽव्यक्तीभूता खं विचरति शुद्धस्फटिकसन्निभावर्णेन यस्तां ध्यायते नित्यं स गच्छेत्पद्मनामकं तदेतमुपासीत मुनयोऽवाग्व-दन्ति न तस्य ग्रहणमयं पन्था विहित उत्तरेण येन देवा यान्ति येन पितरोयेन ऋषयः परमपरं परायणं चेति  ।  वालाग्रमात्रं हृदयस्य मध्ये विश्वं देवं जा-तरूपं वरेण्यम्  ।  तमात्मस्थं ये नु पश्यन्ति धीरास्तेषां शान्तिर्भवति नेतरेषाम्  ।यस्मिन्क्रोधं या च तृष्णा क्षमां च तृष्णां हित्वा हेतुजालस्य मूलम्  ।  बुद्ध्या----------------------१७४-
-संचितं स्थापयित्वा तु रुद्रे रुद्रमेकत्वमाहुः  ।  रुद्रो हि शाश्वतेन वै पुराणेनेष-मूर्जेण तपसा नियन्ता  ।  अग्निरिति भस्म वायुरिति भस्म जलमिति भस्म स्थल-मिति भस्म व्योमेति भस्म सर्व हँ वा इदं भस्म मन एतानि चक्षूंषि यस्मा-द्व्रतमिदं पाशुपतं यद्भस्मनाङ्गानि संस्पृशेत्तस्मात्ब्रह्म तदेतत्पाशुपतं पशुपाश-विमोक्षणाय  ॥  ५
॥  योऽग्नौ रुद्रो योऽप्स्वन्तर्य ओषधीर्वीरुध आविवेश  ।  यैमा विश्वा भुवनानि चाकॢपे तस्मै रुद्राय नमोऽस्त्वग्नये  ।  यो रुद्रोऽग्नौ योरुद्र ओषधीर्वीरुध आविवेश  ।  यो रुद्र इमा विश्वा भुवनानि चाकॢपे तस्मैरुद्राय वै नमो नमः  ।  यो रुद्रोऽप्सु यो रुद्र ओषधीषु यो रुद्रो वनस्पतिषु  ।येन रुद्रेण जगदूर्ध्वं धारितं पृथिवी द्विधा त्रिधर्ता धारिता नागा येऽन्तरिक्षेतस्मै रुद्राय वै नमो नमः  ।  मूर्धानमस्य संसीव्याथर्वा हृदयं च यत्  ।मस्तिष्कादूर्ध्वः प्रैरयत्पवमानोऽधि शीर्षतः  ।  तद्वा अथर्वणः शिरो देवकोशःसमुब्जितः  ।  तत्प्राणोऽभिरक्षति शिरोऽन्नमथो मनः  ।  न च दिवो देवजनेनगुप्ता नवान्तरिक्षाणि नव भूम इमाः  ।  थस्मिन्निदं सर्वमोतप्रोतं यस्मादन्यन्नपरं किंचनास्ति  ।  न तस्मात्पूर्वं न परं तदस्ति न भूतं नोत भव्यंयदासीत्  ।  सहस्रपादेकमूर्धा व्याप्तं स एवेदमावरीवर्ति भूतम्  ।  अक्षरात्सं-जायते कालः कालाद्व्यापक उच्यते  ।  व्यापको हि भगवान्रुद्रो भोगायमानोयदा शेते रुद्रस्तदा संहार्यते प्रजाः  ।  उच्छ्वसिते तमो भवति तमस आपो-ऽप्स्वङ्गुल्या मथिते मथितं शिशिरे शिशिरं मथ्यमानं फेनो भवति फेना-दण्डं भवत्यण्डाद्ब्रह्मा भवति ब्रह्मणो वायुः वायोरॐकार ॐकारात्सावित्रीसावित्र्या गायत्री गायत्र्या लोका भवन्ति  ।  अर्चयन्ति तपः सत्यं मधुक्षरन्ति यद्ध्रुवम्  ।  एतद्धि परमं तप आपो ज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवःस्वरॐ नम इति  ॥  ६
॥  य इदमथर्वशिरो ब्राह्मणोऽधीते अश्रोत्रियः श्रोत्रियोभवति अनुपनीत उपनीतो भवति सोऽग्निपूतो भवति स वायुपूतो भवतिस सूर्यपूतो भवति स सोमपूतो भवति स सत्यपूतो भवति स सर्वपूतोभवति स सर्वैर्देवैर्ज्ञातो भवति स सर्वैर्वेदैरनुध्यातो भवति स सर्वेषु तीर्थेषुस्नातो भवति तेन सर्वैः क्रतुभिरिष्टं भवति गायत्र्याः षष्टिसहस्राणि जप्तानिभवन्ति इतिहासपुराणानां रुद्राणां शतसहस्राणि जप्तानि भवन्ति ।  प्रणवा-नामयुतं जप्तं भवति  ।  आ चक्षुषः पङ्क्तिं पुनाति  ।  आ सप्तमात्पुरुषयुगान्पु-नातीत्याह भगवानथर्वशिरः सकृज्जप्त्वैव शुचिः स पूतः कर्मण्यो भवति  ।द्वितीयं जप्त्वा गणाधिपत्यमवाप्नोति  ।  तृतीयं जप्त्वैवमेवानुप्रविशत्यॐ सत्यमॐसत्यम्  ॥  ७
॥  ॐ  स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इत्यथर्ववेदेऽथर्वशिरौपनिषत्समाप्ता  ॥----------------------१७५-
-अथर्वशिखोपनिषत्  ॥  २४
॥ॐकारार्थतया भातं तुर्यॐकाराग्रभासुरम्  ।तुर्यतुर्यं त्रिपाद्रामं स्वमात्रं कलयेऽन्वहम्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥ॐ पिप्पलादोऽङ्गिराः सनत्कुमारश्चाथर्वाणं भगवन्तं पप्रच्छ भगवन्किमादौप्रयुक्तं ध्यानं ध्यायितव्यं किं तद्ध्यानं को वा ध्याता कश्चिद्ध्येय इति  ।अथैभ्योऽथर्वा प्रत्युवाच  ।  ओमित्येतदक्षरमादौ प्रयुक्तं ध्यानं ध्यायितव्यमो-मित्येतदक्षरस्य पादाश्चत्वारो देवाश्चत्वारो वेदाश्चतुष्पादेतदक्षरं परं ब्रह्म  ।पूर्वाऽस्य मात्रा पृथिव्यकारः स ऋग्भिरृग्वेदो ब्रह्मा वसवो गायत्री गार्हपत्यः  ।द्वितीयान्तरिक्षं स उकारः स यजुर्भिर्यजुर्वेदो रुद्रो रुद्रास्त्रिष्टुब्दक्षिणाग्निः  ।तृतीया द्यौः स मकारः स सामभिः सामवेदो विष्णुरादित्या जगत्याहवनीयः  ।यावसानेऽस्य चतुर्थ्यर्धमात्रा सा लुप्तमकारः सोथर्वणैर्मन्त्रैरथर्ववेदः संवर्त-कोऽग्निर्मरुत एकऋषी रुचिरा भास्वती स्वभा  ।  प्रथमा रक्ता ब्राह्मी ब्रह्मदेवत्याद्वितीया शुभा शुक्ला रौद्री रुद्रदेवत्या तृतीया कृष्णा विष्णुमती विष्णुदेवत्याचतुर्थी विद्युन्मती सर्ववर्णा पुरुषदैवत्या  ।  स एष ह्यॐकारश्चतुष्पादश्चतुःशिरा-श्चतुर्थ्यर्धमात्रा स्थूलह्रस्वदीर्घप्लुत इति  ॥  ॐ ॐ ॐ इति त्रिरुक्तश्चतुर्थःशान्तात्मा प्लुतप्रयोगे न सममित्यात्मज्योतिः सकृदावर्तव्य ॐ स एषसर्वान्प्राणान्सकृदुच्चारितमात्रः स एष ह्यूर्ध्वमुत्क्रामयतीत्यॐकारः  ॥  १
॥प्रणवः सर्वान्प्राणान्प्रणामयति नामयति चैतस्मात्प्रणवश्चतुर्धाऽवस्थितैति वेददेवयोनिर्धेयाश्चेति संधर्ता सर्वेभ्यो दुःखभयेभ्यः संतारयतितारणात्तानि सर्वाणीति विष्णुः सर्वाञ्जयति ब्रह्माऽबृहत्सर्वकारणानि संप्रति-ष्ठाप्य ध्यानाद्विष्णुर्मनसि नादान्ते परमात्मनि स्थाप्य ध्येयमीशानं प्रध्याय-न्तीशा वा सर्वमिदं प्रयुक्तम्  ।  ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्राः संप्रसूयन्ते सर्वाणि चेन्द्रियाणिसहभूतानि करणं सर्वमैश्वर्यं संपन्नं शिवमाकाशं मध्येध्रुवस्थम्  ।  ब्रह्मा विष्णुश्चरुद्रश्च ईश्वरः शिव एव च  ।  पञ्चधा पञ्चदेवत्यः प्रणवः परिपठ्यते  ।  तत्रा-धिकं क्षणमेकमास्थाय क्रतुशतस्यापि फलमवाप्नोति कृत्स्नमॐकारगतं च सर्व-ज्ञानेन योगध्यानाना शिव एको ध्येयः शिवंकरः सर्वमन्यत्परित्यज्यैता-मधीत्य द्विजो गर्भवासान्मुच्यते गर्भवासान्मुच्यत इति  ॥  २
॥  इत्योँसत्य-मित्युपनिषत्  ॥  ३
॥  ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इत्यथर्ववेदेऽथर्वशिखोपनिषत्समाप्ता  ॥  १
॥ ----------------------१७६-
-मैत्रायण्युपनिषत्  ॥  २५
॥वैराग्योत्थभक्तियुक्तब्रह्ममात्रप्रबोधतः  ।यत्पदं मुनयो यान्ति तन्त्रैपदमहं महः  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥मैत्रायणी कौषितकी बृहज्जाबालतापनी  ।  कालाग्निरुद्रमैत्रेयी सुबालक्षु-रिमत्त्रिका  ।  ॐ बृहद्रथो ह वै नाम राजा राज्ये ज्येष्ठं पुत्रं निधापयित्वेदम-शाश्वतं मन्यमानः शारीरं वैराग्यमुपेतोऽरण्यं निर्जगाम स तत्र परमं तपआस्थायादित्यमीक्षमाण ऊर्ध्वबाहुस्तिष्ठत्यन्ते सहस्रस्य मुनिरन्तिकमाजगामा-ग्निरिवाधूमकस्तेजसा निर्दहन्निवात्मविद्भगवाञ्शाकायन्य उत्तिष्ठोत्तिष्ठ वरंवृणीष्वेति राजानमब्रवीत्स तस्मै नमस्कृत्योवाच भगवन्नाहमात्मवित्त्वं तत्त्व-विच्छृणुमो वयं स त्वं नो ब्रूहीत्येतद्व्रतं पुरस्तादशक्यं मा पृच्छ प्रश्नमैक्ष्वाका-न्यान्कामान्वृणीष्वेति शाकायन्यस्य चरणावभिमृश्यमानो राजेमां गाथांजगाद  ॥  १
॥  भगवन्नस्थिचर्मस्नाय्हुमज्जामांसशुक्रशोणितश्लेष्माश्रुदूषिते वि-ण्मूत्रवातपित्तकफसंघाते दुर्गन्धे निःसारेऽस्मिञ्छरीरे किं कामोपभोगैः  ॥  २
॥कामक्रोधलोभभयविषादेर्ष्येष्टवियोगानिष्टसंप्रयोगक्षुत्पिपासाजरामृत्युरोगशो-काद्यैरभिहतेऽस्मिञ्छरीरे किं कामोपभोगैः  ॥  ३
॥  सर्वं चेदं क्षयिष्णु प-श्यामो यथेमे दंशमशकादयस्तृणवन्नश्यतयोद्भूतप्रध्वंसिनः ॥  ४
॥  अथ कि-मेतैर्वा परेऽन्ये महाधनुर्धराश्चक्रवर्तिनः केचित्सुद्युम्नभूरिद्युम्नेन्द्रद्युन्नकुवल-याश्वयौवनाश्ववद्धियाश्व श्वपतिः शशबिन्दुर्हरिश्चन्द्रोऽम्व्ररीषो मनूक्तस्वयाति-र्ययातिरनरण्योक्षसेनोत्थमरुत्तभरतप्रभृतयो राजानो मिषतो बन्दुवर्गस्यमहतीं श्रियं त्यक्त्वास्माल्लोकादमुं लोकं प्रयान्ति  ॥  ५
॥  अथ किमेतैर्वापरेऽन्ये गन्धर्वासुरयक्षराक्षसभूतगणपिशाचोरगग्रहादीनां निरोधनं पश्यामः॥  ६
॥  अथ किमेतैर्वान्यानां शोषणं महार्णवानां शिखरिणां प्रपतनं ध्रुवस्यप्रचलनं स्थानं वा तरूणां निमज्जनं पृथिव्याः स्थानादपसरणं सुराणां सो-ऽहमित्येतद्विधेऽस्मिन्संसारे किं कामोपभोगैर्यैरेवाश्रितस्यासकृदिहावर्तनंदृश्यत इत्युद्धर्तुमर्हसीत्यन्धोदपानस्थो भेक इवाहमस्मिन्संसारे भगवंस्त्वं नोगतिस्त्वं नो गतिः  ॥  ७
॥इति मैत्रायण्युपनिषत्सु प्रथमः प्रपाठकः  ॥----------------------१७७-
-अथ भगवान्शाकायन्यः सुप्रीतस्त्वब्रवीद्राजानम्  ।  महाराज बृहद्रथेक्ष्वा-कुवंशध्वज शीघ्रमात्मज्ञः कृतकृतत्यस्त्वं मरुन्नाम्नेति विश्रुतोऽसीति  ।अयं वाव खल्वात्मा ते यः कतमो भगवा इति तं होवाचेति  ॥  १
॥अथ य एष उच्छ्वासाविष्टम्भनेनोर्ध्वमुत्क्रान्तो व्ययमानोऽव्ययमानस्तमःप्रणुदत्येष आत्मेत्याह भगवान्मैत्रिः  ।  इत्येवं ह्याह  ।  अथ य एषसंप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यतैत्येष आत्मेति होवाचैतदमृतमभयमेतद्ब्रह्मेति  ॥  २
॥  अथ खल्वियंब्रह्मविद्या सर्वोपनिषद्विद्या वा राजन्नस्माकं भगवता मैत्रिणाऽऽख्याताऽहंते कथयिष्यामीति ।  अथापहतपाप्मानस्तिग्मतेजसा ऊर्ध्वरेतसो वालखित्याइति श्रूयन्ते  ।  अथ क्रतुं प्रजापतिमब्रुवन्  -  भगवन्शकटमिवाचेतनमिदं शरीरंकस्यैष खल्वीदृशो महिमाऽतीन्द्रियभूतस्य येनैतद्विधमेतच्चेतनवत्प्रतिष्ठापितंप्रचोदयिता वाऽस्य यद्भगवन्वेत्सि तदस्माकं ब्रूहीति तान्होवाचेति  ॥  ३
॥यो ह खलु वावोपरिस्थः श्रूयते गुणेष्विवोर्ध्वरेतसः स वा एष शुद्धः पूतःशून्यः शान्तोऽप्राणो निरात्माऽनन्तोऽक्षय्यः स्थिरः शाश्वतोऽजः स्वतन्त्रः  ।स्वे महिम्नि तिष्ठत्यजेनेदं शरीरं चेतनवत्प्रतिष्ठापितं प्रचोदयिता वैषोऽप्य-स्येति  ।  ते होचुर्भगवन्कथमनेनेदृशेनानिष्ठेनैतद्विधमिदं चेतनवत्प्रतिष्ठापितंप्रचोदयिता वैषोऽस्य कथमिति तान्होवाच  ॥  ४
॥  स वा एष सूक्ष्मोऽ-ग्राह्योऽदृश्यः पुरुषसंज्ञोऽबुद्धिपूर्वमिहैवावर्ततेंऽशेनेति सुप्तस्येवाबुद्धिपूर्वंविबोध एवमिति  ।  अथ यो ह खलु वावैतस्य सॐऽशोऽयं यश्चेतामात्रःप्रतिपुरुषः क्षेत्रज्ञः संकल्पाध्यवसायाभिमानलिङ्गः प्रजापतिर्विश्वाख्यश्चेतने-नेदं शरीरं चेतनवत्प्रतिष्ठापितं प्रचोदयिता वैषोऽप्यस्येति  ।  ते होचुर्भगव-न्यद्यनेनेदृशेनानिष्ठेनैतद्विधमिदं चेतनवत्प्रतिष्ठापितं प्रचोदयिता वैषोऽस्यकथमिति तान्होवाचेति  ॥  ५
॥  प्रजापतिर्वा एकोऽग्रेऽतिष्ठत्स नारमतैकःसोत्मानमभिध्यात्वा बह्वीः प्रजा असृजत ता अश्मेवाप्रबुद्धा अप्राणाःस्थाणुरिव तिष्ठमाना अपश्यत् स नारमत सोऽमन्यतैतासां प्रतिबोधनाया-भ्यन्तरं विविशामि  ।  स वायुरिवात्मानं कृत्वाऽभ्यन्तरं प्राविशत्  ।स एको नाशकत्स न्पच्चधात्मानं विभज्योच्यते यः प्राणोऽपानः समानौदानो व्यान इति  ।  अथायं य ऊर्ध्वमुत्क्रामत्येष धाव स प्राणोऽथ योऽय-मवाङ् संक्रामत्येष वाव सोऽपानोऽथ येन वैताऽनुगृहीतेत्येष वाव स----------------------१७८-
-व्यानोऽथ योऽयं स्थविष्ठो धातुरन्नस्यापाने प्रापयत्यणिष्ठो वाऽङ्गेऽङ्गेसमानयत्येष वाव स समानसंज्ञा उत्तरं व्यानस्य रूपं चैतेषामन्तराप्रसूतिरेवोदानस्याथ योऽयं पीताशितमुद्गिरति निगिरतीति वैष वाव सौदानः  ।  अथोपांशुरन्तर्याममभिभवत्यन्तर्याम उपाशुं चैतयोरन्तरादेवैष्ण्यं प्रासुवद्यदौष्ण्यं स पुरुषोऽथ यः पुरुषः सोऽग्निर्वैश्वानरः  ।अन्यत्राप्युक्तमयमग्निर्वैश्वानरो योऽयमन्तःपुरुषे येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यतेतस्यैष घोषो भवति यमेतत्कर्णावपिधाय शृणोति स यदोत्क्रमिष्यन्भवतिनैनं घोषं शृणोति स वा एष पञ्चधाऽऽत्मानं विभज्य निहितो गुहायाम्  ।मनोमयः प्राणशरीरो भारूपः सत्यसंकल्प आकाशात्मेति  ।  स वाएषोऽस्मद्धृदन्तरादकृतार्थोऽमन्यतार्थानश्नानीति  ।  अतः खानीमानि भित्त्वो-दितः पञ्चभी रश्मिभिर्विषयानत्तीति बुद्धीन्द्रियाणि यानीमान्येतान्यस्यरश्मयः कर्मेन्द्रियाण्यस्य हया रथः शरीरं मनो नियन्ता प्रकृतिमयोऽस्यप्रतोदोऽनेन खल्वीरितः परिभ्रमतीदं शरीरं चक्रमिव मृत्पचेनेदं शरीरंचेतनवत्प्रतिष्ठापितं प्रचोदयिता वैषोऽप्यस्येति  ॥  ६
॥  स वा एष आत्मे-होशन्ति कवयः सितासितैः कर्मफलैरनभिभूत इव प्रतिशरीरेषु चरतिअव्यक्तत्वात्सौक्ष्म्याददृश्यत्वादग्राह्यत्वान्निर्ममत्वाच्चानवस्थोऽसति कर्ताऽकर्तै-वावस्थः स वा एष शुद्धः स्थिरोऽचलश्चालेप्योऽव्यग्रो निस्पृहः प्रेक्षकवदव-स्थितः स्वस्थश्च  ।  ऋतभुग्गुणमयेन पटेनात्मानमन्तर्धायावस्थिता इत्यव-स्थिता इति  ॥  ७
॥इति मैत्रायण्युपनिषत्सु द्वितीयः प्रपाठकः  ॥  २
॥ते होचुर्भगवन्यद्येवमस्याऽऽत्मनो महिमानं सूचयसीत्यन्यो वा परः  ।कोऽयमात्माख्यो योऽयं सितासितैः कर्मफलैरभिभूयमानः सदसद्यो-निमापद्यता इत्यवाञ्च्योर्ध्वा वा गतिर्द्वंद्वैरभिभूयमानः परिभ्रमति  ॥  १
॥अस्ति खल्वन्योऽपरो भूतात्माख्यो योऽयं सितासितैः कर्मफलैरभिभूयमानःसदसद्योनिमापद्यता इत्यवाञ्च्योर्ध्वा वा गतिर्द्वंद्वैरभिभूयमानः परिभ्रमतीत्य-स्योपव्याख्यानम्  ।  पञ्चतन्मात्रा भूतशब्देनोच्यन्तेऽथ पञ्चमहाभूतानि भूत-शब्देनोच्यन्ते  ।  अथ तेषां यत्समुदयं तच्छरीरमित्युक्तमथ यो ह खलु वावशरीर इत्युक्तं स भूतात्मेत्युक्तम्  ।  अथामृतोऽस्यात्मा बिन्दुरिव पुष्कराइति स वा एषोऽभिभूतः प्राकृतैर्गुणैरिति  ।  अथोऽभिभूतत्वात्संभूढत्वं प्रयातः----------------------१७९-
-संभूढत्वात्  ।  आत्मस्थं प्रभुं भगवन्तं कारयितारं नापश्यद्गुणौघैरुह्यमानःकलुषीकृतश्चास्थिरश्चञ्चलो लुप्यमानः सस्पृहो व्यग्रश्चाभिमानित्वं प्रयाता इत्यहंसो ममेदमित्येवं मन्यमानो निबध्नात्यात्मनात्मानम्  ।  जालेनेव खचरःकृतस्यानु फलैरभिभूयमानः सदसद्योनिमापद्यता इत्यवाञ्च्योर्ध्वा वा गति-द्वंद्वैरभिभूयमानः परिभ्रमति कतम एष इति तान्होवाचेति  ॥  २
॥  अथा-न्यत्राप्युक्तं--यः कर्ता सोऽयं वै भूतात्मा करणैः कारयिताऽन्तः पुरुषः  ।  अथयथाऽग्निनाऽयस्पिण्डोऽन्यो वाऽभिभूतः कर्तृभिर्हन्यमानो नानात्वमुपैत्येवंवाव खल्वसौ भूतात्माऽन्तः पुरुषेणाभिभूतो गुणैर्हन्यमानो नानात्वमुपैति  ।चतुर्जालं चतुर्दशविधं चतुरशीतिधा परिणतं भूतगणमेतद्वै नानात्वस्यरूपम्  ।  तानि ह वा एतानि गुणानि पुरुषेणेरितानि चक्रमिव मृत्पचेनेति  ।अथ यथाऽयस्पिण्डे हन्यमाने नाग्निरभिभूयत्येवं नाभिभूयत्यसौ पुरुषोऽभि-भूयत्ययं भूतात्मोपसंश्लिष्टत्वादिति  ॥  ३
॥  अथान्यत्राप्युक्तं--शरीरमिदंमैथुनादेवोद्भूतं संवृद्ध्युपेतं निरयेऽथ मूत्रद्वारेण निष्क्रान्तमस्थिभिश्चितंमांसेनानुलिप्तं चर्मणाऽवनद्धं विण्मूत्रपित्तकफमज्जामेदोवसाभिरन्यैश्चाऽऽमयै-र्बहुभिः परिपूर्णं कोश इव वसुना  ॥  ४
॥  अथान्यत्राप्युक्तं संमोहो भयंविषादो निद्रा तन्द्री प्रमादो जरा शोकः क्षुत्पिपासा कार्पण्यं क्रोधोनास्तिक्यमज्ञानं मात्सर्यं नैष्कारुण्यं मूढत्वं विर्व्रीडत्वं निराकृतित्वमुद्धतत्व-मसमत्वमिति तामसानि  ।  अन्तस्तृष्णा स्नेहो रागो लोभो हिंसा रतिर्दृष्टि-र्व्यावृतत्वमीर्ष्याऽकाममस्थिरत्वं चलत्वं व्यग्रत्वं जिगीषाऽर्थोपार्जनं मित्रा-नुग्रहणं परिग्रहावलम्बोऽनिष्टेष्विन्द्रियार्थेषु द्विष्टिरिष्टेष्वभिष्वङ्गः शुक्तस्वरोऽन्न-तमस्त्विति राजसान्येतैः परिपूर्ण एतैरभिभूता इत्ययं भूतात्मा तस्मान्नाना-रूपाप्याप्नोतीत्याप्नोतीति  ॥  ५
॥इति मैत्रायण्युपनिषत्सु तृतीयः प्रपाठकः  ॥  ३
॥ते ह खलु वावोर्ध्वरेतसोऽतिविस्मिता अभिसमेत्योचुर्भगवन्नमस्तेऽस्त्वनु-शाधि त्वमस्माकं गतिरन्या न विद्यता इति  ।  अस्य को विधिर्भूतात्मनोयेनेदं हित्वात्मन्येव सायुज्यमुपैति तान्होवाचेति  ॥  १
॥  अथान्यत्राप्युक्तं -- महानदीषूर्मय इवानिवर्तकमस्य यत्पुराकृतं समुद्रवेलेव दुर्निवार्यमस्यमृत्योरागमनं सदसत्फलमयैः पाशैः पङ्गुरिव बद्धं बन्धनस्थस्येवास्वातन्त्र्यंयमविषयस्थस्येव बहुभयावस्थं मदिरोन्मत्त इव मोहमदिरोन्मत्तं पाप्मना----------------------१८०-
-गृहीत इव भ्राम्यमाणं महोरगदष्ट इव विषयदष्टं महान्धकारमिव रागान्धमिन्द्रजालमिव मायामयं स्वप्न इव मिथ्यादर्शनं कदलीगर्भ इवासारं नट इवक्षणवेषं चित्रभित्तिरिव मिथ्यामनोरममित्यथोक्तम्  ।  शब्दस्पर्शादयो ह्यर्थामर्त्येऽनर्था इवाऽऽस्थिताः  ।  येषां सक्तस्तु भूतात्मा न स्मरेत्परमं पदम्  ॥  २
॥अयं वाव खल्वस्य प्रतिविधिर्भूतात्मनो यद्वेदविद्याधिगमः  ।  स्वधर्मस्यानुचरणंस्वाश्रमेष्वेवानुक्रमणं स्वधर्मस्य वा एतद्व्रतं स्तम्बशाखेवापराण्यनेनोर्ध्व-भाग्भवत्यन्यथाऽवाङित्येष स्वधर्मोऽभिहितो यो वेदेषु न स्वधर्मातिक्रमे-णाश्रमी भवति  ।  आश्रमेष्वेवानवस्थस्तपस्वी वेत्युच्यत इत्येतदयुक्तं नात-पस्कस्याऽऽत्मज्ञानेऽधिगमः कर्मसिद्धिर्वेति  ।  एवं ह्याह--तपसा प्राप्यते सत्त्वंसत्त्वात्संप्राप्यते मनः  ।  मनसः प्राप्यते ह्यात्मा यमाप्त्वा न निवर्तत इति॥  ३
॥  अस्ति ब्रह्मेति ब्रह्मविद्याविदब्रवीद्ब्रह्मद्वारमिदमित्येवैतदाह यस्तप-साऽपहतपाप्मा ॐ ब्रह्मणो महिमेत्येवैतदाह यः सुयुक्तोऽजस्रं चिन्तयतितस्माद्विद्यया तपसा चिन्तया चोपलभ्यते ब्रह्म  ।  स ब्रह्मणः पर एता भव-त्यधिदैवत्वं देवेभ्यश्चेत्यक्षय्यमपरिमितमनामयं सुखमश्नुते य एवं विद्वाननेनत्रिकेण ब्रह्मोपास्ते  ।  अथ यैः परिपूर्णोऽभिभूतोऽयं रथितश्च तैर्वैव मुक्तस्त्वा-त्मन्नेव सायुज्यमुपैति  ॥  ४
॥  ते होचुर्भगवन्नभिवाद्यसीत्यभिवाद्यसीति  ।निहितमस्माभिरेतद्यथावदुक्तं मनसीत्यथोत्तरं प्रश्नमनुब्रूहीति  ।  अग्निर्वायुरा-दित्यः कालो यः प्राणोऽन्नं ब्रह्मा रुद्रो विष्णुरित्येकेऽन्यमभिध्यायन्त्येकेऽन्यंश्रेयः कतमो यः सोऽस्माकं ब्रूहीति तान्होवाचेति  ॥  ५
॥  ब्रह्मणो वावैताअग्र्यास्तनवः परस्यामृतस्याशरीरस्य तस्यैव लोके प्रतिमोदतीह यो यस्यानुषक्तैत्येवं ह्याह  ।  ब्रह्म खल्विदं वाव सर्वम्  ।  या वास्या अग्र्यास्तनवस्ता अभि-ध्यायेदर्चयेन्निह्नुयाच्चातस्ताभिः सहैवोपर्युपरि लोकेषु चरत्यथ कृत्स्नक्षयएकत्वमेति पुरुषस्य पुरुषस्य  ॥  ६
॥इति मैत्रायण्युपनिषत्सु चतुर्थः प्रपाठकः  ॥  ४
॥अथ यथेयं कौत्सायनी स्तुतिः--त्वं ब्रह्मा त्वं च वै विष्णुस्त्वं रुद्रस्त्वंप्रजापतिः  ।  त्वमग्निर्वरुणो वायुस्त्वमिन्द्रस्त्वं निशाकरः  ॥  त्वमन्नस्त्वं यमस्त्वंपृथिवी त्वं विश्वं खमथाच्युतः  ।  स्वार्थे स्वाभाविकेऽर्थे च बहुधा संस्थिति-स्त्वयि  ॥  विश्वेश्वर नमस्तुभ्यं विश्वात्मा विश्वकर्मकृत्  ।  विश्वभुग्विश्वमायुस्त्वंविश्वक्रीडारतिप्रभुः  ॥  नमः शान्तात्मने तुभ्यं नमो गुह्यतमाय च  ।  अचि-----------------------१८१-
-न्त्यायाप्रमेयाय अनादिनिधनाय चेति  ॥  १
॥  तमो वा इदमग्र आसीदेकंतत्परे स्यात्तत्परेणेरितं विषमत्वं प्रयात्येतद्रूपं वै रजस्तद्रजः खल्वीरितं विष-मत्वं प्रयात्येतद्वै सत्त्वस्य रूपं तत्सत्त्वमेवेरितं रसः संप्रास्रवत्  सॐऽशोऽयंयश्चेतामात्रः प्रतिपुरुषः क्षेत्रज्ञः संकल्पाध्यवसायाभिमानलिङ्गः प्रजापतिर्वि-श्वेत्यस्य प्रागुक्ता एतास्तनवः  ।  अथ यो ह खलु वावास्य तामसॐऽशोऽसौ सब्रह्मचारिणो योऽयं रुद्रोऽथ यो ह खलु वावास्य राजसॐऽशोऽसौ स ब्रह्मचा-रिणो योऽयं ब्रह्माऽथ यो ह खलु वावास्य सात्त्विकॐऽशोऽसौ स ब्रह्मचारिणोयोऽयं विष्णुः स वा एष एकस्त्रिधा भूतोऽष्टधैकादशधा द्वादशधाऽपरिमि-तधा वोद्भूत उद्भूतत्वाद्भूतं भूतेषु चरति प्रविष्टः स भूतानामधिपतिर्बभूवे-त्यसावात्माऽन्तर्बहिश्चान्तर्बहिश्च  ॥  २
॥इति मैत्रायण्युपनिषत्सु पञ्चमः प्रपाठकः  ॥  ५
॥द्विधा वा एष आत्मानं बिभर्त्ययं यः प्राणो यश्चासाषादित्यः  ।  अथद्वौ वा एता अस्य पन्थाना अन्तर्बहिश्चाहोरात्रेणैतौ व्यावर्तेते  ।  असौ वाआदित्यो बहिरात्माऽन्तरात्मा प्राणोऽतो बहिरात्मक्या गत्याऽन्तरात्मनोऽ-नुमीयते गतिरित्येवं ह्याह  ।  अथ यः कश्चिद्विद्वानपहतपाप्माऽक्षाध्यक्षोऽ-वदातमनास्तन्निष्ठ आवृत्तचक्षुः सो अन्तरात्मक्या गत्या बहिरात्मनोऽनुमी-यते गतिरित्येवं ह्याह  ।  अथ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो यःपश्यतीमां हिरण्यवस्थात्स एषोऽन्तरे हृत्पुष्कर एवाऽऽश्रितोऽन्नमत्ति॥  १
॥  अथ य एषोऽन्तरे हृत्पुष्कर एवाश्रितोऽन्नमत्ति स एषोऽग्निर्दिविश्रितः सौरः कालाख्योऽदृश्यः सर्वभूतान्यन्नमत्तीति  ।  कः पुष्करः किंमयोवेति  ।  इदं वाव तत्पुष्करं योऽयमाकाशोऽस्येमाश्चतस्रो दिशश्चतस्र उपदिशोदलसंस्था आसम्  ।  अर्वाग्विचरत एतौ प्राणादित्या एता उपासीतोमित्येत-दक्षरेण व्याहृतिभिः सावित्र्या चेति  ॥  २
॥  द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्तंचामूर्तं चाथ यन्मूर्तं तदसत्यं यदमूर्तं तत्सत्यं तद्ब्रह्म तज्ज्योतिर्यज्ज्योतिः सआदित्यः स वा एष ओमित्येतदात्माऽभवत्स त्रेधात्मानं व्यकुरुतोमितितिस्रो मात्रा एताभिः सर्वमिदमोतं प्रोतं चैवास्मीत्येवं ह्याहैतद्वा आदित्यओमित्येवं ध्यायताऽऽत्मानं युञ्जीतेति  ॥  ३
॥  अथान्यत्राप्युक्तम्--अथ खलुय उद्गीथः स प्रणवो यः प्रणवः स उद्गीथ इत्यसौ वा आदित्य उद्गीथएष प्रणवा इत्येवं ह्याहोद्गीथं प्रणवाख्यं प्रणेतारं भारूपं विगतनिद्रं विजरं----------------------१८२-
-विमृत्युं त्रिपदं त्र्यक्षरं पुनः पञ्चधा ज्ञेयं निहितं गुहायामित्येवं ह्याह  ।ऊर्ध्वमूलं त्रिपाद्ब्रह्म शाखा आकाशवाय्वग्न्युदकभूम्यादय एकोऽश्वत्थनामै-तद्ब्रह्मैतस्यैतत्तेजो यदसावादित्यः  ।  ओमित्येतदक्षरस्य चैतत्  ।  तस्मादो-मित्यनेनैतदुपासीताजस्रमिति  ।  एकोऽस्य संबोधयतेत्येवं ह्याह  ।  एतदेवाक्षरंपुण्यमेतदेवाक्षरं परम्  ।  एतदेवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत्॥  ४
॥  अथान्यत्राप्युक्तं--स्वनवत्येषाऽस्य तनूर्योमिति स्त्रीपुंनपुंसकेतिलिङ्गवत्येषाऽथाग्निर्वायुरादित्य इति भास्वत्येषाऽथ ब्रह्मा रुद्रो विष्णुरित्यधि-पतिवत्येषाऽथ गार्हपत्यो दक्षिणाग्निराहवनीय इति मुखवत्येषाऽथ ऋग्यजुःसामेति विज्ञानवत्येषा भूर्भुवः स्वरिति लोकवत्येषाऽथ भूतं भव्यंभविष्यदिति कालवत्येषाऽथ प्राणोऽग्निः सूर्य इति प्रतापवत्येषाऽथान्नमाप-श्चन्द्रमा इत्याप्यायनवत्येषाऽथ बुद्धिर्मनोऽहंकार इति चेतनवत्येषाऽथप्राणोऽपानो व्यान इति प्राणवत्येषेत्यत ओमित्युक्तेनैताः प्रस्तुता अर्चिताअर्पिता भवन्तीत्येवं ह्याहैतद्वै सत्यकामं परं चापरं च ब्रह्म यदोमित्येत-दक्षरमिति  ॥  ५
॥  अथाव्याहृतं वा इदमासीत्स सत्यं प्रजापतिस्तपस्तप्त्वाऽ-नुव्याहरद्भूर्भुवः स्वरिस्येषैवास्य प्रजापतेः स्थविष्ठा तनूर्या लोकवतीतिस्वरित्यस्याः शिरो नाभिर्भुवो भूः पादा आदित्यश्चक्षुः  ।  चक्षुरायत्ता हिपुरुषस्य महती मात्रा चक्षुषा ह्ययं मात्राश्चरति सत्यं वै चक्षुरक्षिण्यवस्थितोहि पुरुषः सर्वोऽर्थेषु चरति  ।  एतस्माद्भूर्भुवः स्वरित्युपासीतानेन हिप्रजापतिर्विश्वात्मा विश्वचक्षुरिवोपासितो भवतीत्येवं ह्याह  ।  एषा वैप्रजापतेर्विश्वभृत्तनूरेतस्यामिदं सर्वमन्तर्हितमस्मिंश्च सर्वस्मिन्नेषाऽन्तर्हितेतितस्मादेषोपासीत  ॥  ६
॥  तत्सवितुर्वरेण्यमित्यसौ वा आदित्यः सविता सवा एवं प्रवरणीय आत्मकामेनेत्याहुर्ब्रह्मवादिनोऽथ भर्गो देवस्य धीमहीतिसविता वै देवस्ततो योऽस्य भर्गाख्यस्तं चिन्तयामीत्याहुर्ब्रह्मवादिनोऽथ-धियो यो नः प्रचोदयादिति बुद्धयो वै धियस्ता योऽस्माकं प्रचोदयादित्याहु-र्ब्रह्मवादिनः  ।  अथ भर्ग इति यो ह वा अमुष्मिन्नादित्ये निहितस्तारकोऽक्षिणिवैष भर्गाख्यः  ।  भाभिर्गतिरस्य हीति भर्गः  ।  भर्जयतीति वैष भर्ग इतिरुद्रो ब्रह्मवादिनः  ।  अथ भ इति भासयतीमाँल्लोकान्र इति रञ्जयतीमानिभूतानि ग इति गच्छन्त्यस्मिन्नागच्छन्त्यस्मादिमाः प्रजास्तस्माद्भरगत्वाद्भर्गः  ।शश्वत्सूयमानात्सूर्यः सवनात्सविताऽऽदानादादित्यः पवनात्पावनोऽथाऽऽपोऽ-----------------------१८३-
-प्यायनादित्येवं ह्याह  ।  खल्वात्मनोऽऽत्मा नेताऽमृताख्यश्चेता मन्ता गन्तो-त्स्रष्टाऽऽनन्दयिता कर्ता वक्ता रसयिता घ्राता द्रष्टा श्रोता स्पृशति चविभुर्विग्नहे संनिविष्ट इत्येवं ह्याह  ।  अथ यत्र द्वैतीभूतं विज्ञानं तत्र हिशृणोति पश्यति जिघ्रति रसयति चैव स्पर्शयति सर्वमात्मा जानीतेतियत्राद्वैतीभूतं विज्ञानं कार्यकारणकर्मनिर्मुक्तं निर्वचनमनौपम्यं निरुपाख्यं किंतदवाच्यम्  ॥  ७
॥  एष हि खल्वात्मेशानः शंभुर्भवो रुद्रः प्रजापतिर्विश्वसृ-ग्घिरण्यगर्भः सत्यं प्राणो हंसः शास्ता विष्णुर्नारायणोऽर्कः सविता धाताविधाता सम्राडिन्द्र इन्दुरिति  ।  य एष तपत्यग्निरिवाग्निना पिहितःसहस्राक्षेण हिरण्मयेनाण्डेन  ।  एष वाव जिज्ञासितव्योऽन्वेष्टव्यः सर्वभूते-भ्योऽभयं दत्त्वाऽरण्यं गत्वाऽथ बहिः कृत्वेन्द्रियार्थान्स्वाच्छरीरादुपलभेतै-नमिति  ।  विश्वरूपं हरिणं जातवेदसं परायणं ज्योतिरेकं तपन्तम्  ।  सहस्र-रश्मिः शतधा वर्तमानः प्राणः प्रजानामुदयत्येष सूर्यः  ॥  ८
॥  तस्माद्वाएष उभयात्मैवंविदात्मन्नेवाभिध्यायत्यात्मन्नेव यजतीति ध्यानं प्रयोगस्थंमनो विद्वद्भिः ष्टुतं मनःपूतिमुच्छिष्टोपहतमित्यनेन तत्पावयेत्  ।  मन्त्रंपठति--उच्छिष्ठोच्छिष्ठोपहतं यच्च पापेन दत्तं मृतसूतकाद्वा वसोः पवित्र-मग्निः सवितुश्च रश्मयः पुनन्त्वन्नं मम दुष्कृतं च यदन्यत्  ।  अद्भिः पुरस्ता-त्परिदधाति  ।  प्राणाय स्वाहाऽपानाय स्वाहा व्यानाय स्वाहा समानायस्वाहोदानाय स्वाहेति पञ्चभिरभिजुहोति  ।  अथावशिष्टं यतवागश्नात्यतोऽ-द्भिर्भूय एवोपरिष्टात्परिदधात्याचान्तो भूत्वाऽऽत्मेज्यानः प्राणोऽग्निर्विश्वोऽ-सीति च द्वाभ्यामात्मानमभिध्यायेत्  ।  प्राणोऽग्निः परमात्मा वै पञ्चवायुःसमाश्रितः  ।  स प्रीतः प्रीणातु विश्वं विश्वभुक्  ।  विश्वोऽसि वैश्वानरोऽसिविश्वं त्वया धार्यते जायमानम्  ।  विशन्तु त्वामाहुतयश्च सर्वाः प्रजास्तत्रयत्र विश्वामृतोऽसीति ।  एवं न विधिना खल्वनेनात्ताऽन्नत्वं पुनरुपैति  ॥  १
॥अथापरं वेदितव्यमुत्तरो विकारोऽस्यात्मयज्ञस्य यथाऽन्नमन्नादश्चेत्यस्योपव्या-ख्यानम्  ।  पुरुषश्चेता प्रधानान्तःस्थः स एव भोक्ता प्राकृतमन्नं भुङ्क्त इति  ।तस्यायं भूतात्मा ह्यन्नमस्य कर्ता प्रधानः  ।  तस्मात्त्रिगुणं भोज्यं भोक्ता पुरु-षोऽन्तःस्थः  ।  अत्र दृष्टं नाम प्रत्ययम्  ।  यस्माद्बीजसंभवा हि पशवस्तस्माद्बीजंभोज्यमनेनैव प्रधानस्य भोज्यत्वं व्याख्यातम्  ।  तस्माद्भोक्ता पुरुषो भोज्याप्रकृतिस्तत्स्थो भुङ्क्त इति  ।  प्राकृतमन्नं त्रिगुणभेदपरिणामत्वान्महदाद्यं----------------------१८४-
-विशेषान्तं लिङ्गम्  ।  अनेनैव चतुर्दशविधस्य मार्गस्य व्याख्या कृता भवति  ।सुखदुःखमोहसंज्ञं ह्यन्नभूतमिदं जगत्  ।  न हि बीजस्य स्वादुपरिग्रहोऽस्तीतियावन्न प्रसूतिः  ।  तस्याप्येवं तिसृष्ववस्थास्वन्नत्वं भवति कौमारं यौवनं जरापरिणामत्वात्तदन्नत्वम्  ।  एवं प्रधानस्य व्यक्ततां गतस्योपलब्धिर्भवति तत्रबुद्ध्यादीनि स्वादुनि भवन्ति  ।  अध्यवसायसंकल्पाभिमाना इत्यथेन्द्रियार्था-न्पञ्च स्वादुनि भवन्ति  ।  एवं सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माण्येवं व्यक्त-मन्नमव्यक्तमन्नमस्य निर्गुणो भोक्ता भोक्तृत्वाच्चैतन्यं प्रसिद्धं तस्य  ।  यथाऽ-ग्निर्वै देवानामन्नादः सोमोऽन्नमग्निनैवान्नमित्येवंवित्  ।  सोमसंज्ञोऽयं भूता-त्माऽग्निसंज्ञोऽप्यव्यक्तमुखा  इति  ॥  वचनात्पुरुषो ह्यव्यक्तमुखेन त्रिगुणंभुङ्क्ता इति  ।  यो हैवं वेद संन्यासी योगी चाऽऽत्मयाजी चेति  ।  अथयद्वन्न कश्चिच्छून्यागारे कामिन्यः प्रविष्टाः स्पृशतीन्द्रियार्थांस्तद्वद्यो न स्पृशतिप्रविष्टान्संन्यासी योगी चात्मयाजी चेति  ॥  १०
॥  परं वा एतदात्मनोरूपं यदन्नमन्नमयो ह्ययं प्राणः  ।  अथ न यद्यश्नात्यमन्ताऽश्रोताऽस्प्रष्टाऽद्रष्टा-ऽवक्ताऽघ्राताऽरसयिता भवति प्राणांश्चोत्सृजतीस्येवं ह्याह  ।  अथ यदि खल्व-श्नाति प्राणसमृद्धो भूत्वा मन्ता भवति श्रोता भवति स्प्रष्टा भवति वक्ताभवति रसयिता भवति घ्राता भवति द्रष्टा भवतीति  ।  एवं ह्याह अन्नाद्वैप्रजाः प्रजायन्ते याः काश्चित्पृथिवीश्रिताः  ।  अतोऽन्नेनैव जीवन्त्यथैतदपिय-न्त्यन्ततः  ॥  ११
॥  अथान्यत्राप्युक्तं सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यहरहः प्रप-तन्त्यन्नमभिजिघृक्षमाणानि सूर्यो रश्मिभिराददात्यन्नं तेनासौ तपत्यन्नेनाभि-षिक्ताः पचन्तीमे प्राणा अग्निर्वा अन्नेनाभिज्वलत्यन्नकामेनेदं प्रकल्पितंब्रह्मणा  ।  अतोऽन्नमात्मेत्युपासीतेत्येवं ह्याह  ।  अन्नाद्भूतानि जायन्ते जाता-न्यन्नेन वर्धन्ते  ।  अद्यतेऽत्ति च भूतानि तस्मादन्नं तदुच्यते  ॥  १२
॥  अथा-न्यत्राप्युक्तं विश्वभृद्वै नामैषा तनूर्भगवतो विष्णोर्यदिदमन्नम्  ।  प्राणो वाअन्नस्य रसो मनः प्राणस्य विज्ञानं मनस आनन्दं विज्ञानस्येत्यन्नवान्प्राणवा-न्मनस्वान्विज्ञानवानानन्दवांश्च भवति यो हैवं वेद  ।  यावन्तीह वै भूतान्य-न्नमदन्ति तावत्स्वन्तःस्थोऽन्नमत्ति यो हैवं वेद  ।  अन्नमेव विजरन्नमन्नं संव-ननं स्मृतम्  ।  अन्नं पशूनां प्राणोऽन्नं ज्येष्ठमन्नं भिषक्स्मृतम्  ॥  १३
॥  अथा-न्यत्राप्युक्तमन्नं वा अस्य सर्वस्य योनिः कालश्चान्नस्य सूर्यो योनिः कालस्य  ।तस्यैतद्रूपं यन्निमेषादिकालात्संभृतं द्वादशात्मकं वत्सरमेतस्याग्नेयमर्धमर्धं----------------------१८५-
-वारुणम्  ।  मघाद्यं श्रविष्ठार्धमाग्नेयं क्रमेणोत्क्रमेण सार्पाद्यं श्रविष्ठार्धान्तंसौम्यम्  ।  तत्रैकैकमात्मनो नवांशकं सचारकविधं सौक्ष्म्यत्वादेतत्प्रमाणमने-नैव प्रमीयते हि कालः  ।  न विना प्रमाणेन प्रमेयस्योपलब्धिः  ।  प्रमेयोऽपिप्रमाणतां पृथक्त्वादुपैत्यात्मसंबोधनार्थमित्येवं ह्याह  ।  यावत्यो वै कालस्यकलास्तावतीषु चरत्यसौ यः कालं ब्रह्मेत्युपासीत कालस्तस्यातिदूरमपसरतीत्येवंह्याह--कालात्स्रवन्ति भूतानि कालाद्वृद्धिं प्रयान्ति च  ।  काले चास्तं नियच्छन्तिकालो मूर्तिरमूर्तिमान्  ॥  १४
॥  द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे कालश्चाकालश्चाथ यःप्रागादित्यात्सोऽकालोऽकलोऽथ य आदित्याद्यः स कालः सकलः सकलस्यवा एतद्रूपं यत्संवत्सरः संवत्सरात्खल्वेमाः प्रजाः प्रजायन्ते संवत्सरेणेह वैजाता विवर्धन्ते संवत्सरे प्रत्यस्तं यन्ति तस्मात्संवत्सरो वै प्रजापतिःकालोऽन्नं ब्रह्मनीडमात्मा चेत्येवं ह्याह  ।  कालः पचति भूतानि सर्वाण्येवमहात्मनि  ।  यस्मिंस्तु पच्यते कालो यस्तं वेद स वेदवित्  ॥  १५
॥  विग्रह-वानेष कालः सिन्धुराजः प्रजानाम्  ।  एष तत्स्थः सविताख्यो यस्मादेवेमेचन्द्रर्क्षग्रहसंवत्सरादयः सूयन्तेऽथैभ्यः सर्वमिदमन्न वा यत्किंचिच्छुभाशुभंदृश्येतेह लोके तदेतेभ्यस्तस्मादादित्यात्मा ब्रह्माथ कालसंज्ञमादित्यमुपासी-तादित्यो ब्रह्मेत्येकेऽथैवं ह्याह  ।  होता भोक्ता हविर्मन्त्रो यज्ञो विष्णुः  प्रजा-पतिः  ।  सर्वः कश्चित्प्रभुः साक्षी योऽमुष्मिन्भाति मण्डले  ॥  १६
॥  ब्रह्म हवा इदमग्र आसीदेकोऽनन्तः प्रागनन्तो दक्षिणतोऽनन्तः प्रतीच्यनन्त उदी-च्यनन्त ऊर्ध्वं चावाङ् च सर्वतोऽनन्तः  ।  न ह्यस्य प्राच्यादिदिशः कल्पन्तेऽथतिर्यग्वाऽवाङ् वोर्ध्वं वाऽनूह्य एष परमात्माऽपरिमितोऽजः  ।  अतर्क्योऽचिन्त्यएष आकाशात्मा एवैष कृत्स्रक्षय एको जागर्ति  ।  इत्येतस्मादाकाशादेषखल्विदं चेतामात्रं बोधयत्यनेनैव चेदं ध्यायतेऽस्मिंश्च प्रत्यस्तं याति  ।अस्यैतद्भास्वरं रूपं यदमुष्मिन्नादित्ये तपत्यग्नौ चाधूमके यज्ज्योतिश्चित्र-तरमुदरस्थोऽथ वा यः पचत्यन्नमित्येवं ह्याह  ।  यश्चैषोऽग्नौ यश्चायंहृदये यश्चासावादित्ये स एष एका इत्येकस्य हैकत्वमेति य एवं वेद॥  १७
॥  तथा तत्प्रयोगकल्पः प्राणायामः प्रत्याहारो ध्यानं धारणातर्कः समाधिः षडङ्ग इत्युच्यते योगः  ।  अनेन यदा पश्यन्पश्यतिरुक्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्म योनिम्  ।  तदा विद्वान्पुण्यपापे विहायपरेऽव्यये सर्वमेकी करोत्येवं ह्याह  ।  यथा पर्वतमादीप्तं नाश्रयन्ति----------------------१८६-
-मृगाद्विजाः  ।  तद्वद्ब्रह्मविदो दोषा नाश्रयन्ति कदाचन  ॥  १८
॥अथान्यत्राप्युक्तं--यदा वै बहिर्विद्वान्मनो नियम्येन्द्रियाथाश्च प्राणोनिवेशयित्वा निःसंकल्पस्ततस्तिष्ठेत्  ।  अप्राणादिह यस्मात्संभूतः प्राणसंज्ञकोजीवस्तस्मात्प्राणो वै तुर्याख्ये धारयेत्प्राणमित्येवं ह्याह  ।  अचित्तं चित्तमध्य-स्थमचिन्त्यं गुह्यमुत्तमम्  ।  तत्र चित्तं निधायेत तच्च लिङ्गं निराश्रयम्॥  १९
॥  अथान्यत्राप्युक्तम्--अतः पराऽस्य धारणा तालुरसनाग्ननिपीडमा-द्वाङ्मनःप्राणनिरोधनाद्ब्रह्म तर्केण पश्यति यदात्मनात्मानमणोरणीयांसंद्योतमानं मनःक्षयात्पश्यति तदात्मनात्मानं दृष्ट्वा निरात्मा भवति निरात्मक-त्वादसंख्योऽयोनिश्चिन्त्यो मोक्षलक्षणमित्येतत्परं रहस्यमित्येवं ह्याह  ।चित्तस्य हि प्रसादेन हन्ति कर्म शुभाशुभम्  ।  प्रसन्नात्मात्मनि स्थित्वा  सुखमव्ययमश्नुता इति  ॥  २०
॥  अथान्यत्राप्युक्तम्-ऊर्ध्वगा नाडी सुषुम्नाख्याप्राणसंचारिणी ताल्वन्तर्विच्छिन्ना तया प्राणॐकारमनोयुक्तयोर्ध्वमुत्क्रमेत्  ।ताल्वध्यग्रं परिवर्त्य चेन्द्रियाण्यसंयोज्य महिमा महिमानं निरीक्षेत ततोनिरात्मकत्वमेति निरात्मकत्वान्न सुखदुःखभाग्भवति केवलत्वं लभताइत्येवं ह्याह  ।  परः पूर्वं प्रतिष्ठाप्य निगृहीतानिलं ततः  ।  तीर्त्वा पारमपारेणपश्चाद्युञ्जीत मूर्धनि  ॥  २१
॥  अथान्यत्राप्युक्तं -- द्वे वाव ब्रह्मणी अभिध्येयेब्रह्मश्चाशब्दश्चाथ शब्देनैवाशब्दमाविष्क्रियतेऽथ तत्रोमिति शब्दोऽनेनोर्ध्व-मुत्क्रान्तोऽशब्दे निधनमेत्यथा हैषा गतिरेतदमृतमेतत्सायुज्यत्वं निर्वृतत्वंतथा चेति  ।  अथ यथोर्णनाभिस्तन्तुनोर्ध्वमुत्क्रान्तोऽवकाशं लभतीत्येवंवाव खल्वसावभिध्यातोमित्यनेनोर्ध्वमुत्क्रान्तः स्वातन्त्र्यं लभते  ।अन्यथा परे शब्दवादिनः  ।  श्रवणाङ्गुष्ठयोगेनान्तर्हृदयाकाशशब्दमाकर्णयन्तिसप्तविधेयं तस्योपमा  ।  यथा नद्यः किङ्किणी कांस्यचक्रकभेकविःकृन्धिकावृष्टिर्निवाते वदतीति तं पृथग्लक्षणमतीत्य परेऽशब्देऽव्यक्ते ब्रह्मण्यस्तंगतास्तत्र तेऽपृथग्धर्मिणोऽपृथग्विवेक्या यथा संपन्ना मधुत्वं नाना रसाइत्येवं ह्याह  ।  द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत्  ।  शब्दब्रह्मणिनिष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति  ॥  २२
॥  अथान्यत्राप्युक्तं--यः शब्दस्तदोमित्ये-तदक्षरं यदस्याग्रं तच्छान्तमशब्दमभयमशोकमानन्दं तृप्तं स्थिरमचलममृ-तमच्युतं ध्रुवं विष्णुसंज्ञितं सर्वापरत्वाय तदेता उपासीतेत्येवं ह्याह  ।योऽसौ परापरो देवा ॐकारो नाम नामतः  ।  निःशब्दः शून्यभूतस्तु मूर्ध्नि----------------------१८७-
-स्थाने ततोऽभ्यसेत्  ॥  २३
॥  अथान्यत्राप्युक्तं--धनुः शरीरमोमित्येतच्छरःशिखाऽस्य भनस्तमोलक्षणं भित्त्वा तमोऽतमाविष्टमागच्छत्यथाविष्टं भित्त्वा-ऽलातचक्रमिव स्फुरन्तमादित्यवर्णमूर्जस्वन्तं ब्रह्म तमसः पर्यमपश्यत्  ।यदमुष्मिन्नादित्येऽथ सोमेऽग्नौ विद्युति विभात्यथ खल्वेनं दृष्ट्वाऽमृतत्वंगच्छतीत्येवं ह्याह  ।  ध्यानमन्तः परे तत्त्वे लक्ष्येषु च निधीयते  ।  अतोऽवि-शेषविज्ञानं विशेषमुपगच्छति  ॥  मानसे च विलीने तु यत्सुखं चात्म-साक्षिकम्  ।  तद्ब्रह्म चामृतं शुक्रं सा गतिर्लोक एव सः  ॥  २४
॥  अथान्यत्रा-प्युक्तं--निद्रेवान्तर्हितेन्द्रियः शुद्धितमया धिया स्वप्न इव यः पश्यतीन्द्रिय-बिलेऽविवशः प्रणवाख्यं प्रणेतारं भारूपं विगतनिद्रं विजरं विमृत्युं विशोकंच सोऽपि प्रणवाख्यः प्रणेता भारूपो विगतनिद्रो विजरो विमृत्युर्विशोकोभवतीत्येवं ह्याह । एवं प्राणमथोङ्कारं यस्मात्सर्वमनेकधा  ।  युनक्ति युञ्जतेवाऽपि तस्माद्योग इति स्मृतः  ॥  एकत्वं प्राणमनसोरिन्द्रियाणां तथैव च  ।सर्वभावपरित्यागो योग इत्यभिधीयते  ॥  २५
॥  अथान्यत्राप्युक्तं--यथा वाऽप्सुचारिणः शाकुनिकः सूत्रयन्त्रेणोद्धृत्योदरेऽग्नौ जुहोत्येवं वावखल्विमान्प्राणानोमित्यनेनोद्धृत्यानामयेऽग्नौ जुहोत्यतस्तप्तोर्वीव सः  ।  अथयथा तप्तोर्विसर्पिस्तृणकाष्ठसंस्पर्शेनोज्ज्वलतीत्येवं वाव खल्वसावप्राणाख्यःप्राणसंस्पर्शेनोज्ज्वलति  ।  अथ यदुज्ज्वलत्येतद्ब्रह्मणो रूपं चैतद्विष्णोः परमंपदं चैतद्रुद्रस्य रुद्रत्वमेतत्तदपरिमितधा चात्मानं विभज्य पूरयतीमाँल्लो-कानित्येवं ह्याह  ।  वह्नेश्च यद्वत्खलु विस्फुलिङ्गाः सूर्यान्मयूखाश्च तथैव तस्य  ।प्राणादयो वै पुनरेव तस्मादभ्युच्चरन्तीह यथाक्रमेण  ॥  २६
॥  अथान्यत्रा-प्युक्तं--ब्रह्मणो वावैतत्तेजः परस्यामृतस्य  ।  अशरीरस्यौष्ण्यमस्यैतद्घृतम्  ।अथाऽऽविः सन्नभसि निहितं वैतदेकाग्रेणैवमन्तर्हृदयाकाशं विनुदन्ति यत्तस्यज्योतिरिव संपद्यतीत्यतस्तद्भावमचिरेणैति भूमावयस्पिण्डं निहितं यथाऽ-चिरेणैति भूमित्वम्  ।  मृद्वत्संस्थमयस्पिण्डं यथाऽग्न्ययस्कारादयो नाभि-भवन्ति  ।  प्रणश्यति चित्तं तथाऽऽश्रयेण सहैवमित्येवं ह्याह  ।  हृद्याकाशमयंकीशमानन्दं परमालयम्  ।  स्वं योगश्च ततोऽस्माकं तेजश्चैवाग्निसूर्ययोः॥  २७
॥  अथान्यत्राप्युक्तं भूतेन्द्रियार्थानतिक्रम्य ततः प्रव्रज्याज्यं धृतिदण्डंधनुर्गृहीत्वाऽनभिमानमयेन चैवेषुणा तं ब्रह्मद्वारपारं निहत्याऽऽद्यंसंमोहमौली तृष्णेर्ष्याकुण्डली तन्द्रीराघवेत्र्यभिमानाध्यक्षः क्रोधज्यं----------------------१८८-
-प्रलोभदण्डं धनुर्गृहीत्वेच्छामयेन चैवेषुणेमानि खलु भूतानि हन्ति तंहत्वोङ्कारप्लवेनान्तर्हृदयाकाशस्य पारं तीर्त्वाऽऽविर्भूतेऽन्तराकाशे शनकै-रवटैवावटकृद्धातुकामः संविशत्येवं ब्रह्मशालां विशेत्ततश्चतुर्जालं ब्रह्मकोशंप्रणुदेद्गुर्वागमेनेत्यतः शुद्धः पूतः शून्यः शान्तोऽप्राणो निरात्माऽनन्तोऽक्षय्यःस्थिरः शाश्वतोऽजः स्वतन्त्रः स्वे महिम्नि तिष्ठत्यतः स्वे महिम्नि तिष्ठमानंदृष्ट्वाऽऽवृत्तचक्रमिव संसारचक्रमालोकयतीत्येवं ह्याह  ।  षड्भिर्मासैस्तुयुक्तस्य नित्यमुक्तस्य देहिनः  ।  अनन्तः परमो गुह्यः सम्यग्योगः प्रवर्तते  ।रजस्तमोभ्यां विद्धस्य सुसमिद्धस्य देहिनः  ।  पुत्रदारकुटुम्बेषु सक्तस्य नकदाचन  ॥  २८
॥  एवमुक्त्वाऽन्तर्हृदयः शाकायन्यस्तस्मै नमस्कृत्वाऽनयाब्रह्मविद्यया राजन्ब्रह्मणः पन्थानमारूढाः पुत्राः प्रजापतेरिति संतोषं द्वंद्व-तितिक्षां शान्तत्वं योगाभ्यासादवाप्नोतीत्येतद्गुह्यतमं नापुत्राय नाशिष्यायनाशान्ताय कीर्तयेदित्यनन्यभक्ताय सर्वगुणसंपन्नाय दद्यात्  ॥  २९
॥ॐ शुचौ देशे शुचिः सत्त्वस्थः सदधीयानः सद्वादी सद्ध्यायी सद्याजीस्यादित्यतः सद्ब्रह्मणि सत्यभिलाषिणि निर्वृत्तोऽन्यस्तत्फलच्छिन्नपाशो निराशःपरेष्वात्मवद्विगत भयो निष्कामोऽक्षय्यमपरिमितं सुखमाक्रम्य तिष्ठति  ।  परमंवै शेवधेरिव परस्योद्धरणं यन्निष्क्रामत्वम्  ।  स हि सर्वकाममयः पुरुषोऽ-ध्यवसायसंकल्पाभिमानलिङ्गो बद्धोऽतस्तद्विपरीतो मुक्तः  ।  अत्रैक आहुः--गुणः प्रकृतिभेदवशादध्यवसायात्मबन्धमुपागतोऽध्यवसायस्य दोषक्षयाद्वि-मोक्षः  ।  मनसा ह्येव पश्यति मनसा शृणोति कामः संकल्पो विचिकित्साश्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिर्ह्रीर्धीर्भीरित्येतत्सर्वं मन एव  ।  मुणौघैरुह्यमानः कलुषी-कृतश्चास्थिरश्चञ्चलो लुष्यमानः सस्पृहो व्यग्रश्चाभिमानित्वं प्रयात इत्यहं सोममेदमित्येवं मन्यमानो निबध्नात्यात्मनात्मानं जालेनेव खचरोऽतः पुरु-षोऽध्यवसायसंकल्पाभिमानलिङ्गो बद्धोऽतस्तद्विपरीतो मुक्तः  ।  तस्मान्निरध्य-वसायो निःसंकल्पो निरभिमानस्तिष्ठेदेतन्मोक्षलक्षणमेषाऽत्र ब्रह्मपदव्येषोऽत्रद्वारविवरोऽनेनास्य तमसः पारं गमिष्यति  ।  अत्र हि सर्वे कामाः समाहिताइत्यत्रोदाहरन्ति  ।  यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह  ।  बुद्धिश्च नविचेष्टते तामाहुः परमां गतिम्  ॥  एतदुक्त्वाऽन्तर्हृदयः शाकायन्यस्तस्मै नम-स्कृत्वा यथावदुपचारी कृतकृत्यो मरुदुत्तरायणं गतो न ह्यत्रोद्वर्त्मना गतिरे-षोऽत्र ब्रह्मपथः सौरं द्वारं भित्त्वोर्ध्वेन विनिर्गता इत्यत्रोदाहरन्ति  ।  अनन्ता----------------------१८९-
-रश्मयस्तस्य दीपवद्यः स्थितो हृदि  ।  सितासिताः कटुनीलाः कपिला मृदुलो-हिताः  ॥  ऊर्ध्वमेकः स्थितस्तेषां यो भित्त्वा सूर्यमण्डलम्  ।  ब्रह्मलोकमतिक्रम्यतेन यान्ति परां गतिम्  ॥  यदस्यान्यद्रश्मिशतमूर्ध्वमेव व्यवस्थितम्  ।  तेनदेवनिकायानां स्वधामानि प्रपद्यते  ॥  ये नैकरूपाश्चाधस्ताद्रश्मयोऽस्य मृदु-प्रभाः  ।  इह कर्मोपभोगाय तैः संसरति सोऽवशः  ॥  तस्मात्सर्गस्वर्गापवर्ग-हेतुर्भगवानसावादित्य इति  ॥  ३०
॥  किमात्मकानि वा एतानीन्द्रियाणिप्रचरन्त्युद्गन्ता चैतेषामिह को नियन्ता वेत्याह प्रत्याहात्मात्मकानीत्यात्माह्येषामुद्गन्ता नियन्ता वाऽप्सरसो भानवीयाश्च मरीचयो नामाथ पञ्चमीरश्मिभिर्विषयानत्ति  ।  कतम आत्मेति  ।  योऽयं शुद्धः पूतः शून्यः शान्तादि-लक्षणोक्तः स्वकैर्लिङ्गैरुपगृह्यः  ।  तस्यैतल्लिङ्गमलिङ्गस्याग्नेर्यदौष्ण्यमाविष्टं चापांयः शिवतमो रस इत्येकेऽथ वाक्श्रोत्रं चक्षुर्मनः प्राण इत्येकेऽथ बुद्धिर्धृतिःस्मृतिः प्रज्ञानमित्येके  ।  अथ ते वा एतस्यैवं यथैवेह बीजस्याङ्कुरा वाऽथधूमार्चिर्विष्फुलिङ्गा इवाग्नेश्चेत्यत्रोदाहरन्ति  ।  बह्वेश्च यद्वत्खलु विष्फुलिङ्गाःसूर्यान्मयूखाश्च तथैव तस्य  ।  प्राणादयो वै पुनरेव तस्मादभ्युच्चरन्तीह यथा-क्रमेण  ॥  ३१
॥  तस्माद्वा एतस्मादात्मनि सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे वेदाःसर्वे वेदाः सर्वाणि च भूतान्युच्चरन्ति तस्योपनिषत्सत्यस्य सत्यमिति  ।  अथयथाऽऽर्द्रैधाग्नेरभ्याहितस्य पृथग्धूमा निश्चरन्त्येवं वा एतस्य महतो भूतस्यनिश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्यो-पनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानान्यस्यैवैतानि विश्वाभूतानि  ॥  ३२
॥  पञ्चेष्टको वा एषोऽग्निः संवत्सरस्तस्येमा इष्टका यो वसन्तोग्रीष्मो वर्षाः शरद्धेमन्तः स शिरःपक्षसीपृष्ठपुच्छवानेषोऽग्निः पुरुषविदः सेयंप्रजापतेः प्रथमा चितिः  ।  करैर्यजमानमन्तरिक्षमुत्क्षिप्त्वा वायवे प्रायच्छत्  ।प्राणौ वै वायुः प्राणोऽग्निस्तस्येमा इष्टका यः प्राणो व्यानोऽपानः समानौदानः स शिरःपक्षसीपृष्ठपुच्छवानेषोऽग्निः पुरुषविदस्तदिदमन्तरिक्षं प्रजाप-तेर्द्वितीया चितिः करैर्यजमानं दिवमुत्क्षिप्त्वेन्द्राय प्रायच्छदसौ वा आदित्यैन्द्रः सैषोऽग्निस्तस्येमा इष्टका यदृग्यजुःसामाथर्वाङ्गिरसा इतिहासः पुराणंस शिरःपक्षसीपुच्छपृष्ठवानेषोऽग्निः पुरुषविदः सैषा द्यौः प्रजापतेस्तृतीयाचितिः करैर्यजमानस्यात्मविदेऽवदानं करोत्यथात्मविदुत्क्षिप्य ब्रह्मणेप्रायच्छत्तत्राऽऽनन्दी मोदी भवति  ॥  ३३
॥  पृथिवी गार्हपत्योऽन्तरिक्षं दक्षि-----------------------१९०-
-णाग्निर्द्यौराहवनीयस्तत एव पवमानपावकशुचय आविष्कृतमेतेनास्य यज्ञम्  ।यतः पवमानपावकशुचिसंघातो हि जाठरस्तस्मादग्निर्यष्टव्यश्चेतव्यः स्तोतव्योऽ-भिध्यातव्यः  ।  यजमानो हविर्गृहीत्वा देवताभिध्यानमिच्छति  ।  हिरण्यवर्णःशकुनो हृद्यादित्ये प्रतिष्ठितः  ।  मद्गुर्हंसस्तेजोवृषः सोऽस्मिन्नग्नौ यजामहे  ॥इति चापि मन्त्रार्थं विचिनोति  ।  तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गोऽस्याभिध्येयं योबुद्ध्यन्तःस्थो ध्यायीह मनःशान्तिपदमनुसरत्यात्मन्येव धत्तेऽत्रेमे श्लोकाभवन्ति  ।  यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयोनावुपशाम्यते  ।  तथा वृत्तिक्षयाच्चित्तंस्वयोनावुपशाम्यते  ॥  स्वयोनावुपशान्तस्य मनसः सत्यकामतः  ।  इन्द्रियार्थ-विमूढस्यानृताः कर्मवशानुगाः  ॥  चित्तमेव हि संसारं तत्प्रयत्नेन शोधयेत्  ।यच्चित्तस्तन्मयो भवति गुह्यमेतत्सनातनम्  ॥  चित्तस्य हि प्रसादेन हन्तिकर्म् शुभाशुभम्  ।  प्रसन्नात्मात्मनि स्थित्वा सुखमव्ययमश्नुते  ॥  समासक्तंयथा चित्तं जन्तोर्विषयगोचरे  ।  यद्येवं ब्रह्मणि स्यात्तत्को न मुच्येतबन्धनात्  ॥  मनो हि द्विविधं प्रोक्तं शुद्धं चाशुद्धमेव च  ।  अशुद्धं कामसं-पर्काच्छुद्धं कामविवर्जितम्  ॥  लयविक्षेपरहितं मनः कृत्वा सुनिश्चलम्  ।यदा यात्यमनीभावं तदा तत्परमं पदम्  ॥  तावन्मनो निरोद्धव्यं हृदियावद्गतक्षयम्  ।  एतज्ज्ञानं च मोक्षं च शेषान्ये ग्रन्थविस्तराः  ॥  समाधि-निर्धौतमलस्य चेतसो निवेशितस्यात्मनि यत्सुखं भवेत्  ।  न शक्यतेवर्णयितुं गिरा तदा स्वयं तदन्तःकरणेन गृह्यते  ॥  अपामापोऽग्निरग्नौ वाव्योम्नि व्योम न लक्षयेत्  ।  एवमन्तर्गतं यस्य मनः स परिमुच्यते  ॥  मनएव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः  ।  बन्धाय विषयासङ्गि मोक्षेनिर्विषयं स्मृतमिति  ॥  अतोऽनग्निहोत्र्यनग्निचिदज्ञानभिध्यायिनां ब्रह्मणःपदव्योमानुस्मरणं विरुद्धं तस्मादग्निर्यष्टव्यश्चेतव्यः स्तोतव्योऽभिध्यातव्यः॥  ३४
॥  नमोऽग्नये पृथिवीक्षिते लोकस्मृते लोकमस्मै यजमानाय धेहिनमो वायवेऽन्तरिक्षक्षिते लोकस्मृते लोकमस्मै यजमानाय धेहि नमआदित्याय दिविक्षिते लोकस्मृते लोकमस्मै यजमानाय धेहि नमो ब्रह्मणेसर्वक्षिते सर्वस्मृते सर्वमस्मै यजमानाय धेहि  ।  हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्या-पिहितं मुखम्  ।  तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यवर्माय विष्णवे  ।  योऽसावादित्येपुरुषः सोऽसावहमिति  ॥  एष ह वै सत्यधर्मो यदादित्यस्यादित्यत्वंतच्छुक्लं पुरुषमलिङ्गं नभसोऽन्तर्गतस्य तेजसॐऽशमात्रंमेतद्यदादित्यस्य मध्य----------------------१९१-
-इवेत्यक्षिण्यग्नौ चैतद्ब्रह्मैतदमृतमेतद्भर्गः  ।  एतत्सत्यधर्मो नभसोऽन्तर्गतस्यतेजसॐऽशमात्रमेतत्  ।  यदादित्यस्य मध्येऽमृतं यस्य हि सोमः प्राणावाऽप्ययङ्कुरा एतद्ब्रह्मैतदमृतमेतद्भर्गः  ।  एतत्सत्यधर्मो नभसोऽन्तर्गतस्यतेजसॐऽशमात्रमेतद्यदादित्यस्य मध्ये यजुर्दीप्यति  ।  ओमापो ज्योतीरसोऽभृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरोम्  ।  अष्टपादं शुचिं हंसं त्रिसूत्रमणुमव्ययम्  ।द्विधर्मोन्धं तेजसेन्धं सर्वं पश्यन्पश्यति  ॥  नभसोऽन्तर्गस्य तेजसॐऽशमात्र-मेतद्यदादित्यस्य मध्ये उदित्वा मयूखे भवत एतत्सवित्सत्यधर्म एतद्यजुरेतत्तपएतदग्निरेतद्वायुरेतत्प्राण एतदाप एतच्चन्द्रमा एतच्छुक्रमेतदमृतम्  ।  एतद्ब्रह्म-विषयमेतद्भानुरर्णवस्तस्मिन्नेव यजमानाः सैन्धव इव व्लीयन्त एषा वैब्रह्मैकताऽत्र हि सर्वे कामाः समाहिता इत्यत्रोदाहरन्ति  ।  अंशुधारयैवाणुवातेरितः संस्फुरत्यसावन्तर्गः सुराणाम्  ।  यो हैवंवित्स सवित्सद्वैतवित्सैकधामेतः स्यात्तदात्मकश्च  ।  ये बिन्दव इवाभ्युच्चरन्त्यजस्रं विद्युदि-वाभ्रार्चिषः परमे व्योमन्  ।  तेऽर्चिषो वै यशस आश्रयवशाज्जटाभिरूपा इव कृष्णवर्त्मनः  ॥  ३६
॥  द्वे वाव खल्वेते ब्रह्मज्योतिषो रूपके शान्तमेकंसमृद्धं चैकमथ यच्छान्तं तस्याऽऽधारं खमथ यत्समृद्धमिदं तस्यान्नंतस्मान्मन्त्रौषधाज्यामिषपुरोडाशस्थालीपाकादिभिर्यष्टव्यमन्तर्वेद्याम्  ।  आस्न्य-वशिष्टैरन्नपानैश्चाऽऽस्यमाहवनीयमिति मत्वा तेजसः समृद्ध्यै पुण्यलोक-विजित्यर्थायामृतत्वाय च  ।  अत्रोदाहरन्ति--अग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकामोयमराज्यमग्निष्टोमेनाभियजति सोमराज्यमुक्थेन सूर्यराज्यं षोडशिनास्वाराज्यमतिरात्रेण प्रजापत्यमासहस्रसंवत्सरान्तक्रतुनेति  ।  वर्त्याधारस्नेह-योगाद्यथा दीपस्य संस्थितिः  ।  अन्तर्याण्डोपयोगादिमौ स्थितावात्मशुचीतथा  ॥  ३६
॥  तस्मादोमित्यनेनैतदुपासीतापरिमितं तेजस्तन्त्रेधाऽभि-हितमग्नावादित्ये प्राणे  ।  अथैषा नाड्यन्नबहुमित्येषाऽग्नौ हुतमादिर्त्यगमयत्यतो यो रसोऽस्नवत्स उद्गीथं वर्षति तेनेमे प्राणाः प्राणेभ्यः प्रजाइत्यत्रोदाहरन्ति यद्धविरग्नौ हूयते तदादित्यं गमयति तत्सूर्यो रश्मि-भिर्वर्षति तेनान्नं भवत्यन्नाद्भूतानामुत्पत्तिरित्येवं ह्याह  ।  अग्नौ प्रास्ताऽऽहुतिःसम्यगादित्यमुपतिष्ठते  ।  आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्ठेरन्नं ततः प्रजाः  ॥  ३७
॥अग्निहोत्रं जुह्वानो लोभजालं भिनत्त्यतः संमोहं छित्त्वा न क्रोधान्स्तुष्वानःकाममभिध्यायमानस्ततश्चतुर्जालं ब्रह्मकोशं भिन्ददतः परमाकाशमत्र हि----------------------१९२-
-सौरसौम्याग्नेयसात्त्विकानि मण्डलानि भित्त्वा ततः शुद्धः सत्त्वान्तरस्थमच-लममृतमच्युतं ध्रुवं विष्णुसंज्ञितं सर्वापरं धाम सत्यकामसर्वज्ञत्वसंयुक्तंस्वतन्त्रं चैतन्यं स्वे महिम्नि तिष्ठमानं पश्यत्यत्रोदाहरन्ति  ।  रविमध्ये स्थितःसोमः सोममध्ये हुताशनः  ।  तेजोमध्ये स्थितं सत्त्वं सत्त्वमध्ये स्थितोऽच्युतः  ॥शरीरप्रादेशाङ्गुष्ठमात्रमणोरप्यणुं ध्यात्वाऽतः परमतां गच्छत्यत्र हि सर्वेकामाः समाहिता इत्यत्रोदाहरन्ति  ।  अङ्गुष्ठप्रादेशशरीरमात्रं प्रदीपप्रतापवद्द्विस्त्रिधा हि  ।  तद्ब्रह्माभिष्टूयमानं महो देवो भुवनान्याविवेश  ।  ॐ नमोब्रह्मणे नमः  ॥  ३८
॥इति मैत्रायण्युपनिषत्सु षष्ठः प्रपाठकः  ॥  ६
॥अग्निर्गायत्रं त्रिवृद्रथंतरं वसन्तः प्राणो नक्षत्राणि वसवः पुरस्तादुद्यन्तितपन्ति वर्षन्ति स्तुवन्ति पुनर्विशन्त्यन्तर्विवरेणेक्षन्ति  ।  अचिन्त्योऽमूर्तोगभीरो गुप्तोऽनवद्यो घनो गहनो निर्गुणः शुद्धो भास्वरो गुणभुग्भयोऽ-निर्वृत्तिर्योगीश्वरः सर्वज्ञो मेघोऽप्रमेयोऽनाद्यन्तः श्रीमानजो धीमाननिर्देश्यःसर्वसृक्सर्वस्याऽऽत्मा सर्वभुक्सर्वस्येशानः सर्वस्यान्तरान्तरः  ॥  १
॥इन्द्रस्त्रिष्टुप्पञ्चदशो बृहद्ग्रीष्मो व्यानः सोमो रुद्रा दक्षिणत उद्यन्ति तपन्तिवर्षन्ति स्तुवन्ति पुनर्विशन्त्यन्तर्विवरेणेक्षन्त्यनाद्यन्तोऽपरिमितोऽरिच्छिन्नोऽ-परप्रयोज्यः स्वतन्त्रोऽलिङ्गोऽमूर्तोऽनन्तशक्तिर्धाता भास्करः  ॥  २
॥  मरुतोजगती सप्तदशो वैरूपं वर्षा अपानः शुक्र आदित्याः पश्चादुद्यन्ति तपन्तिवर्षन्ति स्तुवन्ति पुनर्विशन्त्यन्तर्विवरेणेक्षन्ति तच्छान्तमशब्दमभयमशोक-मानन्दं तृप्तं स्थिरमचलममृतमच्युतं ध्रुवं विष्णुसंज्ञितं सर्वापरं धाम  ॥  ३
॥विश्वे देवा अनुष्टुबेकविंशो वैराजः शरत्समानो वरुणः साध्या उत्तरतौद्यन्ति तपन्ति वर्षन्ति स्तुवन्ति पुनर्विशान्त्यन्तर्विवरेणेक्षन्त्यन्तःशुद्धः पूतःशून्यः शान्तोऽप्राणो निरात्माऽनन्तः  ॥  ४
॥  मित्रावरुणौ पङ्ङ्क्तिस्त्रिणवत्र-यास्त्रिंशौ शाक्वररैवते हेमन्तशिशिरा उदानोऽङ्गिरसश्चन्द्रमा ऊर्ध्वा उद्यन्तितपन्ति वर्षन्ति स्तुवन्ति पुनर्विशन्त्यन्तर्विवरेणेक्षन्ति प्रणवाख्यं प्रणेतारंभारूपं विगतनिद्रं विजरं विमृत्युं विशोकम्  ॥  ५
॥  शनिराहुकेतूरगरक्षोय-क्षनरविहगशरभेभादयोऽधस्तादुद्यन्ति तपन्ति वर्षन्ति स्तुवन्ति पुनर्वि-शन्त्यन्तर्विवरेणेक्षन्ति यः प्राज्ञो विधरणः सर्वान्तरोऽक्षरः शुद्धः पूतोभान्तः क्षान्तः शान्तः  ॥  ६
॥  एष हि खल्वात्माऽन्तर्हृदयेऽणीयानिद्धोऽग्नि-----------------------१९३-
-रिव विश्वरूपोऽस्यैवान्नमिदं सर्वमस्मिन्नोता इमाः प्रजाः  ।  एष आत्माऽपहत-पाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोकोऽविचिकित्सोऽविपाशः सत्यसंकल्पः सत्यकामएष परमेश्वर एष भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एष हिखल्वात्मेशानः शंभुर्भवो रुद्रः प्रजापतिर्विश्वसृग्घिरण्यगर्भः सत्यं प्राणो हंसःशास्ताऽच्युतो विष्णुर्नारायणः  ।  यश्चैषोऽग्नौ यश्चायं हृदये यश्चासावादित्ये सएष एकः  ।  तस्मै ते विश्वरूपाय सत्ये नभसि हिताय नमः  ॥  ७
॥अथेदानीं ज्ञानोपसर्गा राजन्मोहजालस्यैष वै योनिर्यदस्वर्ग्यैः सहस्वर्ग्यस्यैष वाट्ये पुरस्तादुक्तेऽप्यधःस्तम्बेनाश्लिष्यन्त्यथ ये चान्ये हनित्यप्रमुदिता नित्यप्रवसिता नित्ययाचका नित्यं शिल्पोपजीविनोऽथये चान्ये ह पुरयाचका अयाज्ययाजकाः शूद्रशिष्याः शूद्राश्च शास्त्रविद्वां-सोऽथ ये चान्ये ह चाटजटनटभटप्रव्रजितरङ्गावतारिणो राजकर्मणिपतितादयः  ।  अथ ये चान्ये ह यक्षराक्षसभूतगणपिशाचोरगग्रहादीनामर्थंपुरस्कृत्य शमयाम इत्येवं ब्रुवाणा अथ ये चान्ये ह वृथा कषाय-कुण्डलिनः कापालिनोऽथ ये चान्ये ह वृथातर्कदृष्टान्तकुहकेन्द्रजालैर्वैदिकेषुपरिस्थातुमिच्छन्ति तैः सह न संवसेत्प्रकाशभूता वै ते तस्करा अस्वर्ग्याइत्येवं ह्याह  ।  नैरात्म्यवादकुहकैर्मिथ्यादृष्टान्तहेतुभिः  ।  भ्राम्यल्लोको नजानाति वेदविद्यान्तरं तु यत्  ॥  ८
॥  बृहस्पतिर्वै शुको भूत्वेन्द्रस्याभयाया-सुरेभ्यः क्षयायेमामविद्यामसृजत्तया शिवमशिवमित्युद्दिशन्त्यशिवं शिवमिति  ।वेदादिशास्त्रहिंसकधर्माभिध्यानमस्त्विति वदन्त्यतो नैनामभिधीयेतान्यथैषाबन्ध्येवैषा रतिमात्रं फलमस्या वृत्तच्युतस्येव नारंभनीयेत्येवं ह्याह  ।  दूरमेतेविपरीते विषूची अविद्या या च विद्येति ज्ञाता  ।  विद्याभीप्सितं नचिकेतसंमन्ये न त्वा कामा बहवो लोलुपन्ते  ॥  विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदो-भयं सह  ।  अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते  ॥  अविद्यायामन्तरेवेष्ट्यमानाः स्वयं धीराः पण्डितंमन्यमानाः  ।  दन्द्रम्यमाणा परियन्ति मूढाअन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः  ॥  ९
॥  देवासुरा ह वै य आत्मकामा ब्रह्म-णोऽन्तिकं प्रयातास्तस्मै नमस्कृत्वोचुर्भगवन्वयमात्मकामाः स त्वं नो ब्रूही-त्यतश्चिरं ध्यात्वाऽमन्यतान्यतात्मानो वै तेऽसुरा अतोऽन्यतममेतेषामुक्तंतदिमे मूढा उपजीवन्त्यभिष्वङ्गिणस्तर्याभिघातिनोऽनृताभिशंसिनः सत्यमि-वानृतं पश्यन्ति  ।  इन्द्रजालवदित्यतो यद्वेदेष्वभिहितं तत्सत्यं यद्वेदेषूक्तं तद्वि-----------------------१९४-
-द्वांस उपजीवन्ति  ।  तस्याद्ब्राह्मणो नावैदिकमधीयीतायमर्थः स्यादिति  ॥  १०
॥एतद्वाव तत्स्वरूपं नभसः खेऽन्तर्भूतस्य यत्परं तेजस्तत्त्रेधाऽभिहितमग्नाआदित्ये प्राण एतद्वाव तत्स्वरूपं नभसः खेऽन्तर्भूतस्य यदोमित्येतदक्षरम्  ।अनेनैव तदुद्बुध्यत्युदयत्युच्छ्वसित्यजस्रं ब्रह्मधीयालम्बं वात्रैव  ।  एतत्समीरणेप्रकाशप्रक्षेपकौष्ण्यस्थानीयमेतद्धूमस्येव समीरणे नभसि प्रशाखयैवोत्क्रम्यस्कन्धात्स्कन्धमनुसरति  ।  अप्सु प्रक्षेपको लवणस्येव घृतस्य चौष्ण्यमिव  ।अभिध्यातुर्विस्तृतिरिवैतदित्यत्रोदाहरन्ति  ।  अथ कस्मादुच्यते वैद्युतः  ।  यस्मा-दुच्चारितमात्र एव सर्वं शरीरं विद्योतयति तस्मादोमित्यनेनैतदुपासीतापरि-मितं तेजः  ।  पुरुषश्चाक्षुषो योऽयं दक्षिणेऽक्षिण्यवस्थितः  ।  इन्द्रोऽयमस्यजायेयं सव्ये चाक्षिण्यवस्थिता  ।  समागमस्तयोरेव हृदयान्तर्गते सुषौ  ।तेजस्तल्लोहितस्यात्र पिण्ड एवोभयोस्तयोः  ॥  हृदयादायता तावच्चक्षुष्य-स्मिन्प्रतिष्ठिता  ।  सारणी सा तयोर्नाडी द्वयोरेका द्विधा सती  ॥  मनःकायाग्निमाहन्ति स प्रेरयति मारुतम्  ।  मारुतस्तूरसि चरन्मन्द्रं जनयतिस्वरम्  ॥  खजाग्नियोगाद्धृदि संप्रयुक्तमणोर्ह्यणुर्द्विरणुः कण्ठदेशे  ।  जिह्वाग्रदेशेत्र्यणुकं च विद्धि विनिर्गतं मातृकमेवमाहुः  ॥  न पश्यन्मृत्युं पश्यति न रोगंनोत दुःखताम्  ।  सर्वं हि पश्यन्पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वशः  ।  चाक्षुषःस्वप्नचारी च सुप्तः सुप्तात्परश्च यः  ।  भेदाश्चैतेऽस्य चत्वारस्तेभ्यस्तुर्यंमहत्तरम्  ॥  त्रिष्वेकपाच्चरेद्ब्रह्म त्रिपाच्चरति चोत्तरे  ।  सत्यानृतोपभोगार्थोद्वैतीभावो महात्मन इति द्वैतीभावो महात्मन इति  ॥  ११
॥इति मैत्रायण्युपनिषत्सु सप्तमः प्रपाठकः  ॥  ७
॥इति मैत्रायण्युपनिषत्समाप्ता  ॥  २५
॥कौषीतकिब्राह्मणोपनिषत्  ॥  २६
॥श्रीमत्कौषीतकीविद्यावेद्यप्रज्ञापराक्षरम्  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्तब्रह्ममात्रं विचिन्तये  ॥ॐ वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठितम्  ।  आविराविर्म-र्योऽभूर्वेदसामत्साणीरृतं मा मा हिंसीरनेनाधीतेनाहोरात्रात्संवसाम्यग्नैळा नम इळा नम ऋषिभ्यो मन्त्रकृद्भ्यो मन्त्रपतिभ्यो नमो वोऽस्तु देवेभ्यःशिवा नः शंतमा भव सुमृळीका सरस्वती मा ते व्योम संदृशि  ।  अदब्धंमन इषिरं चक्षुः सूर्यो ज्योतिषां श्रेष्ठो दीक्षे मा मा हिंसीः  ॥  १
॥----------------------१९५-
-चित्रो ह वै गार्ग्यायणिर्यक्ष्यमाण आरुणिं वव्रे स ह पुत्रं श्वेतकेतुंप्रजिघाय याजयेति तं हासीनं पप्रच्छ गौतमस्य पुत्रास्ति संवृतं लोकेयस्मिन्मा धास्यस्यन्यमुताहो वाध्वा तस्य मा लोके धास्यसीति  ।  सहोवाच नाहमेतद्वेद हन्ताचार्यं पृच्छानीति  ।  स ह पितरमासाद्य पप्रच्छेतीतिमाऽप्राक्षीत्कथं प्रतिब्रवाणीति  ।  स होवाचाहमप्येतन्न वेद सदस्येव वयंस्वाध्यायमधीत्य हरामहे यन्नः परे ददत्येह्युभौ गमिष्याव इति  ।  स हसमित्पाणिश्चित्रं गार्ग्यायणिं प्रतिचक्रम उपायानीति  ।  तं होवाच ब्रह्मार्धोऽसिगौतम यो न मानमुपागा एहि व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति  ॥  १
॥  सहोवाच ये वै के चास्माल्लोकात्प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति  ।तेषां प्राणैः पूर्वपक्ष आप्यायते तानपरपक्षे न प्रजनयति  ।  एतद्वै स्वर्गस्यलोकस्य द्वारं यश्चन्द्रमास्तं यः प्रत्याह तमतिसृजतेऽथ य एनं न प्रत्याहतमिह वृष्टिर्भूत्वा वर्षति स इह कीटो वा पतङ्गो वा शकुनिर्वा शार्दूलोवा सिंहो वा मत्स्यो वा परश्वा वा पुरुषो वाऽन्यो वैतेषु स्थानेषु प्रत्याजायतेयथाकर्म यथाविद्यम्  ।  तमागतं पृच्छति कोऽसीति तं प्रतिब्रूयाद्विचक्षणा-दृतवो रेत आभृतं पञ्चदशात्प्रसूतात्पित्र्यवतस्तन्मा पुंसि कर्तर्येरयध्वम्  ।पुंसा कर्त्रा मातरिमा निषिक्त स जाय उपजायमानो द्वादशत्रयोदश उपमासोद्वादशत्रयोदशेन पित्रासं तद्विदे प्रतितद्विदेऽहं तन्म ऋतवो अमर्त्यवआभरध्वम्  ।  तेन सत्येन तेन तपसा ऋतुरस्म्यार्तवोऽस्मि कोऽस्मि त्वम-स्मीति तमतिसृजते  ॥  २
॥  स एतं देवयानं पन्थानमापद्याग्निलोकमागच्छतिस वायुलोकं स आदित्यलोकं स वरुणलोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापतिलोकंस ब्रह्मलोकं तस्य ह वा एतस्य ब्रह्मलोकस्य आरो ह्रदो मुहूर्ता येष्टिहाविजरा नदील्यो वृक्षः सालज्यं संस्थानमपराजितमायतनमिन्द्रप्रजापती द्वार-गोपौ  ।  विभुप्रमितं विचक्षणाऽऽसन्द्यमितौजाः पर्यङ्कः प्रिया च मानसी प्रति-रूपा च चाक्षुषी पुष्पाण्यावयतौ वै च जगान्यम्बाश्चाम्बावयवीश्चाप्सरसः  ।अम्बया नद्यस्तमित्थंविदागच्छति तं ब्रह्माहाभिधावत मम यशसा विजरांवा अयं नदीं प्रापन्न वा अयं जरयिष्यतीति  ॥  ३
॥  तं पञ्च शतान्यप्सरसांप्रतियन्ति शतं चूर्णहस्ताः शतं वासोहस्ताः शतं फलहस्ताः शतमाञ्जनहस्ताःशतं माल्यहस्तास्तं ब्रह्मालंकारेणालंकुर्वन्ति स ब्रह्मालंकारेणालंकृतो ब्रह्मविद्वान्ब्रह्माभिप्रैति स आगच्छत्यारं ह्रदं तं मनसाऽत्येति  ।  तमित्वा----------------------१९६-
-संप्रतिविदो मज्जन्ति स आगच्छति मुहूर्तान्येष्टिहांस्तेऽस्मादपद्रवन्ति सआगच्छति विजरां नदीं तां मनसैवात्येति  ।  तत्सुकृतदुष्कृते धुनुते  ।  तस्यप्रिया ज्ञातयः सुकृतमुपयन्त्यप्रिया दुष्कृतं तद्यथा रथेन धावयन्रथचक्रेपर्यवेक्षत एवमहोरात्रे पर्यवेक्षत एवं सुकृतदुष्कृते सर्वाणि च द्वंद्वानि सएष विसुकृतो विदुष्कृतो ब्रह्म विद्वान्ब्रह्मैवाभिप्रैति  ॥  ४
॥  स आगच्छतील्यंवृक्षं तं ब्रह्मगन्धः प्रविशति स आगच्छति सालज्यं संस्थानं तं ब्रह्मरसःप्रविंशति स आगच्छत्यपराजितमायतनं तं ब्रह्मतेजः प्रविशति स आगच्छति  ।इन्द्रप्रजापती द्वारगोपौ तावस्मादपद्रवतः स आगच्छति विभुप्रमितं तंब्रह्मतेजः प्रविशति स आगच्छति विचक्षणामासन्दीं बृहद्रथंतरे सामनीपूर्वौ पादौ श्यैतनौधसे चापरौ वैरूपवैराजे अनूच्यते शाक्वररैवते तिरश्चीसा प्रज्ञा प्रज्ञया हि विपश्यति स आगच्छत्यमितौजसं पर्यङ्कं स प्राणस्तस्यभूतं च भविष्यच्च पूर्वौ पादौ श्रीश्चेरा चापरौ बृहद्रथंतरे अनूच्ये भद्रय-ज्ञायज्ञीये शीर्षण्ये ऋचश्च सामानि च प्राचीनातानानि यजूंषि तिरश्चीनानिसोमांशव उपस्तरणमुद्गीथ उपश्रीः श्रीरुपबर्हणं तस्मिन्ब्रह्मास्ते तमित्थं-वित्पादेनैवाग्र आरोहति  ।  तं ब्रह्मा पृच्छति कोऽसीति तं प्रतिब्रूयात्  ॥  ५
॥ऋतुरस्म्यार्तवोऽस्म्याकाशाद्योनेः संभूतो भार्या एतत्संवत्सरस्य तेजो भूतस्यभूतस्य भूतस्य भूतस्यात्मा त्वमात्मासि यस्त्वमसि सोऽहमस्मीति तमाहकोऽहमस्मीति सत्यमिति ब्रूयात्किं तद्यत्सत्यमिति यदन्यद्देवेभ्यश्च प्राणेभ्यश्चतत्सदथ यद्देवाश्च प्राणाश्च तत्त्यं तदेतया वाचाऽभिव्याहियते सत्यमित्येताव-दिदं सर्वमिदं सर्वमसि  ।  इत्येवैनं तदाह  ।  तदेतदृक्श्लोकेनाभ्युक्तम्--यजूदरः सामशिरा असावृङ्मूर्तिरव्ययः  ।  स ब्रह्मेति स विज्ञेय ऋषिर्ब्रह्ममयोमहानिति  ।  तमाह केन मे पौंस्यानि नामान्याप्नोषीति प्राणेनेति ब्रूयात्  ।केन स्त्रीनामानीति वाचेति केन नपुंसकानीति मनसेति केन गन्धानिति प्राणे-नेत्येव ब्रूयात्  ।  केन रूपाणीति चक्षुषेति केन शब्दानिति श्रोत्रेणेति केनान्न-रसानिति जिह्वयेति केन कर्माणीति हस्ताभ्यामिति केन सुखदुःखे इति शरीरे-णेति केनान्दं रतिं प्रजातिमित्युपस्थेनेति  ।  केनेत्या इति पादाभ्यामितिकेन धियो विज्ञातव्यं कामानिति प्रज्ञयेति ब्रूयात्तमाह  ।  आपो वै खलु मेह्यसावयं ते लोक इति सा या ब्रह्मणो जितिर्या व्यष्टिस्तां जितिं जयति तांव्यष्टिं व्यश्नुते य एवं वेद य एवं वेद  ॥  ६
॥इति ऋग्वेदान्तर्गतकौषीतकिब्राह्मणारण्यकोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥----------------------१९७-
-द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥प्राणो ब्रह्मेति ह स्माह कौषीतकिस्तस्य ह वा एतस्य प्राणस्य ब्रह्मणोमनो दूतं वाक्परिवेष्ट्री चक्षुर्गोप्तृ श्रोत्रं संश्रावयितृ तस्मै वा एतस्मै प्राणायब्रह्मणे एताः सर्वा देवता अयाचमानाय बलिं हरन्ति तथो एवास्मै सर्वाणिभूतान्ययाचमानायैव बलिं हूरन्ति य एवं वेद तस्योपनिषन्न याचेदिति  ।तद्यथा ग्रामं भिक्षित्वाऽलब्ध्वोपविशेन्नाहमतो दत्तमश्नीयामिति  ।  य एवैनंपुरस्तात्प्रत्याचक्षीरंस्त एवैनमुपमन्त्रयन्ते ददाम त इति  ।  एष धर्मो याचितोभवति  ।  अन्यतस्त्वेवैनमुपमन्त्रयन्ते ददाम त इति  ।  प्राणो ब्रह्मेति ह स्माहपैङ्ग्यस्तस्य ह वा एतस्य प्राणस्य ब्रह्मणो वाक्परस्ताच्चक्षुरारुन्धे चक्षुःपरस्ताच्छ्रोत्रमारुन्धे श्रोत्रं परस्तान्मन आरुन्धे मनः परस्तात्प्राण आरुन्धेतस्मै वा एतस्मै प्राणाय ब्रह्मण एताः सर्वा देवता अयाचमानाय बलिंहरन्ति तथो एवास्मै सर्वाणि भूतान्ययाचमानायैव बलिं हरन्ति य एवंवेद तस्योपनिषन्न याचेदिति तद्यथा ग्रामं भिक्षित्वाऽलब्ध्वोपविशेन्नाहमतोदत्तमश्नीयामिति य एवैनं पुरस्तात्प्रत्याचक्षीरंस्त एवैनमुपमन्त्रयन्ते ददामत इत्येष धर्मो याचितो भवत्यन्यतस्त्वेवैनमुपमन्त्रयन्ते ददाम त इति  ॥  १
॥अथात एकधनावरोधनं यदेकधनमभिध्यायात्पौर्णमास्यां वाऽमावास्यायांवा शुद्धपक्षे वा पुण्ये नक्षत्रेऽग्निमुपसमाधाय परिसमुह्य परिस्तीर्य पर्युक्ष्यो-त्पूय दक्षिणं जान्वाच्य स्रुवेण वा चमसेन वा कंसेन वैता आज्याहुतीर्जुहोतिवाङ्नाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽमुष्मादिदमवरुन्धां तस्यै स्वाहा  ।प्राणो नाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽमुष्मादिदमवरुन्धां तस्यै स्वाहा  ।चक्षुर्नाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽमुष्मादिदमवरुन्धां तस्यै स्वाहा  ।  श्रोत्रंनाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽमुष्मादिदमवरुन्धां तस्यै स्वाहा  ।  मनो नामदेवताऽवरोधिनी सा मेऽमुष्मादिदमवरुन्धां तस्यै स्वाहा  ।  प्रज्ञा नामदेवताऽवरोधिनी सा मेऽमुष्मादिदमवरुन्धां तस्यै स्वाहेत्यथ धूमगन्धंप्रजिघ्रायाज्यलेपेनाङ्गान्यनु विमृज्य वाचंयमोऽभिप्रव्रज्यार्थं ब्रुवीत दूतंवा प्रहिणुयाल्लभते हैव  ॥  २
॥  अथातो दैवः स्मरो यस्य प्रियो बुभूषेद्यस्यैवा एषां वै तेषामेवैकस्मिन्पर्वण्यग्निमुपसमाधायैतयैवावृतैता आज्याहु-तीर्जुहोति वाचं ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा  ।  प्राणं ते मयि जुहोम्यसौस्वाहा  ।  चक्षुस्ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा  ।  श्रोत्रं ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा  ।----------------------१९८-
-मनस्ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा  ।  प्रज्ञां ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहेत्यथ धूम-गन्धं प्रजिघ्रायाज्यलेपेनाङ्गान्यनु विमृज्य वाचंयमोऽभिप्रव्रज्य संस्पर्शंजिगमिषेदपि वाताद्वा संभाषमाणस्तिष्ठेत्प्रियो हैव भवति स्मरन्तिहैवास्मात्  ॥  ३
॥  अथातः सांयमनं प्रातर्दनमान्तरमग्निहोत्रमितिचाचक्षते यावद्वै पुरुषो भाषते न तावत्प्राणितुं शक्नोति प्राणं तदा वाचिजुहोति यावद्वै पुरुषः प्राणिति न तावद्भाषितुं शक्नोति वाचं तदा प्राणे जुहोति  ।एते अनन्ते अमृताहुती जाग्रच्च स्वपंश्च संततमव्यवच्छिन्नं जुहोत्यथ या अन्याआहुतयोऽन्तवत्यस्ताः कर्ममय्यो हि भवन्त्येतद्ध वै पूर्वे विद्वांसोऽग्निहोत्रं नजुहवांचक्रुः  ।  उक्थं ब्रह्मेति ह स्माह श्ष्कुभृङ्गारस्तदृगित्युपासीत सर्वाणिहास्मै भूतानि श्रैष्ट्यायाभ्यर्चन्ते तद्यजुरित्युपासीत सर्वाणि हास्मै भूतानिश्रैष्ठ्याय युज्यन्ते तत्सामेत्युपासीत सर्वाणि हास्मै भूतानि श्रेष्ठ्याय संनमन्तेतच्छ्रीरित्युपासीत तद्यश इत्युपासीत तत्तेज इत्युपासीत तद्यथैतच्छस्त्राणांश्रीमत्तमं यशस्वितमं तेजस्वितमं भवति तथो एवैवं विद्वान्सर्वेषां भूतानांश्रीमत्तमो यशस्वितमस्तेजस्वितमो भवति  ।  तमेतमैष्टकं कर्ममयमात्मानम-ध्वर्युः संस्करोति तस्मिन्यजुर्मयं प्रवयति यजुर्मय ऋङ्मयं होता ऋङ्मये साम-मयमुद्गाता स एष सर्वस्यै त्रयीविद्याया आत्मैष उ एवास्यात्मा एतदात्माभवति य एवं वेद  ॥  ४
॥  अथातः सर्वजितः कौषीतकेस्त्रीण्युपासनानि भवन्तियज्ञोपवीतं कृत्वाऽप आचम्य त्रिरुदपात्रं प्रसिच्योद्यन्तमादित्यमुपतिष्ठेतवर्गोऽसि पाप्मानं मे वृङ्धीत्येतयैवावृता मध्ये सन्तमुद्वर्गोऽसि पाप्मानंम उद्वृङ्धीत्येतयैवावृताऽस्तं यन्तं संवर्गोऽसि पाप्मानं मे संवृङ्धीति  ।यदहोरात्राभ्यां पापं करोति सं तद्वृङ्क्ते  ।  अथ मासि मास्यमावास्यायां पश्चा-च्चन्द्रमसं दृश्यमानमुपतिष्ठेतैतयैवावृता हरिततृणाभ्यां वाक्प्रत्यस्यति यत्तेसुसीमं हृदयमधि चन्द्रमसि श्रितं तेनामृतत्वस्येशाने माऽहं पौत्रमघं रुद्रमितिन हास्मात्पूर्वाः प्रजाः प्रैतीति नु जातपुत्रस्याथाजातपुत्रस्याप्यायस्व समेतु तेसं ते पयांसि समु यन्तु वाजा यमादित्या अंशुमाप्याययन्तीत्येतास्तिस्र ऋचोजपित्वा माऽस्माकं प्राणेन प्रजया पशुभिराप्याययिष्ठा योऽस्मान्द्वेष्टि यं चवयं द्विष्मस्तस्य प्राणेन प्रजया पशुभिराप्याययस्वेति दैवीमावृतमावर्त आदि-त्यस्यावृतमन्वावर्त इति दक्षिणं बाहुमन्वावर्तते  ॥  ५
॥  अथ पौर्णमास्यांपुरस्ताच्चन्द्रमसं दृश्यमानमुपतिष्ठेतैतयैवावृता सोमो राजाऽसि विचक्षणः----------------------१९९-
-पञ्चमुखोऽसि प्रजापतिर्ब्राह्मणस्त एकं मुखं तेन मुखेन राज्ञोऽत्सि तेन मुखेनमामन्नादं कुरु राजा त एकं मुखं तेन मुखेन विशोऽत्सि तेन मुखेन मामन्नादंकुरु श्येनस्त एकं मुखं तेन मुखेन पक्षिणोऽत्सि तेन मुखेन मामन्नादं कुर्वग्निष्टएकं मुखं तेन मुखेनेमं लोकमत्सि तेन मुखेन मामन्नादं कुरु त्वयि पञ्चमंमुखं तेन मुखेन सर्वाणि भूतान्यत्सि तेन मुखेन मामन्नादं कुरु माऽस्माकंप्राणेन प्रजया पशुभिरवक्षेष्ठा योऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मस्तस्य प्राणेनप्रजया पशुभिरवक्षीयस्वेति दैवीमावृतमावर्त आदित्यस्यावृतमन्वावर्तैति दक्षिणं बाहुमन्वावर्तते  ।  अथ संवेश्यञ्जायायै हृदयमभिमृशेद्यत्तेसुसीमे हृदये हितमन्तः प्रजापतौ मन्येऽहं मां तद्विद्वांसं तेन माऽहंपौत्रमघं रुदमिति न हास्मात्पूर्वाः प्रजाः प्रैतीति  ॥  ६
॥  अथप्रोष्यायन्पुत्रस्य मूर्धानमभिमृशेत्  ।  अङ्गादङ्गात्संभवसि हृदयादधिजायसे  ।आत्मा त्वं पुत्र माविथ स जीव शरदः शतमसाविति नामास्यगृह्णाति  ।  अश्मा भव परशुर्भव हिरण्यमस्तृतं भव तेजो वै पुत्रनामासिस जीव शरदः शतमसाविति नामास्य गृह्णाति येन प्रजापतिः प्रजाःपर्यगृह्णादरिष्ट्यै तेन त्वा परिगृह्णाम्यसाविति नामास्य गृह्णात्यथास्यदक्षिणे कर्णे जपत्यस्मै प्रयन्धि मघवन्नृजीषिन्नितीन्द्र श्रेष्ठानि द्रविणानिधेहीति सव्ये मा च्छित्था मा व्यथिष्ठाः शतं शरद आयुषो जीव पुत्र तेनाम्ना मूर्धानमवजिघ्राम्यसाविति त्रिर्मूर्धानमवजिघ्रेद्गवां त्वा हिंकारेणाभि हिंकरोमीति त्रिर्मूर्धानमभि हिं कुर्यात्  ॥  ७
॥  अथातो दैवः परिमर एतद्वैब्रह्म दीप्यते यदग्निर्ज्वलत्यथैतन्म्रियते यन्न ज्वलति तस्यादित्यमेव तेजोगच्छति वायुं प्राण एतद्वै ब्रह्म दीप्यते यदादित्यो दृश्यतेऽथैतन्म्रियते यन्नदृश्यते तस्य चन्द्रमसमेव तेजो गच्छति वायुं प्राण एतद्वै ब्रह्म दीप्यतेयच्चन्द्रमा दृश्यते  ।  अथैतन्म्रियते यन्न दृश्यते तस्य विद्युतमेव तेजो गच्छतिवायुं प्राण एतद्वै ब्रह्म दीप्यते तद्विद्युद्विद्योततेऽथैतन्म्रियते यन्न विद्योततेतस्य वायुमेव तेजो गच्छति वायुं प्राणः  ।  ता वा एताः सर्वा देवतावायुमेव प्रविश्य वायौ मृता न मृच्छन्ते तस्मादेव उ पुनरुदीरत इत्यधिदैव-तमथाध्यात्ममेतद्वै ब्रह्म दीप्यते यद्वाचा वदत्यथैतन्म्रियते यन्न वदति तस्यचक्षुरेव तेजो गच्छति प्राणं प्राण एतद्वै ब्रह्म दीप्यते यच्चक्षुषा पश्यत्यथै-तन्म्रियते यन्न पश्यति तस्य श्रोत्रमेव तेजो गच्छति प्राणं प्राण एतद्वै ब्रह्म----------------------२००-
-दीप्यते यच्छ्रोत्रेण शृणोत्यथैतन्म्रियते यन्न शृणोति तस्य मन एव तेजोगच्छति प्राणं प्राण एतद्वै ब्रह्म दीप्यते यन्मनसा ध्यायत्यथैतन्म्रियते यन्नधायति तस्य प्राणमेव तेजो गच्छति प्राणं प्राणस्ता वा एताः सर्वा देवताःप्राणमेव प्रविश्य प्राणे मृता न मृच्छन्ते तस्मादेव उ पुनरुदीरते तद्यदि ह वाएवं विद्वांस उभौ पर्वतावभिप्रवर्तेयातां तुस्तूर्षमाणौ दक्षिणश्चोत्तरश्च न हैवैनंस्तृण्वीयाताम्  ।  अथ य एनं द्विषन्ति यांश्च स्वयं द्वेष्टि त एनं सर्वे परिम्रियन्ते॥  ८
॥  अथातो निःश्रेयसादानं सर्वा ह वै देवता अहंश्रेयसे विवदमानाः  ।  अस्मा-च्छरीरादुच्चक्रमुस्तद्दारुभूतं शिश्येऽथैनद्वाक्प्रविवेश तद्वाचा वदच्छिश्य एव  ।अथैनच्चक्षुः प्रविवेश तद्वाचा वदच्चक्षुषा पश्यच्छिश्य एवाथैनच्छ्रोत्रं प्रविवेशतद्वाचा वदच्चक्षुषा पश्यच्छ्रोत्रेण शृण्वच्छिश्य एवाथैनम्मनः प्रविवेशतद्वाचावदच्चक्षुषा पश्यच्छ्रोत्रेण शृण्वन्मनसा ध्यायच्छिश्य एवाथैनत्प्राणःप्रविवेश तत्तत एव समुत्तस्थौ ते देवाः प्राणे निःश्रेयसं विदित्वा प्राणमेवप्रज्ञात्मानमभिसंभूय सहैतैः सर्वैरस्माल्लोकादुच्चक्रमुः  ।  ते वायुप्रतिष्ठा आका-शात्मानः स्वरीयुस्तथो एवैवं विद्वान्सर्वेषां भूतानां प्राणमेव प्रज्ञात्मानमभि-संभूय सहैतैः सर्वैरस्माच्छरीरादुत्क्रामति स वायुप्रतिष्ठ आकाशात्मा स्वरेतिस तद्भवति यत्रैते देवास्तत्प्राप्य तदमृतो भवति यदमृता देवाः  ॥  ९
॥अथातः पितापुत्रीयं संप्रदानमिति चाचक्षते  ।  पिता पुत्रं प्रेष्यन्नाह्वयतिनवैस्तृणैरगारं संस्तीर्याग्निमुपसमाधायोदकुम्भं सपात्रमुपनिधायाहतेनवाससा संप्रच्छन्नः स्वयं श्येत एत्य पुत्र उपरिष्टादभिनिपद्यते इन्द्रियैरस्ये-न्द्रियाणि संस्पृश्यापि वाऽस्याभिमुखत एवासीताथास्मै संप्रयच्छति वाचंमे त्वयि दधानीति पिता वाचं ते मयि दध इति पुत्रः प्राणं मे त्वयि दधा-नीति पिता प्राणं ते मयि दध इति पुत्रः  ।  चक्षुर्मे त्वयि दधानीति पिताचक्षुस्ते मयि दध इति पुत्रः  ।  श्रोत्रं मे त्वयि दधानीति पिता श्रोत्रं ते मयिदध इति पुत्रः  ।  अन्नरसान्मे त्वयि दधानीति पिता अन्नरसांस्ते मयि दध इतिपुत्रः  ।  कर्माणि मे त्वयि दधानीति पिता कर्माणि ते मयि दध इति पुत्रः  ।सुखदुःखे मे त्वयि दधानीति पिता सुखदुःखे ते मयि दध इति पुत्रः  ।आनन्दं रतिं प्रजातिं मे त्वयि दधानीति पिता आनन्दं रतिं प्रजातिंते मयि दध इति पुत्रः  ।  इत्या मे त्वयि दधानीति पिता इत्यास्तेमयि दध इति पुत्रः  ।  धियो विज्ञातव्यं कामान्मे त्वयि दधानीति पिता----------------------२०१-
-धियो विज्ञातव्यं कामांस्ते मयि दध इति पुत्रः  ।  अथ दक्षिणावुत्प्राङु-पनिष्क्रामति तं पिताऽनुमन्त्रयते यशो ब्रह्मवर्चसमन्नाद्यं कीर्तिस्त्वा जुषता-मित्यथेतरः सव्यमंसमन्ववेक्षते पाणिनाऽन्तर्धाय वसनान्तेन वा प्रच्छाद्यस्वर्गाँल्लोकान्कामानाप्नुहीति स यद्यगदः स्यात्पुत्रस्यैश्वर्ये पिता वसेत्परि वाव्रजेद्यद्यु वै प्रेयाद्यदेवैनं समापयति तथा समापयितव्यो भवति तथासमापयितव्यो भवति  ॥  १०
॥इति ऋग्वेदान्तर्गतकौषीतकिब्राह्मणारण्यकोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥ॐ प्रतर्दनो ह दैवोदासिरिन्द्रस्य प्रियं धामोपजगाम  ।  युद्धेन च पौरुषेण च तंहेन्द्र उवाच  ।  प्रतर्दन वरं ते ददानीति स होवाच प्रतर्दनः  ।  त्वमेव मे वृणीष्वयं त्वं मनुष्याय हिततमं मन्यस इति तं हेन्द्र उवाच  ।  न वै वरोऽवरस्मैवृणीते त्वमेव वृणीष्वेत्येवमवरो वै किल म इति होवाच प्रतर्दनोऽथोखल्विन्द्रः सत्यादेव नेयाय  ।  सत्यं हीन्द्रः स होवाच  ।  मामेव विजानीह्येत-देवाहं मनुष्याय हिततमं मन्ये  ।  यन्मां त्रिजार्नायात्  ।  त्रिशीर्षाणं त्वाष्ट-महनमरुन्मुखान्यतीन्सालावृकेभ्यः प्रायच्छं बह्वीः संधा अतिक्रम्य दिविप्रह्लादीयानतृणमहमन्तरिक्षे पौलोमान्पृथिव्यां कालखाञ्जान्  ।  तस्य मेतत्र नलोम च मा मीयते  ।  स यो मां विजानीयान्नास्य केन च कर्मणालोको मीयते  ।  न मातृवधेन न पितृवधेन न स्तेयेन न भ्रूणहत्यया नास्यपापं च न चकृषो मुखान्नीलं वेतीति  ॥  १
॥  स होवाच प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मातं मामायुरमृतमित्युपास्स्व  ।  आयुः प्राणः प्राणो वा आयुः प्राणएवामृतम्  ।  यावद्ध्यस्मिञ्शरीरे प्राणो वसति तावदायुः  ।  प्राणेन ह्येवा-मुष्मिँल्लोकेऽमृतत्वमाप्नोति  ।  प्रज्ञया सत्यं संकल्पम्  ।  स यो ममायुर-मृतमित्युपास्ते सर्वमायुरस्मिँल्लोक एति  ।  आप्नोत्यमृतत्वमक्षितिं स्वर्गे लोके  ।तद्धैक आहुरेकभूयं वै प्राणा गच्छन्तीति  ।  न हि कश्चन शक्नुयात्सकृद्वाचानाम प्रज्ञापयितुं चक्षुषा रूपं श्रोत्रेण शब्दं मनसा ध्यातुमित्येकभूयं वैप्राणाः  ।  एकैकमेतानि सर्वाण्येव प्रज्ञापयन्ति  ।  वाचं वदन्तीं सर्वे प्राणाअनुवदन्ति  ।  चक्षुः पश्यत्सर्वे प्राणा अनु पश्यन्ति श्रोत्रं शृण्वत्सर्वे प्राणाअनुशृण्वन्ति मनो ध्यायत्सर्वे प्राणा अनुध्यायन्ति प्राणं प्राणन्तं सर्वेप्राणा अनुप्राणन्तीति  ।  एवमु हैतदिति हेन्द्र उवाच  ।  अस्ति त्वेव प्राणानांनिःश्रेयसमिति  ॥  २
॥  जीवति वागपेतो मूकान्हि पश्यामो जीवति चक्षु-----------------------२०२-
-रपेतोऽन्धान्हि पश्यामो जीवति श्रोत्रापेतो बधिरान्हि पश्यामो जीवतिमनोपेतो बालान्हि पश्यामो जीवति बाहुच्छिन्नो जीवत्यूरुच्छिन्न इति  ।एवं हि पश्याम इति  ।  अथ खलु प्राण एव प्रज्ञात्मेदं शरीरं परिगृह्योत्थाप-यति  ।  तस्मादेतदेवोऽथमुपासीत  ।  यो वै प्राणः सा प्रज्ञा या वा प्रज्ञा सप्राणः  ।  सह ह्येतावस्मिञ्शरीरे वसतः सहोत्क्रामतस्तस्यैषैव दृष्टिः  ।  एतद्विज्ञा-नम्  ।  यत्रैतत्पुरुषः सुप्तः स्वप्नं न कंचन पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवति  ।तदैनं वाक्सर्वैर्नामभिः सहाप्येति चक्षुः सर्वै रूपैः सहाप्येति श्रोत्रंसर्वैः शब्दैः सहाप्येति मनः सर्वैर्ध्यानैः सहाप्येति  ।  स यदा प्रतिबुध्यते  ।यथाग्नेर्ज्वलतः सर्वा दिशो विस्फुलिङ्गा विप्रतिष्ठेरन्नेवमेवैतस्मादात्मनःप्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः  ।  तस्यैषैवसिद्धिः  ।  एतद्विज्ञानम्  ।  यत्रैतत्पुरुष आर्तो मरिष्यन्नाबल्यं न्येत्य संमोहंन्येति तदाहुः  ।  उदक्रमीच्चित्तम्  ।  न शृणोति न पश्यति न वाचावदति न ध्यायत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवति तदैनं वाक्सर्वैर्नामभिःसहाप्येति चक्षुः सर्वै रूपैः सहाप्येति श्रोत्रं सर्वैः शब्दैः सहाप्येति मनःसर्वैर्ध्यानैः सहाप्येति यदा प्रतिबुध्यते यथाग्नेर्ज्वलतो विस्फुलिङ्गा विप्रति-ष्ठेरन्नेवमेवैतस्मादात्मनः प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्योलोकाः  ॥  ३
॥  स यदाऽस्माच्छरीरादुत्क्रामति सहैवैतैः सर्वैरुत्क्रामति वाग-स्मात्सर्वाणि नामान्यभिविसृजते  ।  वाचा सर्वाणि नामान्याप्नोति प्राणोऽस्मा-त्सर्वान्गन्धानभिविसृजते प्राणेन सर्वान्गन्धानाप्नोति चक्षुरस्मात्सर्वाणिरूपाण्यभिविसृजते चक्षुषा सर्वाणि रूपाण्याप्नोति श्रोत्रमस्मात्सर्वाञ्शब्दान-भिविसृजते श्रोत्रेण सर्वाञ्शब्दानाप्नोति मनोऽस्मात्सर्वाणि ध्यानान्यभिवि-सृजते मनसा सर्वाणि ध्यानान्याप्नोति सैषा प्राणे सर्वाप्तिः  ।  यो वै प्राणःसा प्रज्ञा या वा प्रज्ञा स प्राणः सह ह्येतावस्मिञ्शरीरे वसतः सहोत्क्रामतः  ।अथ खलु यथाऽस्यै प्रज्ञायै सर्वाणि भूतान्येकं भवन्ति तद्व्याख्यास्यामः  ॥॥  ४
॥  वागेवास्या एकमङ्गमदूह्ळं तस्यै नाम परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा  ।प्राण एवास्या एकमङ्गमदूह्ळं तस्य गन्धः परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा चक्षु-रेवास्या एकमङ्गमदूह्ळं तस्य रूपं परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा श्रोत्रमेवास्याएकमङ्गमदूह्ळं तस्य शब्दः परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा जिह्वैवास्या एकमङ्ग-नदूह्ळं तस्या अन्नरसः परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा हस्तावेवास्या एकमङ्गम-----------------------२०३-
-दूह्ळं तयोः कर्म परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा शरीरमेवास्या एकमङ्गमदूह्ळंतस्यस् सुखदुःखे परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रोपस्थ एवास्या एकमङ्गमदूह्ळंतस्यानन्दो रतिः प्रजातिः परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा पादावेवास्या एक-मङ्गमदूह्ळं तयोरित्याः परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा प्रज्ञैवास्या एकमङ्ग-मदूह्ळं तस्यै धियो विज्ञातव्यं कामाः परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा  ॥  ५
॥प्रज्ञया वाचं समारुह्य वाचा सर्वाणि नामान्याप्नोति  ।  प्रज्ञया प्राणं समारुह्यप्राणेन सर्वान्गन्धानाप्नोति प्रज्ञया चक्षुः समारुह्य चक्षुषा सर्वाणि रूपाण्याप्नोतिप्रज्ञया श्रोत्रं समारुह्य श्रोत्रेण सर्वाञ्शब्दानाप्नोति प्रज्ञया जिह्वां समारुह्यजिह्वया सर्वानन्नरसानाप्नोति प्रज्ञया हस्तौ समारुह्य हस्ताभ्यां सर्वाणि कर्मा-ण्याप्नोति प्रज्ञया शरीरं समारुह्य शरीरेण सुखदुःखे आप्नोति प्रज्ञयोपस्थंसमारुह्योपस्थेनानन्दं रतिं प्रजातिमाप्नोति प्रज्ञया पादौ समारुह्य पादाभ्यांसर्वा इत्या आप्नोति प्रज्ञयैव धियं समारुह्य प्रज्ञयैव धियो विज्ञातव्यं कामा-नाप्नोति  ॥  ६
॥  न हि प्रज्ञापेता वाङ्नाम किंचन प्रज्ञापयेत्  ।  अन्यत्र मेमनोऽभूदित्याह  ।  नाहमेतन्नाम प्राज्ञासिषमिति  ।  न हि प्रज्ञापेतः प्राणो गन्धंकंचन प्रज्ञापयेदन्यत्र मे मनोऽभूदित्याह नाहमेतं गन्धं प्राज्ञासिषमिति  ।  नहि प्रज्ञापेतं चक्षू रूपं किंचन प्रज्ञपयेदन्यत्र मे मनोऽभूदित्याह  ।  नाहमेतद्रूपंप्राज्ञासिषमिति न प्रज्ञापेतं श्रोतं शब्दं कंचन प्रज्ञापयेदन्यत्र मे मनोऽभूदि-त्याह  ।  नाहमेतं शब्दं प्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेता जिह्वाऽन्नरसं कंचनप्रज्ञापयेदन्यत्र मे मनोऽभूदित्याह  ।  नाहमेतमन्नरसं प्राज्ञासिषमिति नप्रज्ञापेतौ हस्तौ कर्म किंचन प्रज्ञापयेतामन्यत्र मे मनोऽभूदित्याह नाहमेतत्कर्मप्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेतं शरीरं सुखं दुःखं किंचन प्रज्ञापयेदन्यत्र मेमनोऽभूदित्याह नाहमेतत्सुखं दुःखं प्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेत उपस्थआनन्दं रतिं प्रजातिं कांचन प्रज्ञापयेदन्यत्र मे मनोऽभूदित्याह  ।  नाहमेतमानन्दंन रतिं न प्रजातिं प्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेतौ पादावित्यां कांचन प्रज्ञापये-तामन्यत्र मे मनोऽभूदित्याह  ।  नाहमेतामित्यां प्राज्ञासिषमितिं  ।  न हि प्रज्ञापेताधीः काचन सिध्येन्न प्रज्ञातव्यं प्रज्ञायेत  ॥  ७
॥  न वाचं विजिज्ञासीतवक्तारं विद्यान्न गन्धं विजिज्ञासीत घ्रातारं विद्यान्न रूपं विजिज्ञासीत रूप-विद्यं विद्यान्न शब्दं विजिज्ञासीत श्रोतारं विद्यान्नान्नरसं विजिज्ञासीतान्नरसस्यविज्ञातारं विद्यान्न कर्म विजिज्ञासीत कर्तारं विद्यान्न सुखदुःखे विजिज्ञासीत----------------------२०४-
-सुखदुःखयोर्विज्ञातारं विद्यान्नानन्दं न रतिं न प्रजातिं विजिज्ञासीतानन्दस्यरतेः प्रजातेर्विज्ञातारं विद्यान्नेत्यां विजिज्ञासीतैतारं विद्यात्  ।  न मनो विजिज्ञा-सीत मन्तारं विद्यात्  ।  ता वा एता दशैव भूतमात्रा अधिप्रज्ञं दश प्रज्ञामात्राअधिभूतं यद्धि भूतमात्रा न स्युर्न प्रज्ञामात्राः स्युर्यद्वा प्रज्ञामात्रा न स्युर्नभूतमात्राः स्युः  ।  न ह्यन्यतरतो रूपं किंचन सिध्येत्  ।  नो एतन्नाना तद्यथारथस्यारेषु नेमिरर्पितो नाभावरा अर्पिता एवमेवैता भूतमात्राः प्रज्ञामात्रा-स्वर्पिताः प्रज्ञामात्राः प्राणेऽर्पिताः स एष प्राण एव प्रज्ञात्मानन्दोऽजरो-ऽमृतः । न साधुना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयान्  ।  एष ह्येवैनं साधुकर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषत एष उ एवैनमसाधु कर्मकारयति तं यमधो निनीषते  ।  एष लोकपाल एष लोकाधिपतिरेष सर्वेशःस म आत्मेति विद्यात्स म आत्मेति विद्यात्  ॥  ८
॥इति ऋग्वेदान्तर्गतकौषीतकिब्राह्मणारण्यकोपनिषत्सुतृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥अथ गार्ग्यो ह वै बालाकिरनूचानः संस्पृष्ट आस सोऽवददुशीनरेषु सवसन्मत्स्येषु कुरुपञ्चालेषु काशिविदेहेष्विति स हाजातशत्रुं काश्यमेत्योवाच  ।ब्रह्म ते ब्रवाणीति तं होवाचाजातशत्रुः  ।  सहस्रं दद्मस्त इत्येतस्यां वाचि जनकोजनक इति वा उ जना धावन्तीति  ॥  १
॥  आदित्ये बृहच्चन्द्रमस्यन्नं विद्युतिसत्यं स्तनयित्नौ शब्दो वायाविन्द्रो वैकुण्ठ आकाशे पूर्णमग्नौ विषासहिरित्यप्सुतेज इत्यधिदैवतमथाध्यात्ममादर्शे प्रतिरूपश्छायायां द्वितीयः प्रतिश्रुत्काया-मसुरिति शब्दे मृत्युः स्वप्ने यमः शरीरे प्रजापतिर्दक्षिणेऽक्षिणि वाचः सव्येऽ-क्षिणि सत्यस्य  ॥  २
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष आदित्ये पुरुषस्तमेवाहमुपासैति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाः  ।  बृहन्पाण्डरवासा अतिष्ठाःसर्वेषां भूतानां भूर्धेति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्तेऽतिष्ठाःसर्वेषां भूतानां मूर्धा भवति  ॥  ३
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष चन्द्रमसिपुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाः सोमोराजाऽन्नस्यात्मेति वा अहमेतमुपास इति स यो मेवमुपासतेऽन्नस्यात्मा भवति॥  ४
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष विद्युति पुरुषस्तमेवाहमुपास इतितं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठास्तेजस आत्मेति वा अहमेतमुपासैति स यो हैतमेवमुपास्ते तेजस आत्मा भवति  ॥  ५
॥  स होवाच----------------------२०५-
-बालाकिर्य एवैष स्तनयित्नौ पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मामैतस्मिन्संवादयित्ष्ठाः शब्दस्यात्मेति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेव-मुपास्ते शब्दस्यात्मा भवति  ॥  ६
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष आकाशेपुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाः पूर्णम-प्रवर्ति ब्रह्मेति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते पूर्यते प्रजयापशुभिः  ।  नो एव स्वयं नास्य प्रजा पुरा कालात्प्रवर्तते  ॥  ७
॥  स होवाचबालाकिर्य एवैष वायौ पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैत-स्मिन्संवादयिष्ठा इन्द्रो वैकुण्ठोऽपराजिता सेनेति वा अहमेतमुपास इति सयो हैतमेवमुपास्ते  ।  जिष्णुर्ह वापराजयिष्णुरन्यतस्त्यजायी भवति  ॥  ८
॥स होवाच बालाकिर्य एवैषोऽग्नौ पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजात-शत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठा विषासहिरिति वा अहमेतमुपास इति स यो हैत-मेवमुपास्ते विषासहिर्हैवान्वेष भवति  ॥  ९
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैषो-ऽप्सु पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठानाम्न आत्मेति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते नाम्न आत्माभवतीत्यधिदैवतमथाध्यात्मम्  ॥  १०
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष आदर्शेपुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाः प्रति-रूप इति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते प्रतिरूपो हैवास्यप्रजायामाजायते नाप्रतिरूपः  ॥  ११
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष प्रतिश्रु-त्कायां पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाद्वितीयोऽनपग इति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते विन्दतेद्वितीयाद्द्वितीयवान्भवति  ॥  १२
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष शब्दःपुरुषमन्वेति तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाअसुरिति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते नो एव स्वयं नास्यप्रजा पुरा कालात्संमोहमेति  ॥  १३
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष छाया-पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठामृत्युरिति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते नो एव स्वयं नास्यप्रजा पुरा कालात्प्रमीयते  ॥  १४
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष शारीरः पुरु-षस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाः प्रजापति-रिति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते प्रजायते प्रजया----------------------२०६-
-पशुभिः  ॥  १५
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष प्राज्ञ आत्मा येनैतत्पुरुषःसुप्तः स्वप्न्यया चरति तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मि-न्संवादयिष्ठा यमो राजेति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते सर्वंहास्मा इदं श्रेष्ठ्याय यम्यते  ॥  १६
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैष दक्षिणेऽ-क्षन्पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठानाम्न आत्माऽग्नेरात्मा ज्योतिष आत्मेति वा अहमेतमुपास इति स यो हैत-मेवमुपास्त एतेषां सर्वेषामात्मा भवति  ॥  १७
॥  स होवाच बालाकिर्य एवैषसव्येऽक्षन्पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्संवाद-यिष्ठाः सत्यस्यात्मा विद्युत आत्मा तेजस आत्मेति वा अहमेतमुपास इति सयो हैतमेवमुपास्त एतेषां सर्वेषामात्मा भवतीति  ॥  १८
॥  तत उ ह बाला-किस्तूष्णीमास तं होवाचाजातशत्रुः  ।  एतावन्नु बालाका ३
इ  इत्येतावद्धीतिहोवाच बालाकिस्तं होवाचाजातशत्रुर्मृषा वै किल मा समवादयिष्ठा ब्रह्म तेब्रवाणीति  ।  स होवाच  ।  यो वै बालाक एतेषां पुरुषाणां कर्ता यस्य वैतत्कर्मस वै वेदितव्य इति तत उ ह बालाकिः समित्पाणिः प्रतिचक्रम उपायानीतितं होवाचाजातशत्रुः प्रतिलोमरूपमेव तत्स्याद्यत्क्षत्त्रियो ब्राह्मणमुपनयेत्  ।एहि व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति तं ह पाणावभिपद्य प्रवव्राज तौ ह सुप्तं पुरुष-माजग्मतुस्तं हाजातशत्रुरामन्त्रयांचक्रे  ।  बृहन्पाण्डरवासः सोम राजन्निति  ।स उ ह तूष्णीमेव शिश्ये  ।  तत उ हैनं यष्ट्याविचिक्षेप स तत एव समु-त्तस्थौ तं होवाचाजातशत्रुः  ।  क्वैष एतद्बालाके पुरुषोऽशयिष्ट क्वैतदभू-त्कुत एतदागा३
दिति  ।  तत उ ह बालाकिर्न विजज्ञे तं होवाचाजातशत्रुर्यत्रैषएतद्बालाके पुरुषोऽशयिष्ट यत्रैतदभूद्यत एतदागादिति  ।  हिता नाम हृदयस्यनाड्यो हृदयात्पुरीततमभिप्रतन्वन्ति तद्यथा सहस्रधा केशो विपाटितस्ताव-दण्व्यः पिङ्गलस्याणिम्ना तिष्ठन्ति  ।  शुक्लस्य कृष्णस्य पीतस्य लोहितस्येति तासुतदा भवति  ।  यदा सुप्तः स्वप्न न कंचन पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवतितदैनं वाक्सर्वैर्नामभिः सहाप्येति चक्षुः सर्वै रूपैः सहाप्येति श्रोत्रं सर्वैःशब्दैः सहाप्येति मनः सर्वैर्ध्यानैः सहाप्येति स यदा प्रतिबुध्यतेयथाऽग्नेर्ज्वलतः सर्वा दिशो विस्फुलिङ्गा विप्रतिष्ठेरन्नैवमेवैतस्मादात्मनःप्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः  ॥  १९
॥तद्यथा क्षुरः क्षुरधानेऽवहितः स्यात्  ।  विश्वंभरो वा विश्वंभरकुलाय एवमेवैष----------------------२०७-
-प्रज्ञ आत्मेदंशरीरमात्मानमनुप्रविष्ट आलोमभ्य आनखेभ्यः  ।  तमेतमा-त्मामेनत आत्मानोऽन्ववस्यन्ति यथा श्रेष्ठिनं स्वाः  ।  तद्यथा श्रेष्ठी स्वर्भुङ्क्तेयथा वा स्वाः श्रेष्ठिनं भुञ्जन्त्येवमेवैष प्रज्ञात्मैतैरात्मभिर्भुङ्क्ते  ।  एवं वैतमात्मानमेत आत्मानो भुञ्जन्ति  ।  स यावद्ध वा इन्द्र एतमात्मानं नविजज्ञे तावदेनमसुरा अभिबभूबुः  ।  स यदा विजज्ञेऽथ हत्वाऽसुरान्विजित्यसर्वेषां देवानां श्रैष्ठ्यं स्वाराज्यमाधिपत्यं परीयाय तथो एवैवं विद्वान्सर्वा-न्पाप्मनोऽपहत्य सर्वेषां भूतानां श्रैष्ठ्यं स्वाराज्यमाधिपत्यं पर्येति य एवं वेदय एवं वेद  ॥  २०
॥ऋतं वदिष्यामि  ।  सत्यं वदिष्यामि०
।  वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठितामनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविराविर्मर्योऽभूर्वेदसा मत्साणीरृतं मा माहिंसीरनेनाघीतेनाहोरात्रात्संवसाम्यग्न इळा नम इळा नम ऋषिभ्यो मन्त्रकृद्भ्योमन्त्रपतिभ्यो नमोऽस्तु देवेभ्यः शिवा नः शंतमा भव सुमृळीका सरस्वतिमा ते व्योम संदृशि  ।  अदब्धं मन इषिरं चक्षुः सूर्यो ज्योतिषां श्रेष्ठो दीक्षेमा मा हिंसीः  ॥  १
॥  ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥इति ऋग्वेदान्तर्गतकौषीतकिब्राह्मणारण्यकोपनिषत्सुचतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥इति कौषीतकिब्राह्मणोपनिषत्समाप्ता  ॥  २६
॥बृहज्जाबालोपनिषत्  ॥  २७
॥यज्ज्ञानाग्निः स्वातिरिक्तभ्रमं भस्म करोति तत्  ।बृहज्जाबालनिगमशिरोवेद्यमहं महः  ॥भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥ॐ अपो वा इदमासीत्सलिलमेव  ॥  स प्रजापतिरेकः पुष्करपर्णे समभ-वत्  ॥  तस्यान्तर्मनसि कामः समवर्तत इदं सृजेयमिति  ।  तस्माद्यत्पुरुषोमनसाभिगच्छति तद्वाचा वदति  ।  तत्कर्मणा करोति  ।  तदेषाभ्यनूक्ता  ।कामस्तदग्रे समवर्तताधि  ।  मनसा रेतः प्रथमं यदासीत्  ।  सतो बन्धुमसतिनिरविन्दन्  ।  हृदि प्रतीष्या कवयो मनीषेति  ।  उपैनं तदुपनमति  ।  यत्कामोभवति  ।  य एवं वेद  ।  स तपोऽतप्यत  ।  स तपस्तप्त्वा स एतं भुसुण्डःकालाग्रिरुद्रमगमदागत्य भो विभूतेर्माहात्म्यं ब्रूहीति तथेति प्रत्यवोचत् भुसुण्डं----------------------२०८-
-चक्ष्यमाणं किमिति विभूतिरुद्राक्षयोर्माहात्म्यं बभाणेति आदावेव पैप्प-लादेन सहोक्तमिति तत्फलश्रुतिरिति तस्योर्ध्वं किं वदामेति  ।  बृहज्जाबाला-भिधां मुक्तिश्रुतिं ममोपदेशं कुरुष्वेति  ।  ॐ तथेति सद्योजातात्पृथिवी  ।तस्याः स्यान्निवृत्तिः  ।  तस्याः कपिलवर्णानन्दा  ।  तद्गोमयेन विभूतिर्जाता  ।वामदेवादुदकम्  ।  तस्मात्प्रतिष्ठा  ।  तस्याः कृष्णवर्णा भद्रा  ।  तद्गोमयेन भसितंजातम्  ।  आघोराद्वह्निः  ।  तस्माद्विद्या  ।  तस्या रक्तवर्णा सुरभिः  ।  तद्गोमयेनभस्म जातम्  ।  तत्पुरुषाद्वायुः  ।  तस्माच्छान्तिः  ।  तस्याः श्वेतवर्णा सुशीला  ।तस्या गोमयेन क्षारं जातम्  ।  ईशानादाकाशम्  ।  तस्माच्छान्त्यतीता  ।तस्याश्चित्रवर्णा सुमनाः  ।  तद्गोमयेन रक्षा जाता  ।  विभूतिर्भसितं भस्मक्षरं रक्षेति भस्मानो भवन्ति पञ्च नामानि  ।  पञ्चभिर्नामभिर्भृशमैश्वर्यकार-णाद्भूतिः  ।  भस्म सर्वाघभक्षणात्  ।  भासनाद्भसितम्  ।  क्षारणादापदां क्षारम्  ।भूतप्रेतपिशाचब्रह्मराक्षसापस्मारभवभीतिभ्योऽभिरक्षणाद्रक्षेति  ॥इति श्रीबृहज्जाबालोपनिषत्सु प्रथमं ब्राह्मणम्  ॥  १
॥अथ भुसुण्डः कालाग्निरुद्रमग्नीषोमात्मकं भस्मस्नानविधिं पप्रच्छ  ।  अग्नि-र्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव  ।  एवं भस्म सर्वभूतान्तरात्मारूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च  ॥  अग्नीषोमात्मकं विश्वमित्यग्निराचक्षते  ।  रौद्रीघोरा या तैजसी तनूः  ।  सोमः शक्त्यमृतमयः शक्तिकरी तनूः  ।  अमृतंयत्प्रतिष्ठा सा तेजोविद्या कला स्वयम्  ।  स्थूलसूक्ष्मेषु भूतेषु स एव रसतेजसी॥  १
॥  द्विविधा तेजसो वृत्तिः सूर्यात्मा चानलात्मिका  ।  तथैव रसशक्तिश्चसोमात्मा चानलात्मिका  ॥  २
॥  वैद्युदादिमयं तेजो मधुरादिमयो रसः  ।तेजोरसविभेदैस्तु वृत्तमेतच्चराचरम्  ॥  ३
॥  अग्नेरमृतनिष्पत्तिरमृतेनाग्निरेधते  ।अत एव हविः संतमग्नीषोमात्मकं जगत्  ॥  ४
॥  ऊर्ध्वशक्तिमयः सोम अधो-शक्तिमयोऽनलः  ।  ताभ्यां संपुटितस्तस्माच्छश्वद्विश्वमिदं जगत्  ॥  ५
॥  अग्ने-रूर्ध्वं भवत्येषा यावत्सौम्यं परामृतम्  ।  यावदग्न्यात्मके सौम्यममृतं विसृज-त्यधः  ॥  ६
॥  अत एव हि कामाग्निरधस्ताच्छक्तिरूर्ध्वगा  ।  यावदादहनश्चो-र्ध्वमधस्तात्पावनं भवेत्  ॥  ७
॥  आधारशक्त्यावधृतः कालाग्निरयमूर्ध्वगः  ।तथैव निमग्नः सोमः शिवशक्तिपदास्पदः  ॥  ८
॥  शिवश्चोर्ध्वमयः शक्तिरूर्ध्व-शक्तिमयः शिवः  ।  तदित्थं शिवशक्तिभ्यां नाव्याप्तमिह किंचन  ॥  ९
॥असकृच्चाग्निना दग्धं जगत्तद्भस्मसात्कृतम्  ।  अग्नेर्वीर्यमिदं प्राहुस्तद्वीर्यं भस्म----------------------२०९-
-यत्ततः  ॥  १०
॥  यश्चेत्थं भस्मसद्भावं ज्ञात्वाभिस्नाति भस्मना  ।  अग्नि-रित्यादिभिर्मन्त्रैर्दग्धपापः स मुच्यते  ॥  ११
॥  अग्नेर्वीर्यं च तद्भस्म सोमेनाप्लावितंपुनः ।  अयोगयुक्त्या प्रकृतेरधिकाराय कल्पते  ॥  १२
॥  योगयुक्त्या तुतद्भस्म प्लाव्यमानं समंततः  ।  शाक्तेनामृतवर्षेण ह्यधिकारान्निवर्तते  ॥  १३
॥अतो मृत्युंजयायेत्थममृतप्लावनं सताम्  ।  शिवशक्त्यमृतस्पर्शे लब्ध एवकुतो मृतिः  ॥  १४
॥  यो वेद गहनं गुह्यं पावनं च तथोदितम्  ।  अग्नीषोमपुटंकृत्वा न स भूयोऽभिजायते  ॥  १५
॥  शिवाग्निना तनुं दग्ध्वा शक्तिसोमामृतेनयः  ।  प्लावयेद्योगमार्गेण गोऽमृतत्वाय कल्पते सोऽमृतत्वाय कल्पतैति  ॥  १६
॥इति श्रीबृहज्जाबालोपनिषत्सु द्वितीयं ब्राह्मणम्  ॥  २
॥अथ भुसुण्डः कालाग्निरुद्रं विभूतियोगमनुब्रूहीति स होवाच  ।  विकटाङ्गा-मुन्मत्तां महाखला मलिनामशिवादिचिह्नान्वितां पुनर्धेनुं कृशाङ्गां वत्सहीनाम-शान्तामदुग्धदोहिनीं निरिन्द्रियां जग्धतृणां केशचेलास्थिभक्षिणीं संधिनींनवप्रसूतां रोगार्तां गां विहाय प्रशस्तगोमयमाहरेद्गोमयं स्वस्थं ग्राह्यं शुभेस्थाने वा पतितमपरित्यज्यात ऊर्ध्वं मर्दयेद्गव्येन गोमयग्रहणे कपिला वाधवला वा अलाभे तदन्या गौः स्याद्दोषवर्जिता कपिलागोर्भस्मोक्तं लब्धंगोभस्म नो चेदन्यगोक्षारं यत्र क्वापि स्थितं च यत्तन्न हि धार्यं संस्कारसहितंधार्यम्  ।  तत्रैते श्लोका भवन्ति--विद्या शक्तिः समस्तानां शक्तिरित्यभिधीयते  ।गुणत्रयाश्रया विद्या सा विद्या च तदाश्रया ॥  १
॥  गुणत्रयमिदं धेनुर्विद्या-भूद्गोमयं शुभम्  ।  मूत्रं चोपनिषत्प्रोक्तं कुर्याद्भस्म ततः परम्  ॥  २
॥  वत्सस्तुस्मृतयश्चास्य तत्संभूतं तु गोमयम्  ।  आगाव इति मन्त्रेण धेनुं तत्राभिमन्त्रयेत्॥  ३
॥  गावो भगो गाव इति प्राशयेत्तर्पणं जलम्  ।  उपोष्य च चतुर्दश्यांशुक्ले कृष्णेऽथवा व्रती  ॥  ४
॥  परेद्युः प्रातरुत्थाय शुचिर्भूत्वा समाहितः  ।कृतस्नानो धौतवस्त्रः पयोर्धं च सृजेच्च गाम्  ॥  ५
॥  उत्थाप्य गां प्रयत्नेनगायत्र्या मूत्रमाहरेत्  ।  सौवर्णे राजते ताम्रे धारयेन्मृन्मये घटे  ॥  ६
॥पौष्करेऽथ पलाशे वा पात्रे गोशृङ्ग एव वा  ।  आदधीत हि गोमूत्रं गन्धद्वारेतिगोमयम्  ॥  ७
॥  अभूमिपातं गृह्णीयात्पात्रे पूर्वोदिते गृही  ।  गोमयं शोधयेद्वि-द्वाञ्छ्रीर्मे भजतु मन्त्रतः  ॥  ८
॥  अलक्ष्मीर्म इति मन्त्रेण गोमयं धान्यवर्जितम्  ।सं त्वा सिञ्चामि मन्त्रेण गोमूत्रं गोमये क्षिपेत्  ॥  ९
॥  पञ्चानां त्विति मन्त्रेण----------------------२१०-
-पिण्डानां च चतुर्दश  ।  कुर्यात्संशोध्य किरणैः सौरकैराहरेत्ततः  ॥  १०
॥निदध्यादथ पूर्वोक्तपात्रे गोमयपिण्डकान्  ।  स्वगृह्योक्तविधानेन प्रतिष्ठाप्याग्नि-मीजयेत्  ॥  ११
॥  पिण्डांश्च निक्षिपेत्तत्र आद्यन्तं प्रणवेन तु  ।  षडक्षरस्यसूक्तस्य व्याकृतस्य तथाक्षरैः  ॥  १२
॥  स्वाहान्ते जुहुयात्तत्र वर्णदेवायपिण्डकान्  ।  आघारावाज्यभागौ च प्रक्षिपेद्व्याहृतीः सुधीः  ॥  १३
॥  ततोनिधनपतये त्रयोविंशज्जुहोति च  ।  होतव्याः पञ्च ब्रह्मणि नमो हिरण्यबाहवे॥  १४
॥  इति सर्वाहुतीर्हुत्वा चतुर्थ्यन्तैश्च मन्त्रकैः  ॥  ऋतं सत्यं कद्रुद्राययस्य वैकंकतीति च  ॥  १५
॥  एतैश्च जुहुयाद्विद्वानना ज्ञातत्रयं तथा  ।व्याहृतीरथ हुत्वा च ततः स्विष्टकृतं हुनेत्  ॥  १६
॥  इध्मशेषं तु निर्वर्त्यपूर्णपात्रोदकं तथा  ।  पूर्णमसीति यजुषा जलेनान्येन बृंहयेत्  ॥  १७
॥ब्राह्मणेष्वमृतमिति तज्जलं शिरसि क्षिपेत्  ।  प्राच्यामिति दिशं लिङ्गैर्दिक्षु तोयंविनिक्षिपेत्  ॥  १८
॥  ब्राह्मणे दक्षिणां दत्त्वा शान्त्यै पुलकमाहरेत्  ।  आहरि-ष्यामि देवानां सर्वेषां कर्मगुप्तये  ॥  १९
॥  जातवेदसमेनं त्वां पुलकैश्छादया-म्यहम्  ।  मन्त्रेणानेन तं वह्निं पुलकैश्छादयेत्ततः  ॥  २०
॥  त्रिदिनं ज्वलनस्थित्यैछादनं पुलकैः स्मृतम्  ।  ब्राह्मणान्भोजयेद्भक्त्या स्वयं भुञ्जीत वाग्यतः॥  २१
॥  भस्माधिक्यमभीप्सुस्तु अधिकं गोमयं हरेत्  ।  दिनत्रयेण यदिवा एकस्मिन्दिवसेऽथवा  ॥  २२
॥  तृतीये वा चतुर्थे वा प्रातः स्नात्वासिताम्बरः  ।  शुक्लयज्ञोपवीती च शुक्लमाल्यानुलेपनः  ॥  २३
॥  शुक्लदन्तोभस्मदिग्धो मन्त्रेणानेन मन्त्रवित्  ।  ॐ तद्ब्रह्मेति चोच्चार्य पौलकंभस्मसंत्यजेत्  ॥  २४
॥  तत्र चावाहनमुखानुपचारांस्तु षोडश  ।  कुर्याद्व्याहृति-भिस्त्वेवं ततोऽग्निमुपसंहरेत्  ॥  २५
॥  अग्निर्भस्मेति मन्त्रेण गृह्णीयाद्भस्मचोत्तरम्  ।  अग्निरित्यादिमन्त्रेण प्रमृज्य च ततः परम्  ॥  २६
॥  संयोज्यगन्धसलिलैः कपिलामूत्रकेण वा  ।  चन्द्रकुङ्कुमकाश्मीरमुशीरं चन्दनं तथा॥  २७
॥  अगरुत्रितयं चैव चूर्णयित्वा तु सूक्ष्मतः  ।  क्षिपेद्भस्मनि तच्चूर्णमो-मिति ब्रह्ममन्त्रतः  ॥  २८
॥  प्रणवेनाहरेद्विद्वान्बृहतो वटकानथ  ।  अणोरणीया-निति हि मन्त्रेण च विचक्षणः  ॥  २९
॥  इत्थं भस्म सुसंपाद्य शुष्कमादायमन्त्रवित्  ।  प्रणवेन विमृज्याथ सप्तप्रणवमन्त्रितम्  ॥  ३०
॥  ईशानेति शिरोदेशंमुखं तत्पुरुषेण तु  ।  ऊरुदेशमघोरेण गुह्यं वामेन मन्त्रयेत्  ॥  ३१
॥  सद्यो-जातेन वै पादान्सर्वाङ्गं प्रणवेन तु  ।  तत उद्धृत्य सर्वाङ्गमापादतलमस्तकम----------------------२११-
-॥  ३२
॥  आचम्य वसनं धौतं ततश्चैतत्प्रधारयेत्  ।  पुनराचम्य कर्म स्वंकर्तुमर्हसि सत्तम  ॥  ३३
॥  अथ चतुर्विधं भस्मकल्पम्  ।  प्रथममनुकल्पम्  ।द्वितीयमुपकल्पम्  ।  उपोपकल्पं तृतीयम्  ।  अकल्पं चतुर्थम्  ।  अग्निहोत्र-समुद्भूतं विरजानलजमनुकल्पम्  ।  वने शुष्कं शकृत्मंगृह्य कल्पोक्तविधिनाकल्पितमुपकल्पं स्यात्  ।  अरण्ये शुष्कगोमयं चूर्णीकृत्यानुसंगृह्य गोमूत्रैःपिण्डीकृत्य यथाकल्पं संस्कृतमुपोपकल्पम्  ।  शिवालयस्थमकल्पं शतकल्पं च  ।इत्थं चतुर्विधं भस्म पापं निकृन्तयेन्मोक्षं ददातीति भगवान्कालाग्नि-रुद्रः  ॥  ३४
॥इति श्रीबृहज्जाबालोपनिषत्सु तृतीयं ब्राह्मणम्  ॥  ३
॥अथ भुसुण्डः कालाग्निरुद्रं भस्मस्नानविधिं ब्रूहीति  ।  स होवाचाथ प्रणयेनविमृज्याथ सप्तप्रणवेनाभिमन्त्रितमागमेन तु तेनैव दिग्बन्धनं कारयेत्पुनरपितेनास्त्रमन्त्रेणाङ्गानि मूर्धादीन्युद्धूलयेन्मलस्नानमिदमीशानाद्यैः पञ्चभिर्मन्त्रैस्तनुंक्रमादुद्धूलयेत्  ।  ईशानेति शिरोदेशं मुखं तत्पुरुषेण तु  ।  ऊरुदेशमघोरेणगुह्यकं वामदेवतः  ।  सद्योजातेन वै पादौ सर्वाङ्गं प्रणवेन तु  ।  आपादतलमस्तकंसर्वाङ्गं तत उद्धूल्याचम्य वसनं धौतं श्वेतं प्रधारयेद्विधिस्नानमिदम्  ।  तत्रश्लोका भवन्ति--भस्ममुष्टिं समादाय संहितामन्त्रमन्त्रिताम्  ।  मस्तकात्पादप-र्यन्तं मलस्नानं पुरोदितम्  ॥  १
॥  तन्मन्त्रेणैव कर्तव्यं विधिस्नानं समाचरेत्  ।ईशाने पञ्चधा भस्म विकिरेन्मूर्ध्नि यत्नतः  ॥  २
॥  मुखे चतुर्थवक्रेण अधीरेणा-ष्टधा हृदि  ।  वामेन गुह्यदेशे तु त्रिदशस्थानभेदतः  ॥  ३
॥  अष्टावन्तेन साध्येनपदावुद्धूल्य यत्नतः  ।  सर्वाङ्गोद्धूलनं कार्यं राजन्यस्य यथाविधि  ॥  ४
॥  मुखंविना च सत्सर्वमुद्धूल्य क्रमयोगतः  ।  संध्याद्वये निशीथे च तथा पूर्वावसा-नयोः  ॥  ५
॥  सुप्त्वा भुक्त्वा पयः पीत्वा कृत्वा चावश्यकादिकम्  ।  स्त्रियं नपुं-सकं गृध्रं बिडालं बकमूषिकम्  ॥  ६
॥  स्पृष्ट्वा तथाविधानन्यान्भस्मस्नानंसमाचरेत्  ।  देवाग्निगुरुवृद्धानां समीपेऽन्त्यजदर्शने  ॥  ७
॥  अशुद्धभूतले मार्गेकुर्यान्नोद्धूलनं व्रती  ।  शङ्खतोयेन मूलेन भस्मना मिश्रणं भवेत्  ॥  ८
॥  योजितंचन्दनेनैव वारिणा भस्मसंयुतम्  ।  चन्दनेन समालिम्पेज्ज्ञानदं चूर्णमेव तत्॥  ९
॥  मध्याह्नात्प्राग्जलैर्युक्तं तोयं तदनु वर्जयेत्  ॥  अथ भुसुण्डो भगवन्तंकालाग्निरुद्रं त्रिपुण्ड्रविधिं पप्रच्छ  ।  तत्रैते श्लोका भवन्ति--त्रिपुण्ड्रं कारये-त्पश्चाद्ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम्  ।  मध्याङ्गुलिभिरादाय तिसृभिर्मूलमन्त्रतः  ॥  १०
॥----------------------२१२-
-अनामामध्यमाङ्गुष्ठैरथवा स्यात्त्रिपुण्ड्रकम्  ।  उद्धूलयेन्मुखं विप्रः क्षत्त्रियस्तच्छि-रोदितम्  ॥  ११
॥  द्वात्रिंशत्स्थानके चार्धं षोडशस्थानकेऽथ वा  ।  अष्टस्थाने तथाचैव पञ्चस्थानेऽपि योजयेत्  ॥  १२
॥  उत्तमाङ्गे ललाटे च कर्णयोर्नेत्रयोस्तथा  ।नासावक्त्रे गले चैवमंसद्वयमतः परम्  ॥  १३
॥  कूर्परे मणिबन्धे च हृदयेपार्श्वयोर्द्वयोः  ।  नाभौ गुह्यद्वये चैवमूर्वोः स्फिग्बिम्बजानुनि  ॥  १४
॥  जङ्घाद्वयेच पादौ च द्वात्रिंशत्स्थानमुत्तमम्  ।  अष्टमूर्त्यष्टविद्येशान्दिक्पालान्वसुभिः सह॥  १५
॥  धरो ध्रुवश्च सोमश्च कृपश्चैवानिलोऽनलः  ।  प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽ-ष्टावितीरिताः  ॥  १६
॥  एतेषां नाममन्त्रेण त्रिपुण्ड्रान्धारयेद्बुधः  ।  विदध्यात्षो-डशस्थाने त्रिपुण्ड्रं तु समाहितः  ॥  १७
॥  शीर्षके च ललाटे च कर्णे कण्ठेंऽ-सकद्वये  ।  कूर्परे मणिबन्धे च हृदये नाभिपार्श्वयोः  ॥  १८
॥  पृष्ठे चैकं प्रति-स्थानं जपेत्तत्राधिदेवताः  ।  शिवं शक्तिं च सादाख्यामीशं विद्याख्यमेव च॥  १९
॥  वामादिनवशक्तीश्च एते षोडशदेवताः  ।  नासत्यो दस्रकश्चैक अश्विनौद्वौ समीरितौ  ॥  २०
॥  अथवा मूÞर्यलोके च कर्णयोः श्वसने तथा  ।  बाहुद्वयेच हृदये नाभ्यामूर्वोर्युगे तथा  ॥  २१
॥  जानुद्वये च पदयोः पृष्ठभागे चषोडश  ।  शिवश्चेन्द्रश्च रुद्रार्कौ विघ्नेशो विष्णुरेव च  ॥  २२
॥  श्रीश्चैव हृदये-शश्च तथा नाभौ प्रजापतिः  ।  नागश्च नागकन्याश्च उभे च ऋषिकन्यके  ॥  २३
॥पादयोश्च समुद्राश्च तीर्थाः पृष्ठेऽपि च स्थिताः  ।  एवं वा षोडशस्नानमष्टस्थान-मथोच्यते  ॥  २४
॥  गुरुस्थानं ललाटं च कर्णद्वयमवान्तरम्  ।  अंसयुग्मं चहृदयं नाभिरित्यष्टमं भवेत्  ॥  २५
॥  ब्रह्मा च ॠषयः सप्त देवताश्च प्रकी-र्तिताः  ।  अथवा मस्तकं बाहू हृदयं नाभिरेव च  ॥  २६
॥  पञ्च स्थानान्यमू-न्याहुर्भस्मतत्त्वविदो जनाः  ।  यथासंभवतः कुर्याद्देशकालाद्यपेक्षया  ॥  २७
॥उद्धूलनेऽप्यशक्तश्चेत्त्रिपुण्ड्रादीनि कारयेत्  ।  ललाटे हृदये नाभौ गले च मणि-बन्धयोः  ॥  २८
॥  बाहुमध्ये य्नाहुमूले पृष्ठे चैव च शीर्षके  ॥  ललाटे ब्रह्मणेनमः  ।  हृदये हव्यवाहनाय नमः  ।  नाभौ स्कन्दाय नमः  ।  गले विष्णवे नमः  ।मध्ये प्रभञ्जनाय नमः  ।  मणिबन्धे वसुभ्यो नमः  ।  पृष्ठे हरये नमः  ।  ककुदिशंभवे नमः  ।  शिरसि परमात्मने नमः  ।  इत्यादिस्थानेषु त्रिपुण्ड्रं धारयेत्  ।त्रिनेत्रं त्रिगुणाधारं त्रयाणां जनकं प्रभुम्  ।  स्मरन्नमः शिवायेति ललाटे तत्त्रि-पुण्ड्रकम्  ॥  २९
॥  कूर्पराधः पितृभ्यां तु ईशानाभ्यां तथोपरि  ।  ईशाभ्यां नमैत्युक्त्वा पार्श्वयोश्च त्रिपुण्ड्रकम्  ॥  ३०
॥  स्वच्छाभ्यां नम इत्युक्त्वा धारये-----------------------२१३-
-त्तत्प्रकोष्ठयोः  ।  भीमायेति तथा पृष्ठे शिवायेति च पार्श्वयोः  ॥  ३१
॥  नील-कण्ठाय शिरसि क्षिपेत्सर्वात्मने नमः  ।  पापं नाशयते कृत्स्नमपि जन्मान्तरार्जि-तम्  ॥  ३२
॥  कण्ठोपरि कृतं पापं नष्टं स्यात्तत्र धारणात्  ।  कर्णे तु धारणा-त्कर्णरोगादिकृतपातकम्  ॥  ३३
॥  बाह्वोर्बाहुकृतं पापं वक्षःसु मनसा कृतम्  ।नाभ्यां शिश्नकृतं पापं पृष्ठे गुदकृतं तथा  ॥  ३४
॥  पार्श्वयोर्धारणात्पापं पर-ख्यालिङ्गनादिकम्  ।  तद्भस्मधारणं कुर्यात्सर्वत्रैव त्रिपुण्ड्रकम्  ॥  ३५
॥  ब्रह्म-विष्णुमहेशानां त्रय्यग्नीनां च धारणम्  ।  गुणलोकत्रयाणां च धारणं तेन वैश्रुतम्  ॥  ३६
॥इति श्रीबृहज्जाबालोपनिषत्सु चतुर्थं ब्राह्मणम्  ॥  ४
॥मानस्तोकेन मन्त्रेण मन्त्रितं भस्म धारयेत्  ।  ऊर्ध्वपुण्ड्रं भवेत्सामं मध्यपुण्ड्रंत्रियायुषम्  ॥  १
॥  त्रियायुषाणि कुरुते ललाटे च भुजद्वये  ।  नाभौ शिरसिहृत्पार्श्वे ब्राह्मणाः क्षत्रियास्तथा  ॥  २
॥  त्रैवर्णिकानां सर्वेषामग्निहोत्रस-मुद्भवम्  ।  इदं मुख्यं हृहस्थानां विरजानलजं भवेत्  ॥  ३
॥  विरजानलजंचैव धार्यं प्रोक्तं महर्षिभिः  ।  औपासनसमुत्पन्नं गृहस्थानां विशेषतः  ॥  ४
॥समिदग्निसमुत्पन्नं धार्यं वै ब्रह्मचारिणा  ।  शूद्राणां श्रोत्रियागारपचनाग्नि-समुद्भवम्  ॥  ५
॥  अन्येषामपि सर्वेषां धार्यं चैवानलोद्भवम्  ।  यतीनांज्ञानदं प्रोक्तं वनस्थानां विरक्तिदम्  ॥  ६
॥  अतिवर्णाश्रमाणां तुश्मशानाग्निसमुद्भवम्  ।  सर्वेषां देवालयस्थं भस्म शिवाग्निजं शिवयोगि-नाम्  ।  शिवालयस्थं तल्लिङ्गलिप्तं वा मन्त्रसंस्कारदग्धं वा  ।  तत्रैते श्लोकाभवन्ति  ।  तेनाधीतं श्रुतं तेन तेन सर्वमनुष्ठितम्  ।  येन विप्रेण शिरसित्रिपुण्ड्रं भस्मना धृतम्  ॥  ७
॥  त्यक्तवर्णाश्रमाचारो लुप्तसर्वक्रियोऽपि यः  ।सकृत्तिर्यक्त्रिपुण्ड्राङ्कधारणात्सोऽपि पूज्यते  ॥  ८
॥  ये भस्मधारणं त्यक्त्वा कर्मकुर्वन्ति मानवाः  ।  तेषां नास्ति विनिर्मोक्षः संसाराज्जन्मकोटिभिः  ॥  ९
॥महापातकयुक्तानां पूर्वजन्मार्जितागसाम्  ।  त्रिपुण्ड्रोद्धूलनद्वेषो जायते सुदृढंबुधाः  ॥  १०
॥  येषां कोपो भवेद्ब्रह्मँल्ललाटे भस्मदर्शनात्  ।  तेषामुत्पत्तिसां-कर्यमनुमेयं विपश्चिता  ॥  ११
॥  येषां नास्ति मुने श्रद्धा श्रौते भस्मनि सर्वदा  ।गर्भाधानादिसंस्कारस्तेषां नास्तीति निश्चयः  ॥  १२
॥  ये भस्मधारिणं दृष्ट्वा नराःकुर्वन्ति ताडनम्  ।  तेषां चाण्डालतो जन्म ब्रह्मन्नूह्यं विपश्चिता  ॥  १३
॥येषां क्रोधो भवेद्भस्मधारणे तत्प्रमाणके  ।  ते महापातकैर्युक्ता इति शास्त्रस्य----------------------२१४-
-निश्चयः  ॥  १४
॥  त्रिपुण्ड्रं ये विनिन्दन्ति निन्दन्ति शिवमेव ते  ।  धारयन्तिच ये भक्त्या धारयन्ति शिवं च ते  ॥  १५
॥  धिग्भस्मरहितं भालं धिग्ग्राम-मशिवालयम्  ।  धिगनीशार्चनं जन्म धिग्विद्यामशिवाश्रयाम्  ॥  १६
॥  रुद्राग्ने-र्यत्परं वीर्यं तद्भस्म परिकीर्तितम्  ।  तस्मात्सर्वेषु कालेषु वीर्यवान्भस्म-संयुतः  ॥  १७
॥  भस्मनिष्ठस्य दह्यन्ते दोषा भस्माग्निसंगमात्  ।  भस्मस्नान-विशुद्धात्मा भस्मनिष्ठ इति स्मृतः  ॥  १८
॥  भस्मसंदिग्धसर्वाङ्गो भस्मदीप्त-त्रिपुण्ड्रकः  ।  भस्मशायी च पुरुषो भस्मनिष्ठ इति स्मृतः  ॥  १९
॥इति श्रीबृहज्जाबालोपनिषत्सु पञ्चमं ब्राह्मणम्  ॥  ५
॥अथ भुसुण्डः कालाग्निरुद्रं नामपञ्चकस्य माहात्म्यं ब्रूहीति होवाच  ।  अथवसिष्ठवंशजस्य शतभार्यासमेतस्य धनंजयस्य ब्राह्मणस्य ज्येष्ठभार्यापुत्रः करुणैति नाम तस्य शुचिस्मिता भार्या  ।  असौ करुणो भ्रातृवैरमसहमानो भवानी-तटस्थं नृसिंहमगमत्  ।  तत्र देवसमीपेऽन्येनोपायनार्थं समर्पितं जम्बीरफलंगृहीत्वाजिघ्रत्तदा तत्रस्था अशपन्पाप मक्षिको भव वर्षाणां शतमिति  ।  सोऽपिशापमादाय मक्षिका सन्स्वचेष्टितं तस्यै निवेद्य मां रक्षेति स्वभार्यामवदत्तदामक्षिकोऽभवत्तमेवं ज्ञात्वा ज्ञातयस्तैलमध्ये ह्यधारयन्सा मृतं पतिमादाया-रुन्धतीमगमद्भो शुचिस्मितेऽमुं जीवयेति सोवाच शोकेनालमरुन्धत्यहममुंजीवयाम्यद्य विभूतिमादायेति  ।  एषाग्निहोत्रजं भस्म-मृत्युंजयेन मन्त्रेण मृत-जन्तौ तदाक्षिपत्  ।  मन्दवायुस्तदा जज्ञे व्यजनेन शुचिस्मितः  ॥  १
॥  उदतिष्ठ-त्तदा जन्तुर्भस्मनोऽस्य प्रभावतः  ।  ततो वर्षशते पूर्णे ज्ञातिरेको ह्यमारयत्॥  २
॥  भस्मैव जीवयामास काश्यां पञ्च तदाभवन्  । देवानपि तथाभूतान्माम-प्येतादृशं पुरा  ॥  ३
॥  तस्मात्तु भस्मना जन्तुं जीवयामि तदानघे  ।  इत्येवमु-क्त्वा भगवान्दधीचिः समजायत  ॥  ४
॥ त्वरूपं च ततो गत्वा स्वमाश्रमपदंययाविति  ॥  इदानीमस्य भस्मनः सर्वाघभक्षणसामर्थ्ये विधत्त इत्याह  ।श्रीगौतमविवाहकाले तामहल्यां दृष्ट्वा सर्वे देवा कामातुरा अभवन्  ।  तदा नष्ट-ज्ञाना दूर्वाससं गत्वा पप्रच्छुः  ।  स तद्दोषं शमयिष्यामीत्युवाच  ।  ततः शतरुद्रेणमन्त्रेण मन्त्रितं भस्म वै पुरा  ।  मयापि दत्तं ब्रह्महत्यादि शान्तम्  ।  इत्येवमुक्त्वादूर्वासा दत्तवान्भस्म चोत्तमम्  ।  जाता मद्वचनात्सर्वे यूयं तेऽधिकतेजसः  ॥  ५
॥शतरुद्रेण मन्त्रेण भस्मोद्धूलितविग्रहाः  ।  निर्धूतरजसः सर्वे तत्क्षणाच्च वयं मुने॥  ६
॥  आश्चर्यमेतज्जानीमो भस्मसामर्थ्यमीदृशम्  ।  अस्य भस्मनः शक्तिमन्यां----------------------२१५-
-शृणु  ।  एतदेव हरिशंकरयोर्ज्ञानप्रदम्  ।  ब्रह्महत्यादिपापनाशकम्  ।  महाविभूति-दमिति शिववक्षसि स्थितं नखेनादाय प्रणवेनाभिमन्त्र्य गायत्र्या पञ्चाक्षरेणाभि-मन्त्र्य हरिर्मस्तकगात्रेषु समर्पयेत्  ।  तथा हृदि ध्यायस्वेति हरिमुवत्वा हरः स्वहृदिध्यात्वा दृष्टो दृष्ट इति शिवमाह  ।  ततो भस्म भक्षयेति हरिमाह हरस्ततः  ।भक्षयिष्ये शिवं भस्म स्नात्वाहं भस्मना पुरा  ॥  ७
॥  पृष्ट्वेश्वरं भक्तिगम्यं भस्मा-भक्षयदच्युतः  ।  तत्राश्चर्यमतीवासीत्प्रतिबिम्बसमद्युतिः  ॥  ८
॥  वासुदेवः शुद्ध-मुक्ताफलवर्णोऽभवत्क्षणात्  ।  तदाप्रभृति शुक्लाभो वासुदेवः प्रसन्नवान्  ॥  ९
॥न शक्यं भस्मनो ज्ञानं प्रभावं ते कुतो विभो  ।  नमस्तेऽस्तु नमस्तेऽस्तु त्वामहंशरणं गतः  ॥  १०
॥  त्वत्पादयुगले शंभो भक्तिरस्तु सदा मम  ।  भस्मधारण-संपन्नो मम भक्तो भविष्यति  ॥  ११
॥  अत एवैषा भूतिर्भूतिकरीत्युक्ता  ।अस्य पुरस्ताद्वसव आसन्रुद्रा दक्षिणत आदित्याः पश्चाद्विश्वेदेवा उत्तरतोब्रह्मविष्णुमहेश्वरा नाभ्यां सूर्याचन्द्रमसौ पार्श्वयोः  ।  तदेतदृचाभ्युक्तम्--ऋचोअक्षरे परमे व्योमन्यस्मिन्देवा  अधिविश्वे निषेदुः  ।  यस्तन्न वेद किमृचाकरिष्यति य इत्तद्विदुस्त इमे समासते  ।  य एतद्बृहज्जाबालं सार्वकामिकं मोक्ष-द्वारमृङ्मयं यजुर्मयं साममयं ब्रह्ममयममृतमयं भवति  ।  य एतद्बृहज्जाबालंबालो वा युवा वा वेद स महान्भवति  ।  स गुरुः सर्वेषां मन्त्राणामुपदेष्टाभवति  ।  मृत्युतारकं गुरुणा लब्धं कण्ठे बाहौ शिखायां बध्नीत  ।  सप्तद्वीपवतीभूमिर्दक्षिणार्थं नावकल्पते तस्माच्छ्रद्धया यां कांचिद्गां दद्यात्सा दक्षिणाभवति  ॥  १२
॥इति श्रीबृहज्जाबालोपनिषात्सु षष्ठं ब्राह्मणम्  ॥  ६
॥अथ जनको वैदेहो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्योवाच भगवन् त्रिपुण्ड्रविधिं नोब्रूहीति  ।  स होवाच सद्योजातादिपञ्चब्रह्ममन्त्रैः परिगृह्याग्निरिति भस्मेत्यभिमन्त्र्यमानस्तोक इति समुद्धृत्य त्रियायुषमिति जलेन संमृज्य त्र्यम्बकमिति शिरो-ललाटवक्षःस्कन्धेषु धृत्वा पूतो भवति मोक्षी भवति शतरुद्रेण यत्फलमवाप्नोतितत्फलमश्नुते स एष भस्मज्योतिरिति वै याज्ञवल्क्यः  ॥  १
॥ जनको ह वैदेहःस होवाच याज्ञवल्क्यं भस्मधारणात्किं फलमश्नुत इति  ।  स होवाच तद्भस्म-धारणादेव मुक्तिर्भवति तद्भस्मधारणादेव शिवसायुज्यमवाप्नोति न सपुनरावर्तते न स पुनरावर्तते स एष भस्मज्योरिति वै याज्ञवल्क्यः  ॥  २
॥जनको ह वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यं भस्मधारणात्किं फलमश्नुते न वेति  ।तत्र परमहंसा नाम संवर्तकारुणिश्वेतकेतुदूर्वासऋभुनिदाघजडभरतदत्तात्रेय-----------------------२१६-
-रैवतकभुसुण्डप्रभृतयो विभूतिधारणादेव मुक्ताः स्युः स एष भस्मज्योतिरितिवै याज्ञवल्क्यः  ॥  ३
॥  जनको ह वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यं भस्मस्नानेनकिं जायत इति  ।  यस्य कस्यचिच्छरीरं यावन्तो रोमकूपास्तावन्ति लिङ्गानि भूत्वातिष्ठन्ति ब्राह्मणो वां क्षत्रियो वा वैश्यो वा शूद्रो वा तद्भस्मधारणादेतच्छ-ब्दस्य रूपं यस्यां तस्यां ह्येवावतिष्ठते  ॥  ४
॥  जनको ह वैदेहः पैप्पलादेन सहप्रजापतिलोकं जगाम तं गत्वोवाच भो प्रजापते त्रिपुण्ड्रस्य माहात्म्यं ब्रूहीति  ।  तंप्रजापतिरब्रवीद्यथैवेश्वरस्य माहात्म्यं तथैव त्रिपुण्ड्रस्येति  ॥  ५
॥  अथ पैप्पलादोवैकुण्ठं जगाम तं गत्वोवाच भो विष्णो त्रिपुण्ड्रस्य माहात्म्यं ब्रूहीति  ।  यथैवे-श्वरस्य माहात्म्यं तथैव त्रिपुण्ड्रस्येति विष्णुराह  ॥  ६
॥  अथ पैप्पलादः काला-ग्निरुद्रं परिसमेत्योवाचाधीहि भगवन् त्रिपुण्ड्रस्य विधिमिति  ।  त्रिपुण्ड्रस्यविधिर्मया वक्तुं न शक्य इति सत्यमिति होवाचाथ भस्मच्छन्नः संसारान्मुच्यतेभस्मशय्याशयानस्तच्छब्दगोचरः शिवसायुज्यमवाप्नोति न स पुनरावर्तते नस पुनरावर्तते रुद्राध्यायी सन्नमृतत्वं च गच्छति  ।  स एष भस्मज्योतिर्विभूति-धारणाद्ब्रह्मैकत्वं च गच्छति विभूतिधारणादेव सर्वेषु तीर्थेषु स्नातो भवतिविभूतिधारणाद्वाराणस्यां स्नानेन यत्फलमवाप्नोति तत्फलमश्नुते  ।  स एष भस्म-ज्योतिर्यस्य कस्यचिच्छरीरे त्रिपुण्ड्रस्य लक्ष्म वर्तते प्रथमा प्रजापतिर्द्वितीयाविष्णुस्तृतीया सदाशिव इति स एष भस्मज्योतिरिति स एष भस्मज्योतिरिति॥  ७
॥  अथ कालाग्निरुद्रं भगवन्तं सनत्कुमारः पप्रच्छाधीहि भगवन्रुद्राक्ष-धारणविधिं  ।  स होवाच रुद्रस्य नयनादुत्पन्ना रुद्राक्षा इति लोके ख्यायन्तेसदाशिवः संहारकाले संहारं कृत्वा संहाराक्षं मुकुलीकरोति तन्नयनाज्जातारुद्राक्षा इति होवाच तस्माद्रुद्राक्षाणां रुद्राक्षत्वमिति  ।  तद्रुद्राक्षे वाग्विषयेकृते दशगोप्रदानेन यत्फलमवाप्नोति तत्फलमश्नुते स एष भस्मज्योती रुद्राक्षैति तद्रुद्राक्षं करेण स्पृष्ट्वा धारणमात्रेण द्विसहस्रगोप्रदानफलं भवति  ।तद्रुद्राक्षे कर्णयोर्धार्यमाणे एकादशसहस्रगोप्रदानफलं भवति एकादशरुद्रत्वंच गच्छति  ।  तद्रुद्राक्षे शिरसि धार्यमाणे कोटिगोप्रदानफलं भवति  ।एतेषां स्थानानां कर्णयोः फलं वक्तुं न शक्यमिति होवाच  ।  मूर्ध्नि चत्वारिंश-च्छिखायामेकं त्रयं वा श्रोत्रयोर्द्वादश कर्णे द्वात्रिंशद्बाह्वोः षोडश षोडशद्वादश द्वादश मणिबन्धयोः षट् षडङ्गुष्ठयोस्ततः संध्यां सकुशोऽहरहरुपासी-ताग्निर्ज्योतिरित्यादिभिरग्नौ जुहुयात्  ॥  ८
॥इति श्रीबृहज्जाबालोपनिषत्सु सप्तमं ब्राह्मणम्  ॥  ७
॥----------------------२१७-
-अथ बृहज्जाबालस्य फलं नो ब्रूहि भगवन्निति स होवाच य एतद्बृहज्जा-बालं नित्यमधीते सोऽग्निपूतो भवति स वायुपूतो भवति स आदित्यपूतोभवति स सोमपूतो भवति स ब्रह्मपूतो भवति स विष्णुपूतो भवति सरुद्रपूतो भवति स सर्वपूतो भवति स सर्वपूतो भवति  ॥  १
॥  य एतद्बृह-ज्जाबालं नित्यमधीते सोऽग्निं स्तम्भयति स आदित्यं स्तम्भयति स सोमंस्तम्भयति स उदकं स्तम्भयति स सर्वान्देवान्स्तम्भयति स सर्वान्ग्रहान्स्त-म्भयति स विषं स्तम्भयति स विषं स्तम्भयति  ॥  २
॥  य एतद्बृहज्जाबालंनित्यमधीते स मृत्युं तरति स पाप्मानं तरति स ब्रह्महत्यां तरति सभ्रूणहत्यां तरति स वीरहत्यां तरति स सर्वहत्यां तरति स संसारं तरतिस सर्वं तरति स सर्वं तरति  ॥  ३
॥  य एतद्बृहज्जाबालं नित्यमधीते सभूर्लोकं जयति स भुवर्लोकं जयति स सुवर्लोकं जयति स महर्लोकं जयतिस जनोलोकं जयति स तपोलोकं जयति स सत्यलोकं जयति स सर्वांल्लोका-ञ्जयति स सर्वांल्लोकाञ्जयति  ॥  ४
॥  य एतद्बृहज्जाबालं नित्यमधीते सऋचोऽधीते स यजूंष्यधीते स सामान्यधीते सोऽथर्वणमधीते सोऽङ्गिरसमधीतेस शाखा अधीते स कल्पानधीते स नाराशंसीरधीते स पुराणान्यधीतेस ब्रह्मप्रणवमधीते स ब्रह्मप्रणवमधीते  ॥  ५
॥  अनुपनीतशतमेकमेकेनो-पनीतेन तत्सममुपनीतशतमेकमेकेन गृहस्थेन तत्समं गृहस्थशतमेकमेकेनवानप्रस्थेन तत्समं वानप्रस्थशतमेकमेकेन यतिना तत्समं यतीनां तु शतंपूर्णमेकमेकेन रुद्रजापकेन तत्समं रुद्रजापकशतमेकमेकेन अथर्वशिरःशिखा-ध्यापकेन तत्सममथर्वशिरःशिखाध्यापकशतमेकमेकेन बृहज्जाबालोपनिषद-ध्यापकेन तत्समं तद्वा एतत्परं धाम बृहज्जाबालोपनिषज्जपशीलस्य यत्र नसूर्यस्तपति यत्र न वायुर्वाति यत्र न चन्द्रमा भाति यत्र न नक्षत्राणि भान्तियत्र नाग्निर्दहति यत्र न मृत्युः प्रविशति यत्र न दुःखानि प्रविशन्ति सदानन्दंपरमानन्दं शान्तं शाश्वतं सदाशिवं ब्रह्मादिवन्दितं योगिध्येयं परं पदं यत्रगत्वा न निवर्तन्ते योगिनः  ।  तदेतदृचाभ्युक्तम्--तद्विष्णोः परमं पदं सदापश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ॥  तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसःसमिन्धते  ।  विष्णोर्यत्परमं पदम्  ॥  ॐ सत्यमित्युपनिषत्  ॥  ६
॥इति श्रीबृहज्जाबालोपनिषत्स्वष्टमं ब्राह्मणम्  ॥  ८
॥ॐ भर्दं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥॥ इत्यथर्ववेदीयबृहज्जाबालोपनिषत्समाप्ता  ॥  २७
॥----------------------२१८-
-नृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्  ॥  २८
॥यत्तुर्योङ्काराग्रपराभूमिस्थिरवरासनम्  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्ततुर्यतुर्यमहं महः  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षिभिर्यजत्राः  ।स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः  ॥  १
॥आपो वा इदमासन्सलिलमेव स प्रजापतिरेकः पुष्करपर्णे समभवत्तस्यान्त-र्मनसि कामः समवर्ततेदं सृजेयमिति तस्माद्यत्पुरुषो मनसाऽभिगच्छति तद्वाचावदति तत्कर्मणा करोति तदेषाभ्युक्ता--कामस्तदग्रे समवर्तताधि मनसो रेतःप्रथमं यदासीत्  ।  सतो बन्धुमसति निरविन्दन्हृदि प्रतीष्य कवयो मनीषेत्युपैनंतदुपनमति यत्कामो भवति स तपोऽतप्यत स तपस्तप्त्वा स एतं मन्त्रराजंनारसिंहमानुष्टुभमपश्यत्तेन वै सर्वमिदमसृजत यदिदं किंच तस्मात्सर्वमिदमा-नुष्टुभमित्याचक्षते यदिदं किंचानुष्टुभो वा इमानि भूतानि जायन्तेऽनुष्टुभाजातानि जीवन्त्यनुष्टुभं प्रयन्त्यभिसंविशन्ति तस्यैषा भवत्यनुष्टुप्प्रथमा भवत्य-नुष्टुबुत्तमा भवति वाग्वा अनुष्टुब्वाचैव प्रयन्ति वाचैवोद्यन्ति परमा वा एषाछन्दसां यदनुष्टुबिति  ॥  १
॥  ससागरां सपर्वतां सप्तद्वीपां वसुंधरां तत्साम्नःप्रथमं पादं जानीयाद्यक्षगन्धर्वाप्सरोगणसेवितमन्तरिक्षं तत्साम्नो द्वितीयं पादंजानीयाद्वसुरुद्रादित्यैः सर्वैर्देवैः सेवितं दिवं तत्साम्नस्तृतीयं पादं जानीया-द्ब्रह्मस्वरूपं निरञ्जनं परमव्योम्निकं तत्साम्नश्चतुर्थं पादं जानीयाद्यो जानीतेसोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  ऋग्यजुःसामाथर्वाणश्चत्वारो वेदाः साङ्गाः सशाखाश्च-त्वारः पादा भवन्ति  ।  किं ध्यानं किं दैवतं कान्यङ्गानि कानि दैवतानि किं छन्दःक ऋषिरिति  ॥  २
॥  स होवाच प्रजापतिः स यो ह वै तत्सावित्रस्याष्टाक्षरंपदं श्रियाऽभिषिक्तं तत्साम्नोऽङ्गं वेद श्रिया हैवाभिषिच्यते सर्वे वेदाः प्रणवा-दिकास्तं प्रणवं तत्साम्नोऽङ्गं वेद स त्रींल्लोकाञ्जयति चतुर्विंशत्यक्षरा महा-लक्ष्मीर्यजुस्तत्साम्नोऽम्नं वेद स आयुर्यशःकीर्तिज्ञानैश्वर्यवान्भवति तस्मादिदंसाङ्गं साम जानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति सावित्रीं प्रणवंयजुर्लक्ष्मीं स्त्रीशूद्राय नेच्छन्ति द्वात्रिंशदक्षरं साम जानीयाद्यो जानीतेसोऽमृतत्वं च गच्छति सावित्रीं लक्ष्मीं यजुः प्रणवं यदि जानीयात्स्त्रीशूद्रः समृतोऽधो गच्छति तस्मात्सर्वदा नाचष्टे यद्याचष्टे स आचार्यस्तेनैव मृतोऽधोगच्छति  ॥  ३
॥  स होवाच प्रजापतिरग्निर्वै वेदा इदं सर्वं विश्वानि भूतानिप्राणा वा इन्द्रियाणि पशवोऽन्नममृतं सम्राट्स्वराड्विराट्तत्साम्नः प्रथमं पादंजानीयादृग्यजुःसामाथर्वरूपः सूर्योऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषस्तत्साम्नो द्वितीयं----------------------२१९-
-पादं जानीयाद्य ओषधीनां प्रभवति तारापतिः सोमस्तत्साम्नस्तृतीयं पादंजानीयात्स ब्रह्मा स शिवः स हरिः स इन्द्रः सोऽग्निः सोऽक्षरः परमःस्वराट् तत्साम्नश्चतुर्थं पादं जानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।ॐ उग्रं प्रथमस्याद्यं ज्वलं द्वितीयस्याद्यं नृसिं तृतीयस्याद्यं मृत्युं चतुर्थ-स्याद्यं साम जानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति तस्मादिदं साम यत्रकुत्रचिन्नाचष्टे यदि दातुमपेक्षते पुत्राय शुश्रूषवे दास्यत्यन्यस्मै शिष्याय चेति॥  ४
॥  क्षीरोदार्णवशायिनं नृकेसरिं योगिध्येयं परमं पदं साम जानीयाद्योजानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति वीरं प्रथमस्यार्धान्त्यं तंसं द्वितीयस्यार्धान्त्यंहंभी तृतीयस्यार्धान्त्यं मृत्युं चतुर्थस्यार्धान्त्यं साम जानीयाद्यो जानीते सोऽमृ-तत्वं च गच्छति तस्मादिदं साम येन केनचिदाचार्यमुखेन यो जानीते सतेनैव शरीरेण संसारान्मुच्यते मोचयति मुमुक्षुर्भवति जपात्तेनैव शरीरेणदेवतादर्शनं करोति तस्मादिदमेव मुख्यं द्वारं कलौ नान्येषां भवति तस्मादिदंसाङ्गं साम जानीयाद्यो जानीते स मुमुक्षुर्भवति  ॥  ५
॥  ॐ ऋतं सत्यं परंब्रह्म पुरुषं नृकेसरिविग्रहम्  ।  कृष्णपिङ्गलमूर्ध्वरेतं विरूपाक्षं शंकरं नीललोहि-तमुमापतिं पशुपतिं पिनांकिनं ह्यमितद्युतिमीशानः सर्वविद्यानामीश्वरः सर्वभू-तानां ब्रह्माधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिर्यो यजुर्वेदवाच्यस्तं साम जानीयाद्यो जानीतेसोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  महा प्रथमान्तार्धस्याद्यम्  ।  र्वतो द्वितीयान्तार्धस्याद्यंषणं तृतीयान्तार्धस्याद्यं नमा चतुर्थान्तार्धस्याद्यं साम जानीयाद्यो जानीतेसोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  तस्मादिदं सच्चिदानन्दमयं परं ब्रह्म तमेवं विद्वानमृतैह भवति  ।  तस्मादिदं साङ्गं साम जानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं चगच्छति  ॥  ६
॥  विश्वसृज एतेन वै विश्वमिदमसृजन्त यद्विश्वमसृजन्त तस्मा-द्विश्वसृजो विश्वमेनाननु प्रजायते ब्रह्मणः सायुज्यं सलोकतां यन्ति तस्मादिदंसाङ्गं साम जानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  विष्णुं प्रथमस्यान्त्यंमुखं द्वितीयस्यान्त्यं भद्रं तृतीयस्यान्त्यं म्यहं चतुर्थस्यान्त्यं साम जानीयाद्योजानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  योऽसौ सोऽवेदयदिदं किं चात्मनि ब्रह्मण्यानु-ष्टभं जानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  स्त्रीपुंसोर्वा य इहैव स्थातु-मपेक्षते स सर्वैश्वर्यं ददाति यत्र कुत्रापि म्रियते देहान्ते देवः परं ब्रह्म तारकंव्याचष्टे येनासावमृती भूत्वा सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  तस्मादिदं साममध्यगंजपति तस्मादिदं सामाङ्गं प्रजापतिस्तस्मादिदं सामाङ्गं प्रजापतिर्य एवं वेदेति----------------------२२०-
-महोओ!पनिषत्  ।  य एतां महोपनिषदं वेद स कृतपुरश्चरणोऽपि महाविष्णुर्भवतिमहाविष्णुर्भवतीति  ॥  ७
॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु प्रथमोपनिषत्समाप्ता  ॥  १
॥देवा ह वै मृत्योः पाप्मभ्यः संसाराच्चाबिभयुस्ते प्रजापतिमुपाधावंस्तेभ्यएतं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं प्रायच्छत्तेन वै सर्वे मृत्युमजयन्सर्वे पाप्मान-मतरन्संसाराच्चातरंस्तस्माद्यो मृत्योः पाप्मभ्यः संसाराच्च बिभीयात्स एवंमन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं प्रतिगृह्णीयात्स मृत्युं जयति स पाप्मानं तरतिस संसारं तरति तस्य ह वै प्रणवस्य या पूर्वा मात्रा पृथिव्यकारः सऋग्भिरृग्वेदो ब्रह्मा वसवो गायत्री गार्हपत्यः स साम्नः प्रथमः पादोभवति द्वितीयाऽन्तरिक्षं स उकारः स यजुर्भिर्यजुर्वेदो विष्णू रुद्रास्त्रिष्टुब्दक्षि-णाग्निः स साम्नो द्वितीयः पादो भवति तृतीया द्यौः स मकारः ससामभिः सामवेदो रुद्रा आदित्या जगत्याहवनीयः स साम्नस्तृतीयः पादोभवति याऽवसानेऽस्य चतुर्थ्यर्धमात्रा सा सोमलोक ॐकारः सोऽथर्वणैर्मन्त्रै-रथर्ववेदः संवर्तकोऽग्निर्मरुतो विरोडेक ऋषिर्भास्वती सा साम्नश्चतुर्थः पादोभवति  ॥  १
॥  अष्टाक्षरः प्रथमः पादो भवत्यष्टाक्षरास्त्रयः पादा भवन्ति एवंद्वात्रिंशदक्षराणि संपद्यन्ते द्वात्रिंशदक्षरा वा अनुष्टुब्भवति अनुष्टुभा सर्वमिदंसृष्टमनुष्टुभा सर्वमुपसंहृतं तस्य हि पञ्चाङ्गानि भवन्ति चत्वारः पादाश्चत्वा-र्यङ्गानि भवन्ति सप्रणवं सर्वं पञ्चमं भवति  ।  ॐ हृदयाय नमः  ।  ॐशिरसे स्वाहा  ।  ॐ शिखायै वषट्  ।  ॐ कवचाय हुम्  ।  ॐ  अस्त्रायफडिति प्रथमं प्रथमेन युज्यते द्वितीयं द्वितीयेन तृतीयं तृतीयेन चतुर्थंचतुर्थेन पञ्चमं पञ्चमेन व्यतिषक्ता वा इमे लोकास्तस्माद्व्यतिषक्तान्यङ्गानिभवन्त्योमित्येतदक्षरमिदं सर्वं तस्मात्प्रत्यक्षरमुभयत ॐकारो भवतीत्यक्षराणांन्यासमुपदिशन्ति ब्रह्मवादिनः  ॥  २
॥  तस्य ह वा उग्रं प्रथमं स्थानंजानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति वीरं द्वितीयं स्थानं महाविष्णुंतृतीयं ज्वलन्तं चतुर्थं सर्वतोमुखं पञ्चमं नृसिंहं षष्ठं भीषणं सप्तमं भद्रमष्टमंमृत्युमृत्युं नवमं नमामि दशममहमित्येकादशं स्थानं जानीयाद्यो जानीतेसोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  एकादशपदा वा अनुष्टुब्भवत्यनुष्टुभा सर्वमिदंसृष्टमनुष्टुभा सर्वमुपसंहृतं तस्मात्सर्वमिदमानुष्टुभं जानीयाद्यो जानीते सोऽ-मृतत्वं च गच्छति  ॥  ३
॥  देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्नथ कस्मादुच्यत----------------------२२१-
-उग्रमिति स होवाच प्रजापतिर्यस्मात्स्वमहिम्ना सर्वांल्लोकान्सर्वान्देवान्सर्वाना-त्मनः सर्वाणि भूतान्युद्गृह्णात्यजस्रं सृजति विसृजति विवासयत्युद्ग्राह्यतौद्ग्रह्यते  ।  स्तुहि श्रुतं गर्तसदं युवानं मृगं नभीममुपहन्तुमुग्रम्  ।मृडा जरित्रे सिंह स्तवानो अन्यं ते अस्मन्निवपन्तु सेनाः  ।  तस्मादुच्यतौग्रमिति  ।  अथ कस्मादुच्यते वीरमिति यस्मात्स्वमहिम्ना सर्वांल्लोका-न्सर्वान्देवान्सर्वानात्मनः सर्वाणि भूतानि विरमति विरामयत्यजस्रं सृजतिविसृजति वासयति  ।  यतो वीरः कर्मण्यः सुदक्षो युक्तग्रावा जायतेदेवकामः  ।  तस्मादुच्यते वीरमिति  ।  अथ कस्मादुच्यते महाविष्णुमिति  । यःसर्वांल्लोकान्व्याप्नोति व्यापयति स्नेहो यथा पललपिण्डमोतप्रोतमनुप्राप्तंव्यतिषक्तो व्याप्यते व्यापयते  ।  यस्मान्न जातः परोऽन्योऽस्ति य आविवेशभुवनानि विश्वा  ।  प्रजापतिः प्रजया संविदानस्त्रीणि ज्योतींषि सचते सषोडशीति  ।  तस्मादुच्यते महाविष्णुमिति  ।  अथ कस्मादुच्यते ज्वलन्तमितियस्मात्स्वमहिम्ना सर्वाँल्लोकान्सर्वान्देवान्सर्वानात्मनः सर्वाणि भूतानि स्वतेजसाज्वलति ज्वालयति ज्वाल्यते ज्वालयते  ।  सविता प्रसविता दीप्तो दीपयन्दीप्य-मानः  ।  ज्वलञ्ज्वलिता तपन्वितपन्संदपन्रोचनो रोचमानः शोभनः शोभ-मानः कल्याणः ।  तस्मादुच्यते ज्वलन्तमिति  ।  अथ कस्मादुच्यते सर्वतो-मुखमिति  ।  यस्मादनिन्द्रियोऽपि सर्वतः पश्यति सर्वतः शृणोति सर्वतोगच्छति सर्वत आदत्ते स सर्वगः सर्वतस्तिष्ठति  ।  एकः पुरस्ताद्य इदंबभूव यतो बभूव भुवनस्य गोपाः  ।  यमप्येति भुवनं सांपराये नमामितमहं सर्वतोमुखम्  ।  तस्मादुच्यते सर्वतोमुखमिति  ।  अथ कस्मादुच्यतेनृसिंहमिति  ।  यस्मात्सर्वेषां भूतानां ना वीर्यतमः श्रेष्ठतमश्च सिंहो वीर्यतमःश्रेष्ठतमश्च तस्मान्नृसिंह आसीत्परमेश्वरो जगद्धितं वा एतद्रूपमक्षरं भवति  ।  प्रतद्विष्णुः स्तवते वीर्याय मृगो नभीमः कुचरो गिरिष्ठाः  ।  यस्योरुषु त्रिषुविक्रमणेष्वधि क्षियन्ति भुवनानि विश्वा  ।  तस्मादुच्यते नृसिंहमिति  ।  अथकस्मादुच्यते भीषणमिति  ।  यस्माद्यस्य रूपं दृष्ट्वा सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणिभूतानि भीत्या पलायन्ते स्वयं यतः कुतश्चिन्न बिभेति  ।  भीषाऽस्माद्वातः पवतेभीषोदेति सूर्यः  ।  भीषाऽस्मादग्निश्चेन्द्रश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः  ।  तस्मादुच्यतेभीषणमिति  ।  अथ कस्मादुच्यते भद्रमिति  ।  यस्मात्स्वयं भद्रो भूत्वा सर्वदाभद्रं ददाति रोचनो रोचमानः शोभनः शोभमानः कल्याणः  ।  भद्रं कर्णेभिः----------------------२२२-
-शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः  ।  स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिर्व्यशेम देव-हितं यदायुः  ।  तस्मादुच्यते भद्रमिति  ।  अथ कस्मादुच्यते मृत्युमृत्युमिति  ।यस्मात्स्वमहिम्ना स्वभक्तानां स्मृत एव मृत्युमपमृत्युं च मारयति  ।  यआत्मदा बलदा यस्य विश्व उपासते प्रशिषं यस्य देवाः  ।  यस्य च्छायामृतंयो मृत्युमृत्युः कस्मै देवाय हविषा विधेम  ।  तस्मादुच्यते मृत्युमृत्युमिति  ।अथ कस्मादुच्यते नमामीति  ।  यस्माद्यं सर्वे देवा नमन्ति मुमुक्षवो ब्रह्मवा-दिनश्च  ।  प्र नूनं ब्रह्मणस्पतिर्मन्त्रं वदत्युक्थम्  ।  यस्मिन्निन्द्रो वरुणो मित्रोअर्यमा देवा ओकांसि चक्रिरे  ।  तस्मादुच्यते नमामीति  ।  अथ कस्मादुच्यते-ऽहमिति  ।  अहमस्मि प्रथमजा ऋता३
स्य  ।  पूर्वं देवेभ्यो अमृतस्य ना३
भायि  ।यो मा ददाति स इदेव मा३
वाः  ।  अहमन्नमन्नमदन्तमा३
द्मि  ।  अहं विश्वंभुवनमभ्यभवा३
म्  ।  सुवर्न ज्योतीः  ।  य एवं वेदेत्युपनिषत्  ॥  ४
॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु द्वितीयोपनिषत्समाप्ता  ॥  २
॥देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्नानुष्टुभस्य मन्त्रराजस्य नारसिंहस्य शक्तिं बीजं चनो ब्रूहि भगव इति  ।  स होवाच प्रजापतिर्माया वा एषा नारसिंही सर्वमिदंसृजति सर्वमिदं रक्षति सर्वमिदं संहरति  ।  तस्मान्मायामेतां शक्तिं विद्याद्यएतां मायां शक्तिं वेद स पाप्मानं तरति सोऽमृतत्वं च गच्छति महतींश्रियमश्नुते मीमांसन्ते ब्रह्मवादिनो ह्रस्वा वा दीर्घा वा प्लुता वेति  ।  यदिह्रस्वा भवति सर्वं पाप्मानं दहत्यमृतत्वं च गच्छति यदि दीर्घा भवति महतींश्रियमाप्नुयादमृतत्वं च गच्छति यदि प्लुता भवति ज्ञानवान्भवत्यमृतत्वंच गच्छति  ।  तदेतदृषिणोक्तं निदर्शनम्  --  सईं पाहि य ऋजीषी तरुत्रःश्रियं लक्ष्मीमौपलामम्बिकां गां षष्ठीं च यामिन्द्रसेनेत्युत आहुस्तां विद्यांब्रह्मयोनिं सरूपां तामिहायुषे शरणं प्रपद्ये  ।  सर्वेषां वा एतद्भूतानामाकाशःपरायणं सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव जायन्ते  ।  आकाशादेवजातानि जीवन्त्याकाशं प्रयन्त्यभिसंविशन्ति  ।  तस्मादाकाशं बीजं विद्यात्त-देतदृषिणोक्तं निदर्शनम्  --हँसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दु-रोणसत्  ।  नृषद्वरसदृतसद्व्योमसदब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत्  ।य एवं वेदेति महोपनिषत्  ॥  १
॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु तृतीयोपनिषत्समाप्ता  ॥  ३
॥----------------------२२३-
-देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्नानुष्टुभस्य मन्त्रराजस्य नारसिंहस्याङ्गमन्त्रान्नो ब्रूहिभगव इति  ।  स होवाच प्रजापतिः प्रणवं सावित्रीं यजुर्लक्ष्मीं नृसिंहगायत्री-मित्यङ्गानि जानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  ओमित्वेतदक्षरमिदंसर्वं तस्योपव्याख्यानं भूतं भवद्भविष्यदिति सर्वमॐकार एव यच्चान्यत्त्रिकाला-तीतं तदप्यॐकार एव सर्वं ह्येतद्ब्रह्मायमात्मा ब्रह्म सोऽयमात्मा चतुष्पाज्जागरित-स्थानो बहिःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः स्थूलभुग्वैश्वानरः प्रथमः पादःस्वप्नस्थानेऽन्तःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः प्रविविक्तभुक्तैजसो द्वितीयः पादोयत्र सुप्तो न कंचन कामं कामयते न कंचन स्वप्नं पश्यति तत्सुषुप्तं सुषुप्तस्थानएकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक्चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः पादएष सर्वेश्वर एष सर्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्य प्रभवाप्ययौ हि भूतानांन बहिःप्रज्ञं नान्तःप्रज्ञं नोभयतःप्रज्ञं न प्रज्ञं नाप्रज्ञं न प्रज्ञानघनमदृष्ट-मव्यवहार्यमग्राह्यमलक्षणमलिङ्गमचिन्त्यमव्यपदेश्यमेकात्मप्रत्ययसारं प्रपञ्चो-पशमं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्ते स आत्मा स विज्ञेयः  ॥  १
॥  अथसावित्री गायत्री या यजुषा प्रोक्ता तया सर्वमिदं व्याप्तं घृणिरिति द्वे अक्षरेसूर्य इति त्रीण्यादित्य इति त्रीण्येतद्वै सावित्रस्याष्टाक्षरं पदं श्रियाभिषिक्तय एवं वेद श्रिया हैवाभिषिच्यते  ।  तदेतदृचाऽभ्युक्तम् --ऋचो अक्षरे परमेव्योमन्यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः  ।  यस्तन्न वेद किमृचा करिष्यति यैत्तद्विदुस्त इमे समासत इति  ।  न ह वा एतस्यर्चा न यजुषा न सा-म्नाऽर्थोऽस्ति यः सावित्रीं वेदेति  ।  ॐ  भूर्लक्ष्मीर्भुवर्लक्ष्मीः सुवःकालकर्णी  ।तन्नो महालक्ष्मीः प्रचोदयादित्येषा वै महालक्ष्मीर्यजुर्गायत्री चतुर्विंशत्यक्षराभवति गायत्री वा इदं सर्वं यदिदं किंच तस्माद्य एतां महालक्ष्मीं याजुषीं वेदमहतीं श्रियमश्नुते  ।  ॐ नृसिंहाय विद्महे वज्रनखाय धीमहि  ।  तन्नः सिंहःप्रचोदयादित्येषा वै नृसिंहगायत्री वेदानां देवानां निदानं भवति य एवं वेद सनिदानवान्भवति  ॥  २
॥  देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्नथ कैर्मन्त्रैर्देवः स्तुतः प्रीतोभवति स्वात्मानं दर्शयति तन्नो ब्रूहि भगव इति  ।  स होवाच प्रजापतिः  ।  ॐ उंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च ब्रह्मा तस्मै वै नमो नमः  १
।  ॐ ग्रंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च विष्णुस्तस्मै वै नमो नमः  २
।  ॐ  वींॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च महेश्वरस्तस्मै वै नमो नमः  ३
।  ॐ रंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च पुरुषस्तस्मै वै नमो नमः  ४
।  ॐ  मं----------------------२२४-
-ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्चेश्वरस्तस्मै वै नमो नमः  ५
।  ॐ हांॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्या सरस्वती तस्मै वै नमो नमः  ६
।ॐ विं ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्या श्रीस्तस्मै वै नमो नमः  ७
।  ॐ ष्णुंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्या गौरी तस्मै वै नमो नमः  ८
।  ॐ ज्वंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्या प्रकृतिस्तस्मै वै नमो नमः  ९
।  ॐ लंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्या विद्या तस्मै वै नमो नमः  १०
।  ॐ तंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्चॐकारस्तस्मै वै नमो नमः  ११
।  ॐ संॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्याश्चतस्रोऽर्धमात्रास्तस्मै वै नमो नमः  १२
।ॐ वं ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्ये च वेदाः साङ्गाः सशाखास्तस्मै वैनमो नमः  १३
।  ॐ तॐ ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्ये पञ्चाग्नयस्तस्मैवै नमो नमः १४
।  ॐ मुं ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्याः सप्तव्याहृतयस्तस्मै वै नमो नमः  १५
।  ॐ खं ॐ यो वै नृसिंहो देवोभगवान्ये चाष्टौ लोकपालास्तस्मै वै नमो नमः  १६
।  ॐ नृं ॐ योवै नृसिंहो देवो भगवान्ये चाष्टौ वसवस्तस्मै वै नमो नमः  १७
।  ॐ सिंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्ये च रुद्रास्तस्मै वै नमो नमः  १८
।  ॐ हंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्ये चादित्यास्तस्मै वै नमो नमः  १९
।  ह्रींभिं ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्ये चाष्टौ ग्रहास्तस्मै वै नमो नमः  २०
।ॐ षं ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यानि पञ्च महाभूतानि तस्मै वै नमोनमः  २१
।  ॐ णं ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च कालस्तस्मै वै नमो नमः२२
।  ॐ भं ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च मनुस्तस्मै वै नमो नमः  २३
।ॐ द्रं ॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च मृत्युस्तस्मै वै नमो नमः २४
।  ॐ  मृंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च यमस्तस्मै वै नमो नमः  २५
।  ॐ  त्युंॐ यो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्चान्तकस्तस्मै वै नमो नमः  २६
।  ॐ मृं ॐ योवै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च प्राणस्तस्मै वै नमो नमः  २७
।  ॐ त्युं ॐ योवै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च सूर्यस्तस्मै वै नमो नमः  २८
।  ॐ नं ॐ योवै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च सोमस्तस्मै वै नमो नमः  २९
।  ॐ मां ॐ योवै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च विराट्पुरुषस्तस्मै वै नमो नमः  ३०
।  ॐ म्यं ॐयो वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च जीवस्तस्मै वै नमो नमः  ३१
।  ॐ हं ॐ योवै नृसिंहो दैवो भगवान्यश्च सर्वं तस्मै वै नमो नमः  ॥  ३२
॥  इति तान्प्रजा-----------------------२२५-
-पतिरब्रवीदेतैर्द्वात्रिंशन्मन्त्रैर्नित्यं देवं स्तुवते ततो देवः प्रीतो भवति स्वात्मानंदर्शयति  ।  तस्माद्य एतैर्मन्त्रैर्नित्यं देवं स्तौति स देवं पश्यति स सर्वं पश्यतिसोऽमृतत्वं च गच्छति य एवं वेदेति महोपनिषत्  ॥  ३
॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु चतुर्थोपनिषत्समाप्ता  ॥  ४
॥देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्महाचक्रं नाम चक्रं नो ब्रूहि भगव इतिसार्वकामिकं मोक्षद्वारं यद्योगिन उपदिशन्ति स होवाच प्रजापतिः षडरंवा एतत्सुदर्शनं महाचक्रं तस्मात्षडरं भवति षट्पत्रं चक्रं भवति षड् वाऋतव ऋतुभिः संमितं भवति मध्ये नाभिर्भवति नाभ्यां वा एतेऽराःप्रतिष्ठिताः  ।  मायया वा एतत्सर्वं वेष्टितं भवति नात्मानं माया स्पृशतितस्मान्मायया बहिर्वेष्टितं भवति  ।  अथाष्टारमष्टपत्रं चक्रं भवत्यष्टाक्षरा वैगायत्री गायत्र्या संमितं भवति बहिर्मायया वेष्टितं भवति क्षेत्रं क्षेत्रं वामायैषा संपद्यते  ।  अथ द्वादशारं द्वादशपत्रं चक्रं भवति द्वादशाक्षरा वै जगतीजगत्या संमितं भवति बहिर्मायया वेष्टितं भवति  ।  अथ षोडशारं षोडशपत्रंचक्रं भवति षोडशकलो वै पुरुषः पुरुष एवेदं सर्वं पुरुषेण संमितं भवतिमायया बहिर्वेष्टितं भवति  ।  अथ द्वात्रिंशदरं द्वात्रिंशत्पत्रं चक्रं भवतिद्वात्रिंशदक्षरा वा अनुष्टुबनुष्टुभा संमितं भवति बहिर्मायया वेष्टितं भवत्यरैर्वाएतत्सुबद्धं भवति वेदा वा एतेऽराः पत्रैर्वा एतत्सर्वतः परिक्रामति छन्दांसिवै पत्राणि  ॥  १
॥  तदेवं चक्रं सुदर्शनं महाचक्रं तस्य मध्ये नाभ्यां तारकंभवति यदक्षरं नारसिंहमेकाक्षरं तद्भवति षट्सु पत्रेषु षडक्षरं सुदर्शनं भवत्य-ष्टसु पत्रेष्वष्टाक्षरं नारायणं भवति द्वादशसु पत्रेषु द्वादशाक्षरं वासुदेवंभवति  ।  षोडशसु पत्रेषु मातृकाद्याः सबिन्दुकाः षोडश कला भवन्ति  ।द्वात्रिंशत्सु पत्रेषु द्वात्रिंशदक्षरं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं भवति  ।  तद्वाएतत्सुदर्शनं महाचक्रं सार्वकामिकं मोक्षद्वारमृङ्मयं यजुर्मयं साममयं ब्रह्म-मयममृतमयं भवति  ।  तस्य पुरस्ताद्वसव आसते रुद्रा दक्षिणत आदित्याःपश्चाद्विश्वे देवा उत्तरतो ब्रह्मविष्णुमहेश्वरा नाभ्यां सूर्याचन्द्रमसौ पार्श्व-योः  ।  तदेतदृचाऽभ्युक्तम्--ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्यस्मिन्देवा अधि विश्वेनिषेदुः  ।  यस्तं न वेद किमृचा करिष्यति य इत्तद्विदुस्त इमे समा-सत इति  ।  तदेतन्महाचक्रं बालो वा युवा वा वेद स महान्भवति सगुरुर्भवति स सर्वेषां मन्त्राणामुपदेष्टा भवत्यनुष्टुभा होमं कुर्यादनुष्टुभार्चनं----------------------२२६-
-तदेतद्रक्षोघ्नं मृत्युतारकं गुरुतो लब्धं कण्ठे बाहौ शिखायां वा बध्नति सप्त-द्वीपवती भूर्मिदक्षिणार्थं नावकल्पते तस्माच्छ्रद्धया यां कांचिद्दद्यात्सा दक्षिणाभवति  ॥  २
॥  देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्नानुष्टुभस्य मन्त्रराजस्य फलं नो ब्रूहिभगव इति स होवाच प्रजापतिर्य एतं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं नित्यमधीतेसोऽग्निपूतो भवति स वायुपूतो भवति स आदित्यपूतो भवति स सोमपूतोभवति स सत्यपूतो भवति स ब्रह्मपूतो भवति स विष्णुपूतो भवति सरुद्रपूतो भवति स वेदपूतो भवति स सर्वपूतो भवति स सर्वपूतो भवति  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥य एतं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं नित्यमधीते स मृत्युं तरति स पाप्मानंतरति स ब्रह्महत्यां तरति स भ्रूणहत्यां तरति स वीरहत्यां तरति स सर्वंततति स सर्वं तरति  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥य एतं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं सोऽग्निं स्तम्भयति स वायुं स्तम्भयतिस आदित्यं स्तम्भयति स सोमं स्तम्भयति स उदकं स्तम्भयति स सर्वान्दे-वान्स्तम्भयति स सर्वान्ग्रहान्स्तम्भयति स विषं स्तम्भयति स विषं स्तम्भयति  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥य एतं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं नित्यमधीते स भूर्लोकं जयति स भुवर्लोकंजयति स स्वर्लोकं जयति म महर्लोकं जयति स जनोलोकं जयति स तपोलोकंजयति स सत्यलोकं जयति स सर्वलोकं जयति स सर्वलोकं जयति  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥य एतं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं नित्यमधीते स मनुष्यानाकर्षयति सदेवानाकर्षयति स नागानाकर्षयति स यक्षानाकर्षयति स ग्रहानाकर्षयति ससर्वानाकर्षयति स सर्वानाकर्षयति  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु पञ्चमोऽध्यायः  ॥  ५
॥य एतं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं नित्यमधीते सोऽग्निष्टोमेन यजते सौक्थ्येन यजते स षोडशिना यजते स वाजपेयेन यजते सोऽतिरात्रेण यजतेसोऽप्तोर्यामेण यजते योऽश्वमेधेन यजते स सर्वैः क्रतुभिर्यजते स सर्वैःक्रतुभिर्यजते  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु षष्ठोऽध्यायः  ॥  ६
॥----------------------२२७-
-य एतं मन्त्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं नित्यमधीते स ऋचोऽधीते स यजूँष्य-धीते स सामान्यधीते सोऽथर्वाणमधीते सोऽङ्गिरसमधीते स शाखा अधीते सपुराणान्यधीते स कल्पानधीते स गाथा अधीते स नाराशंसीरधीते स प्रणव-मधीते यः प्रणवमधीते स सर्वमधीते स सर्वमधीते  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्सु सप्तमोऽध्यायः  ॥  ७
॥अनुपनीतशतमेकमेकेनोपनीतेन तत्सममुपनीतशतमेकमेकेन गृहस्थेनतत्समं गृहस्थशतमेकमेकेन वानप्रस्थेन तत्समं वानप्रस्थशतमेकमेकेन यतिनातत्समं यतीनां च शतं पूर्णं रुद्रजापकेन तत्समं रुद्रजापिशतमेकमेकेनाथर्व-शिरःशिखाध्यायकेन तत्सममथर्वशिरःशिखाध्यायकशतमेकमेकेन मन्त्रराजजा-पकेन तत्समं तद्वा एतत्परमं धाम मन्त्रराजाध्यायकस्य यत्र सूर्यो न तपतियत्र न वायुर्वाति यत्र न चन्द्रमास्तपति यत्र न नक्षत्राणि भान्ति यत्र नाग्नि-र्दहति यत्र न मृत्युः प्रविशति यत्र न दुःखं सदानन्दं परमानन्दं शाश्वतंशान्तं सदाशिवं ब्रह्मादिवन्दितं योगिध्येयं यत्र गत्वा न निवर्तन्ते योगिनः  ।तदेतदृचाभ्युक्तम्--तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीव चक्षु-राततम्  ।  तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिन्धते  ।  विष्णोर्यत्परमं पदमितितदेतन्निष्कामस्य भवति तदेतन्निष्कामस्य भवति  ॥  ३
॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्स्वष्टमोऽध्यायः  ॥  ८
॥इत्याथर्वणीयनृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषत्समाप्ता  ॥  ५
॥नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्  ॥  २९
॥ॐ भर्दं कर्णेभिः शृणुयाम०
॥  १
॥  स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः०
॥  २
॥ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥ देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्नणोरणीयांसमिममात्मानमॐकारं नो व्याच-क्ष्वेति तथेत्योमित्येतदक्षरमिदं सर्वं तस्योपव्याख्यानं भूतं भवद्भविष्य-दिति सर्वमॐकार एव यच्चान्यत्त्रिकालातीतं तदप्यॐकार एव  ।  सर्वं ह्येतद्ब्रह्माय-मात्मा ब्रह्म तमेतमात्मानमोमिति ब्रह्मणैकीकृत्य ब्रह्म चात्मनोमित्येकीकृत्यतदेकमजरममरममृतमभयमोमित्यनुभूय तस्मिन्निदं सर्वं त्रिशरीरमारोप्यतन्मयं हि तदेवेति संहरेदोमिति तं वा एतं त्रिशरीरमात्मानं त्रिशरीरं परंब्रह्मानुसंदध्यात्स्थूलत्वात्स्थूलभुक्त्वाच्च सूक्ष्मत्वात्सूक्ष्मभुक्त्वाच्चैक्यादानन्द-----------------------२२८-
-भोगाच्च सोऽयमात्मा चतुष्पाज्जागरितस्थानः स्थूलप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशति-मुखः स्थूलभुक्चतुरात्मा विश्वो वैश्वानरः प्रथमः पादः स्वप्नस्थानः सूक्ष्मप्रज्ञःसप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः सूक्ष्मभुक्चतुरात्मा तैजसो हिरण्यगर्भो द्वितीयःपादो यत्र सुप्तो न कंचन कामं कामयते न कंचन स्वप्नं पश्यति तत्सुषुप्तम्  ।सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक्चेतोमुखश्चतुरात्माप्राज्ञ ईश्वरस्तृतीयः पाद एष सर्वेश्वर एष सर्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्यप्रभवाप्ययौ हि भूतानां त्रयमप्येतत्सुषुप्तं स्वप्नं मायामात्रं चिदेकरसो ह्यय-मात्माऽथ चतुर्थश्चतुरात्मा तुरीयावसितत्वादेकैकस्योतानुज्ञात्रनुज्ञाविकल्पैस्त्र-यमत्रापि सुषुप्तं स्वप्नं मायामात्रं चिदेकरसो ह्यथायमादेशो न स्थूलप्रज्ञं नसूक्ष्मप्रज्ञ नोभयतःप्रज्ञं न प्रज्ञं नाप्रज्ञं न प्रज्ञानघनमदृष्टमव्यवहार्यमग्राह्यम-लक्षणमचिन्त्यमव्यपदेश्यमेकात्मप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शिवं शान्तमद्वैतंचतुर्थं मन्यन्ते स एवात्मा स विज्ञेय ईश्वरग्रासस्तुरीयतुरीयः  ॥  १
॥इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्सु प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥तं वा एतमात्मानं जाग्रत्यस्वप्नमसुषुप्तं स्वप्नेऽजाग्रतमसुषुप्तं सुषुप्तेऽजा-ग्रतमस्वप्नं तुरीयेऽजाग्रतमस्वप्नमसुषुप्तमव्यभिचारिणं नित्यानन्तसदेकरसंह्येवं चक्षुषो द्रष्टा श्रोत्रस्य द्रष्टा वाचो द्रष्टा मनसो द्रष्टा बुद्धेर्द्रष्टा प्राणस्यद्रष्टा तमसो द्रष्टा सर्वस्य द्रष्टा ततः सर्वस्मादस्मादन्यो विलक्षणश्चक्षुषःसाक्षी श्रोत्रस्य साक्षी वाचः साक्षी मनसः साक्षी बुद्धेः साक्षी प्राणस्यसाक्षी तमसः साक्षी सर्वस्य साक्षी ततोऽविक्रियो महाचैतन्योऽस्मात्सर्वस्मा-त्प्रियतम आनन्दघनं ह्येवमस्मात्सर्वस्मात्पुरतः सुविभातमेकरसमेवाजरम-मरममृतमभयं ब्रह्मैवाप्यजयैनं चतुष्पादं मात्राभिरॐकारेण चैकीकुर्या-ज्जागरितस्थानश्चतुरात्मा विश्वो वैश्वानरश्चतूरूपोऽकार एव चतूरूपोह्ययमकारः स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभिरकाररूपैराप्तेरादिमत्त्वाद्वा स्थूलत्वात्सू-क्ष्मत्वाद्बीजत्वात्साक्षित्वाच्चाप्नोति ह वा इदं सर्वमादिश्च भवति य एवंवेद स्वप्नस्थानश्चतुरात्मा तैजसो हिरण्यगर्भश्चतूरूप उकार एव चतूरूपोह्ययमुकारः स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभिरुकाररूपैरुत्कर्षादुभयत्वाद्वां स्थूलत्वा-त्सूक्ष्मत्वाद्बीजत्वात्साक्षित्वाच्चोत्कर्षति ह वै ज्ञानसंततिं समानश्च भवतिय एवं वेद  ।  सुषुप्तस्थानश्चतुरात्मा प्राज्ञ ईश्वरश्चतूरूपो मकार एव चतूरूपोह्ययं मकारः स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभिर्मकाररूपैमितेरपीतेर्वा स्थूलत्वात्सूक्ष्म-----------------------२२९-
-त्वाद्वीजत्वात्साक्षित्वाच्च मिनोति ह वा इदं सर्वमपीतिश्च भवति य एवंवेद  ।  मात्रा मात्राः प्रतिमात्राः कुर्यादथ तुरीय ईश्वरग्रासः स्वराट् स्वयमी-श्वरः स्वप्रकाशश्चतुरात्मोतानुज्ञात्रनुज्ञाविकल्पैरोतो ह्ययमात्मा यथेदं सर्व-मन्तकाले कालाग्निसूर्य उस्रैरनुज्ञाता ह्ययमात्माऽस्य सर्वस्य स्वात्मानंददातीदं सर्वं स्वात्मानमेव करोति यथा तमः सविताऽनुज्ञैकरसो ह्ययमात्माचिद्रूप एव यथा दाह्यं दग्ध्वाऽग्निरविकल्पो ह्ययमात्माऽवाङ्मनोगोचर-त्वाच्चिद्रूपश्चतूरूप ॐकार एव चतूरूपो ह्ययमॐकार ओतानुज्ञात्रनुज्ञा-विकल्पैरॐकाररूपैरात्मैव नामरूपात्मकं हीदं सर्वं तुरीयत्वाच्चिद्रूपत्वाद्वोत-त्वादनुज्ञातृत्वादनुज्ञात्वादविकल्परूपत्वाच्चाविकल्परूपं हीदं सर्वं नैव तत्रकाचन मिदाऽस्त्यथ तस्यायमादेशोऽमात्रश्चतुर्थोऽव्यवहार्यः प्रपञ्चोपशमःशिवोऽद्वैत ॐकार आत्मैव संविशत्यात्मनात्मानं य एवं वेदैष वीरोनारसिंहेन वानुष्टुभा मन्त्रराजेन तुरीयं विद्यादेष ह्यात्मानं प्रकाशयतिसर्वसंहारसमर्थः परिभवासहः प्रभुर्व्याप्तः सदोज्ज्वलोऽविद्याकार्यहीनः स्वात्म-बन्धहरःसर्वदा द्वैतरहित आनन्दरूपः सर्वाधिष्ठानसन्मात्रो निरस्ताविद्यातमो-मोहोऽहमेवेति तस्मादेवमेवेममात्मानं परं ब्रह्मानुसंदध्यादेष वीरो नृसिंहएव  ॥  २
॥इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्सु द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥तस्य ह वै प्रणवस्य या पूर्वा मात्रा सा प्रथमपादोभयतो भवति  ।  द्वितीयाद्वितीयस्य तृतीया तृतीयस्य चतुर्थ्योतानुज्ञात्रनुज्ञाविकल्परूपा तया तुरीयंचतुरात्मानसन्विप्य चतुर्थपादेन च तया तुरीयेणानुचिन्तयन्ग्रसेत्तस्य ह वाएतस्य प्रणवस्य या पूर्वा मात्रा सा पृथिव्यकारः स ऋग्भिरृग्वेदो ब्रह्मावसवो गायत्री गार्हपत्यः सा प्रथमः पादो भवति  ।  भवति च सर्वेषु पादेषुचतुरात्मा स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभिर्द्वितीयाऽन्तरिक्षं स उकारः स यजुर्भिर्य-जुर्वेदो विष्णुरुद्रास्त्रिष्टुब्दक्षिणाग्निः सा द्वितीयः पादो भवति  ।  भवति चसर्वेषु पादेषु चतुरात्मा स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभिस्तृतीया द्यौः स मकारःस सामभिः सामवेदो रुद्रादित्या जगत्या जगत्याहवनीयः सा तृतीयः पादोभवति  ।  भवति च सर्वेषु पादेषु चतुरात्मा स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभिर्याऽवसा-नेऽस्य चतुर्थ्यर्धमात्रा सा सोमलोक ॐकारः सोऽथर्वणैर्मन्त्रैरथर्ववेदः संवर्त-कोऽग्निर्मरुतो विराडेकऋषिर्भास्वती स्मृता सा चतुर्थः पादो भवति  ।  भवति----------------------२३०-
-च सर्वेषु पादेषु चतुरात्मा स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभिर्मात्रा मात्राः प्रतिमात्राःकृत्वोतानुज्ञात्रनुज्ञाविकल्परूपं चिन्तयन्ग्रसेत ज्ञोऽमृतो हुतसंवित्कः शुद्धःसंविष्टो निर्विघ्न इममसुनियमेऽनुभूयेहेदं सर्वं दृष्ट्वाऽसुप्रपञ्चहीनोऽथ सकलःसाधारोऽमृतमयश्चतुरात्मा सर्वमयश्चतुरात्माऽथ महापीठे सपरिवारंतमेतं चतुःसप्तात्मानं चतुरात्मानं मूलाग्नावग्निरूपं प्रणवं संदध्यात्सप्तात्मानंचतुरात्मानमकारं ब्रह्माणं नाभौ सप्तात्मानं चतुरात्मानमुकारं विष्णुं हृदयेसप्तात्मानं चतुरात्मानं मकारं रुद्रं भ्रूमध्ये सप्तात्मानं चतुरात्मानंचतुःसप्तात्मानं चतुरात्मानमॐकारं सर्वेश्वरं द्वादशान्ते  ।  सप्तात्मानंचतुरात्मानं चतुःसप्तात्मानं चतुरात्मानमानन्दामृतरूपमॐकारं षोडशान्ते  ।अथानन्दामृतेनैतांश्चतुर्धा संपूज्य तथा ब्रह्माणमेव विष्णुमेव रुद्रमेव विभ-क्तांस्त्रीनेवाविभक्तांस्त्रीनेव लिङ्गरूपानेव च संपूज्योपहारैश्चतुर्धाऽथ लिङ्गान्सं-हृत्य तेजसा शरीरत्रयम् संव्याप्य तदधिष्ठानमात्मानं संज्वाल्य तत्तेज आत्म-चैतन्यरूपं बलमवष्टभ्य तस्य गुणैरैक्यं संपाद्य महास्थूलं महासूक्ष्मे महासूक्ष्मंमहाकारणे च संहृत्य मात्राभिरोतानुज्ञात्रनुज्ञाविकल्परूपं चिन्तयन्ग्रसेत्  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्सु तृतीयः खण्डः  ॥  ३
॥तं वा एतमात्मानं परमं ब्रह्मॐकारं तुरीयॐकाराग्रविद्योतमनुष्टुभा नत्वाप्रसाद्योमिति संहृत्याहमित्यनुसंदध्यादथैतमेवात्मान परमं ब्रह्मॐकारं तुरीयॐ-काराग्रविद्योतमेकादशात्मानमात्मानं नारसिंहं नत्वोमिति संहरन्ननुसंदध्यात्  ।अथैतमेवात्मानं परमं ब्रह्मॐकारं तुरीयॐकाराग्रविद्योतं प्रणवेन संचिन्त्यानुष्टुभासच्चिदानन्दपूर्णात्मसु नवात्मकं सच्चिदानन्दपूर्णात्मानं परमात्मानं परं ब्रह्मसंभाव्याहमित्यात्मानमादाय नमसा ब्रह्मणैकीकुर्यादनुष्टुभैव वैष उ एव न्रेषहि सर्वत्र सर्वदा सर्वात्मा सिंहोऽसौ परमेश्वरोऽसौ हि सर्वत्र सर्वदा सर्वात्मासन्सर्वमत्ति नृसिंह एवैकल एष तुरीय एष एवोग्र एष एव वीर एष एवमहानेष एव विष्णुरेष एव ज्वलन्नेष एव सर्वतोमुख एष एव नृसिंह एष एवभीषण एष एव भद्र एष एव मृत्युमृत्युरेष एव नमाम्येष एवाहमेवं योगा-रूढो ब्रह्मण्येवानुष्टुभं संदध्यादॐकार इति  ।  तदेतौ श्लोकौ भवतः -- संस्तभ्यसिंहं स्वसुतान्गुणर्धान्संयोज्य शृङ्गैरृषभस्य हत्वा  ।  वश्यां स्फुरन्तीमसतींनिपीड्य संभक्ष्य सिंहेन स एष वीरः  ।  शृङ्गप्रोतान्पदा स्पृष्ट्वा हत्वा तामग्र-सत्स्वयम्  ।  नत्वा च बहुधा दृष्ट्वा नृसिंहः स्वयमुद्बभाविति  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्सु चतुर्थः खण्डः  ॥  ४
॥----------------------२३१-
-अथैषो एवाकार आप्ततमार्थ आत्मन्येव नृसिंहे ब्रह्मणि वर्तत एष ह्येवा-प्ततम एष हि साक्ष्येष ईश्वरोऽतः सर्वगतो न हीदं सर्वमेष हि व्याप्ततमैदं सर्वं यदयमात्मा मायामात्रमेष एवोग्र एष हि व्याप्ततम एष एव वीरएष हि व्याप्ततम एष एव महानेष हि व्याप्ततम एष एव विष्णुरेष हिव्याप्ततम एष एव ज्वलन्नेष हि व्याप्ततम एष एव सर्वतोमुख एष हि व्याप्त-तम एष एव नृसिंह एव हि व्याप्ततम एष एव भीषण एष हि व्याप्ततमएष एव भद्र एष हि व्याप्ततम एष एव मृत्युमृत्युरेष हि व्याप्ततम एष एवनमाम्येष हि व्याप्ततम एव एवाहमेष हि व्याप्ततम आत्मैव नृसिंहो ब्रह्मभवति य एवं वेद  ।  सोऽकामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामो न तस्य प्राणाउत्क्रामन्त्यत्रैव समवनीयन्ते ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येत्यथैषो एवोकार उत्कृष्टतमार्थआत्मन्येव नृसिंहे देवे ब्रह्मणि वर्तते  ।  तस्मादेष सत्यस्वरूपो न ह्यन्यदस्त्यमेय-मनात्मग्रकाशमेष हि स्वप्रकाशोऽसङ्गोऽन्यन्न वीक्षत आत्माऽतो नान्यप्रथाप्रा-प्तिरात्ममात्रं ह्येतदुत्कृष्टमेष एवोग्र एष ह्येवोत्कृष्ट एष एव वीर एष ह्येवोत्कृष्टएष एव महानेष ह्येवोत्कृष्ट एष एव विष्णुरेष ह्येवोत्कृष्ट एष एव ज्वलन्नेषह्येवोत्कृष्ट एष एव सर्वतोमुख एष ह्येवोत्कृष्ट एष एव नृसिंह एष ह्येवोत्कृष्टएष एव भीषण एष ह्येवोत्कृष्ट एष एव भद्र एष ह्येवोत्कृष्ट एष एव मृत्यु-मृत्युरेष ह्येवोत्कृष्ट एष एव नमाम्येष ह्येवोत्कृष्ट एष एवाहमेष ह्येवोत्कृष्ट-स्तस्मादात्मानमेवैवं जानीयादात्मैव नृसिंहो देवो ब्रह्म भवति य एवं वेद  ।सोऽकामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामो न तस्य प्राणा उत्क्रामन्त्यत्रैव सम-वनीयन्ते  ।  ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येत्यथैषो एव मकारो महाविभूत्यर्थं आत्मन्येवनृसिंहे देवे परे ब्रह्मणि वर्तते तस्मादयमनल्पोऽभिन्नरूपः स्वप्रकाशो ब्रह्मैवव्याप्ततम उत्कृष्टतम एतदेव ब्रह्मापि सर्वज्ञं महामायं महात्रिभूत्येतदेवोग्रमे-तद्धि महाविभूत्येतदेव वीरमेतद्धि महाविभूत्येतदेव महदेतद्धि महाविभूत्ये-तदेव विष्ण्वेतद्धि महाविभूत्येतदेव ज्वलदेतद्धि महाविभूत्येतदेव सर्वतोमुख-मेतद्धि महाविभूत्येतदेव नृसिंहमेतद्धि महाविभूत्येतदेव भीषणमेतद्धि महा-विभूत्येतदेव भद्रमेतद्धि महाविभूत्येतदेव मृत्युमृत्य्वेतद्धि महाविभूत्येतदेवनमाम्येतद्धि महाविभूत्येतदेवाहमेतद्धि महाविभूति तस्मादकारोकाराभ्यामि-ममात्मानमाप्ततममुत्कृष्टतमं चिन्मात्रं सर्वद्रष्टारं सर्वसाक्षिणं सर्वग्रासं सर्व-प्रेमास्पदं सच्चिदानन्दमात्रमेकरसं पुरतोऽस्मात्सर्वस्मात्सुविभातमन्विष्या-----------------------२३२-
-प्ततममुत्कृष्टतमं चिन्मात्रं महाविभूति सच्चिदानन्दमात्रमेकरसं परमेव ब्रह्ममकारेण जानीयादात्मैव नृसिंहो देवः परमेव ब्रह्म भवति य एवं वेद  ।  सोऽ-कामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामो न तस्य प्राणा उत्क्रामन्त्यत्रैव समव-नीयन्ते ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येतीति ह प्रजापतिरुवाच  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्सु पञ्चमः खण्डः  ॥  ५
॥ते देवा इममात्मानं ज्ञातुमैच्छंस्तान्हासुरः पाप्मा परिजग्रास  ।  त ऐक्षन्तहन्तैनमासुरं पाप्मानं ग्रसाम इति  ।  त एतमेवॐकाराग्रविद्योतं तुरीयतुरीय-मात्मानमुग्रमनुग्रं वीरमवीरं महान्तममहान्तं विष्णुमविष्णुं ज्वलन्तमज्वलन्तंसर्वतोमुखमसर्वतोमुखं नृसिंहमनृसिंहं भीषणमभीषणं भद्रमभद्रं मृत्युमृत्यु-ममृत्युमृत्युं नमाम्यनमाम्यहमनहं नृसिंहानुष्टुभैव बुबुधिरे तेभ्यो हासावा-सुरः पाप्मा सच्चिदानन्दघनं ज्योतिरभवत्तस्मादपक्वकषाय इममेवॐकाराग्र-विद्योतं तुरीयतुरीयमात्मानं नृसिंहानुष्टुभैव जानीयात्तस्यासुरः पाप्मासच्चिदानन्दघनं ज्योतिर्भवति  ।  ते देवा ज्योतिष उत्तितीर्षवो द्वितीयाद्भयमेवपश्यन्तं इममेवॐकाराग्रविद्योतं तुरीयतुरीयमात्मानं नृसिंहानुष्टुभान्विष्यप्रणवेनैव तस्मिन्नवस्थितास्तेभ्यस्तज्ज्योतिरस्य सर्वस्य पुरतः सुविभातमविभातम-द्वैतमचिन्त्यमलिङ्गं स्वप्रकाशमानन्दघनं शून्यमभवत्  ।  एवंवित्स्वप्रकाशं परमेवब्रह्म भवति ते देवाः पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च ससाधनेभ्योव्युत्थाय निरागारा निष्परिग्रहा अशिखा अयज्ञोपवीता अन्धा बधिरा मुग्धाःक्लीबा मूका उन्मत्ता इव परिवर्तमानाः शान्ता दान्ता उपरतास्तितिक्षवःसमा हिता आत्मारतय आत्मक्रीडा आत्ममिथुना आत्मानन्दाः प्रणवमेवपरमं ब्रह्मात्मप्रकाशं शून्यं जानन्तस्तत्रैव परिसमाप्तास्तस्माद्देवानां व्रतमा-चरन्नॐकारे परे ब्रह्मणि पर्यवसितो भवेत्स आत्मनैवात्मानं परमं ब्रह्मपश्यति  ।  तदेष श्लोकः--शृङ्गेष्वशृङ्गं संयोज्य सिंहं शृङ्गेषु योजयेत्  ।शृङ्गाभ्यां शृङ्गमाबध्य त्रयो देवा उदासत इति  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्सु षष्ठः खण्डः  ॥  ६
॥देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्भूय एव नो भगवान्विज्ञापयत्विति तथेत्यज-त्वादमरत्वादजरत्वादमृतत्वादभयत्वादशोकत्वादमोहत्वादनशनायत्वादपि-पासत्वादद्वैतत्वाच्चाकारेणेममात्मानमन्विष्योदुत्कृष्टत्वादुदुत्पादकत्वादुदुत्प्र-वेष्टत्वादुदुत्थापयितृत्वादुदुद्द्रष्टत्वादुदुत्कर्तृत्वादुदुत्पथवारकत्वादुदुद्ग्रासकत्वा-----------------------२३३-
-दुदुद्भ्रान्तत्वादुदुत्तीर्णविकृतित्वाच्चोकारेण परमं सिंहमन्विष्याकारमि-ममात्मानमुकारपूर्वार्धमाकृष्य सिंहीकृत्योत्तरार्धेन तं सिंहमाकृष्य महत्त्वा-न्महस्त्वान्मानत्वान्मुक्तत्वान्महादेवत्वान्महेश्वरत्वान्महासत्त्वान्महाचित्त्वान्म-हानन्दत्वान्महाप्रभुत्वाच्च मकारार्थेनानेनात्मनैकीकुर्यादशरीरो निरिन्द्रि-योऽप्राणोऽतमाः सच्चिदानन्दमात्रः स स्वराड् भवति य एवं वेद  ।कस्त्वमित्यहमिति होवाचैवमेवेदं सर्वं तस्मादहमिति सर्वाभिधानं तस्यादिर-यमकारः स एव भवति  ।  सर्वं ह्ययमात्मायं हि सर्वान्तरो न हीदं सर्वं निरा-त्मकमात्मैवेदं सर्व तस्मात्सर्वात्मकेनाकारेण सर्वात्मकमात्मानमन्विच्छेद्ब्रह्मैवेदंसर्वं सच्चिदानन्दरूपं सच्चिदानन्दरूपमिदं सर्वं सद्धीदं सर्वं तत्सदितिचिद्धीदं सर्वं काशते काशते चेति किं सदितीदमिदं नेत्यनुभूतिरिति कैषेती-यमियं नेत्यवचनेनैवानुभवन्नुवाचैवमेव चिदानन्दावप्यवचनेनैवानुभवन्नुवाचसर्वमन्यदपि स परम आनन्दस्तस्य ब्रह्मणो नाम ब्रह्मेति तस्यान्त्योऽयंमकारः स एव भवति तस्मान्मकारेण परमं ब्रह्मान्विच्छेत्किमिदमेवमित्युइत्येवाहाविचिकित्संस्तस्मादकारेणेममात्मानमन्विष्य मकारेण ब्रह्मणासंदध्यादुकारेणाविचिकित्सन्नशरीरो निरिन्द्रियोऽप्राणोऽतमाः सच्चिदानन्द-मात्रः स स्वराड् भवति य एवं वेद  ।  ब्रह्म वा इदं सर्वमत्तृत्वादुग्रत्वाद्वी-रत्वान्महत्त्वाद्विष्णुत्वाज्ज्वलत्वात्सर्वतोमुखत्वान्नृसिंहत्वाद्भीषणत्वाद्भद्रत्वान्मृ-त्युमृत्युत्वान्नमामित्वादहन्त्वादिति सततं ह्येतद्ब्रह्मोग्रत्वाद्वीरत्वान्महत्त्वाद्विष्णु-त्वाज्ज्वलत्वात्सर्वतोमुखत्वान्नृसिंहत्वाद्भीषणत्वाद्भद्रत्वान्मृत्युमृत्युत्वान्नमामि-त्वादहंत्वादिति तस्मादकारेण परमं ब्रह्मान्विष्य मकारेण मनआद्यवितारंमनआदिसाक्षिणमन्विच्छेत्स यदैतत्सर्वमुपेक्षते तदैतत्सर्वमस्मिन्प्रविशति सयदा प्रबुध्यते तदैत्सर्वमस्मादेवोत्तिष्ठति स एतत्सर्वं निरूह्य प्रत्यूह्य संपीड्यसंज्वाल्य संभक्ष्य स्वात्मानमेषां ददात्यत्युग्रोऽतिवीरोऽतिमहानतिविष्णुरति-ज्वलन्नतिसर्वतोमुखोऽतिनृसिंहोऽतिभीषणोऽतिभद्रोऽतिमृत्युमृत्युरतिनमाम्य-त्यहं भूत्वा स्वे महिम्नि सदा समासस्ते तस्मादेनमकारार्थेन परेण ब्रह्मणैकी-कुर्यादुकारेणाविचिकित्सन्नशरीरो निरिन्द्रियोऽप्राणोऽतमाः सच्चिदानन्दमात्रःस स्वराड् भवति य एवं वेद  ।  तदेष श्लोकः -- शृङ्गं शृङ्गार्धमाकृष्य शृङ्गेणानेनयोजयेत्  ।  शृङ्गमेनं परे शृङ्गे तमतेनापि योजयेत्  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्सु सप्तमः खण्डः  ॥  ७
॥----------------------२३४-
-अथ तुरीयेणोतश्च प्रोतश्च ह्ययमात्मा सिंहोऽस्मिन्हि सर्वमयं हि सर्वा-त्माऽयं हि सर्वं नैवोतोऽद्वयो ह्ययमात्मैकल एवाविकल्पो न हि वस्तुसदयं ह्योत इव सद्घनोऽयं चिद्घन आनन्दघन एकरसोऽव्यवहार्यःकेनचनाद्वितीय ओतश्च प्रोतश्चैष ॐकार एवं नैवमिति पृष्ट ओमित्येवाहवाग्वा ॐकारो वागेवेदं सर्वं न ह्यशब्दमिवेहास्ति चिन्मयो ह्ययमॐ-कारश्चिन्मयमिदं सर्वं तस्मात्परमेश्वर एवैकमेव तद्भवत्येतदमृतभभयमेत-द्ब्रह्माभयं वै ब्रह्माभयं हि वै ब्रह्म भवति य एवं वेदेति रहस्यमनुज्ञाताह्ययमात्मैष ह्यस्य सर्वस्य स्वात्मानमनुजानाति न हीदं सर्वं स्वत आत्मवन्नह्ययमोतो नानुज्ञाताऽसङ्गत्वादविकारित्वादसत्त्वादन्यस्यानुज्ञाता ह्ययमॐकारओमिति ह्यनुजानाति वाग्वा ओकारो वागेवेदं सर्वमनुजानाति चिन्मयोह्ययमोकारश्चिद्धीदं सर्वं निरात्मकमात्मसात्करोति तस्मात्परमेश्वर एवैकमेवतद्भवत्येतदमृतमभयमेतद्ब्रह्माभयं वै ब्रह्माभयं हि वै ब्रह्म भवति य एवंवेदेति रहस्यमनुज्ञैकरसो ह्ययमात्मा प्रज्ञानघन एवायं ह्यस्मात्सर्वस्मात्पुरतःसुविभातोऽतश्चिद्घन एव न ह्ययमोतो नानुज्ञाताऽऽम्यं हीदं सर्वमस-देवानुज्ञैररसो ह्ययमोकार ॐमिति ह्येवानुजानाति वाग्वा ॐकारो वागेवह्यनुजानाति चिन्मयो ह्ययमॐकारश्चिदेव ह्यनुज्ञा तस्मात्परमेश्वर एवैकमेवतद्भवत्येतदमृतमभयमेतद्ब्रह्माभयं वै ब्रह्माभ्यं हि वै ब्रह्म भवति य एवंवेदेति रहस्यमविकल्पो ह्ययमात्माऽद्वितीयत्वादविकल्पो ह्ययमॐकारोऽद्वितीय-त्वादेव चिन्मयो ह्ययमॐकारस्तस्मात्परमेश्वर एवैकमेव तद्भवत्यविकल्पोनाविकल्पोऽपि नात्र काचन भिदाऽस्ति नैवात्र काचन भिदाऽस्त्यत्र भिदा-मिव मन्यमानः शतधा सहस्रधा भिन्नो मृत्योर्मृत्युमाप्नोति तदेतदद्वयंस्वप्रकाशं महानन्दमात्मैवैतदमृतमभयमेतद्ब्रह्माभयं वै ब्रह्माभयं हि वै ब्रह्मभवति य एवं वेदेति रहस्यम्  ॥इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्स्वष्टमः खण्डः  ॥  ८
॥देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्निममेव नो भगवन्नॐकारमात्मानमुपदिशेतितथेत्युपद्रष्टाऽनुमन्तैष आत्मा सिंहश्चिद्रूप एवाविकारो द्व्युपलब्धा सर्वत्र नह्यस्ति द्वैतसिद्धिरात्मैव सिद्धोऽद्वितीयो मायया ह्यन्न्यदिव स वा एष आत्मापर एवैषैव सर्वं तथा हि प्राज्ञे सैषाऽविद्या जगत्सर्वमात्मा परमात्मैवस्वप्रकाशोऽप्यविषयज्ञानत्वाज्जानन्नेव ह्यत्र न विजानात्यनुभूतेर्माया च----------------------२३५-
-तमोरूपाऽनुभूतेस्तदेतज्जडं मोहात्मकमनन्तं तुच्छमिदं रूपमस्यास्य व्यञ्जिकानित्यनिवृत्ताऽपि मूढैरात्मेव दृष्टाऽस्य सत्त्वमसत्त्वं च दर्शयति सिद्धत्वासिद्ध-त्वाभ्यां स्वतन्त्रास्वतन्त्रत्वेन सैषा वटबीजसामान्यवदनेकवटशक्तिरेकैव  ।  तद्यथावटबीजसामान्यमेकमनेकान्स्वाव्यतिरिक्तान्वटान्सबीजानुत्पाद्य तत्र तत्र पूर्णंसत्तिष्ठत्येवमेवैषा माया स्वाव्यतिरिक्तानि परिपूर्णानि क्षेत्राणि दर्शयित्वाजीवेशावाभासेन करोति माया चाविद्या च स्वयमेव भवति सैषा विचित्रासुदृढा बह्वङ्कुरा स्वयं गुणभिन्नाऽङ्कुरेष्वपि गुणभिन्ना सर्वत्र ब्रह्मविष्णु-शिवरूपिणी चैतन्यदीप्ता तस्मादात्मन एव त्रैविध्यं सर्वत्र योनित्वमप्यभिमन्ताजीवो नियन्तेश्वरः सर्वाहंमानी हिरण्यगर्भस्त्रिरूप ईश्वरवद्व्यक्तचैतन्यः सर्वगोह्येष हैश्वरः क्रियाज्ञानात्मा सर्वं सर्वमयं सर्वे जीवाः सर्वमयाः सर्वावस्थासुतथाप्यल्पाः स वा एष भूतानीन्द्रियाणि विराजं देवताः कोशांश्च सृष्ट्वाप्रविश्यामूढो मूढ इव व्यवहरन्नास्ते माययैव तस्मादद्वय एवायमात्मासन्मात्रो नित्यः शुद्धो बुद्धः सत्यो मुक्तो निरञ्जनो विभुरद्वय आनन्दः परःप्रत्यगेकरसः प्रमाणैरेतैरवगतः सत्तामात्रं हीदं सर्वं सदेव पुरस्तात्सिद्धं हिब्रह्म न ह्यत्र किंचनानुभूयते नाविद्याऽनुभवात्मनि स्वप्रकाशे सर्वसाक्षिण्य-विक्रियेऽद्वये पश्यतेहापि सन्मात्रमसदन्यत्सत्यं हीत्थं पुरस्तादयोनिः स्वात्म-स्थमानन्दचिद्घनं सिद्धं ह्यसिद्धं तद्विष्णुरीशानो ब्रह्माऽन्यदपि सर्वं सर्वगंसर्वमत एव शुद्धोऽबाध्यस्वरूपो बुद्धः सुखरूप आत्मा न ह्येतन्निरात्मकमपिनात्मा पुरतो हि सिद्धो न हीदं सर्वं कदाचिदात्मा हि स्वमहिमस्थोनिरपेक्ष एक एव साक्षी स्वप्रकाशः किं तन्नित्यमात्माऽत्र ह्येव न विचिकित्स्य-मेतद्धीदं सर्वं साधयति द्रष्टा द्रष्टुः साक्ष्यविक्रियः सिद्धो निरविद्यो बाह्या-न्तरवीक्षणात्सुविस्पष्टस्तमसः परस्ताद्ब्रूतैष दृष्टोऽदृष्टो वेति दृष्टोऽव्यवहार्यो-ऽप्यल्पो नाल्पः साक्ष्यविशेषोऽन्योऽसुखदुःखोऽद्वयः परमात्मा सर्वज्ञो-ऽनन्तोऽभिन्नोऽद्वयः सर्वदाऽसंवित्तिर्मायया नासंवित्तिः स्वप्रकाशे यूयमेवदृष्टः किमद्वयेन द्वितीयमेव न यूयमेव ब्रूह्येव भगवन्निति देवा ऊचुर्यूयमेवदृश्यते चेन्नात्मज्ञा असङ्गो ह्ययमात्माऽतो यूयमेव स्वप्रकाशा इदंहि सत्संविन्मयत्वाद्यूयमेव नेति होचुर्हन्तासङ्गा वयमिति होचुः कथंपश्यन्तीति होवाच न वयं विद्म इति होचुस्ततो यूयमेव स्वप्रकाशा इतिहोवाच न च सत्संविन्माया एतौ हि पुरस्तात्सुविभातमव्यवहार्यमेवाद्वयंज्ञातो ह्येवैष विज्ञातो विदिताविदितात्पर इति होचुः स होवाच तद्वा----------------------२३६-
-एतद्ब्रह्माद्वयं बृहत्त्वान्नित्यं शुद्धं बुद्धं मुक्तं सत्यं सूक्ष्मं परिपूर्णमद्वयं सदानन्दंचिन्मात्रमात्मैवाव्यवहार्यं केनचन तदेतदात्मानमोमित्यपश्यन्तः पश्यततदेतत्सत्यमात्मा ब्रह्मैव ब्रह्मात्मैवात्र ह्येव न विचिकित्स्यमित्यॐ सत्यंतदेतत्पण्डिता एव पश्यन्त्येतद्ध्यशब्दमस्पर्शमरूपमरसमगन्धमव्यक्तमनादा-तव्यमगन्तव्यमविसर्जयितव्यमनानन्दयितव्यममन्तव्यमबोद्धव्यमनहंकर्तव्य-मचेतयितव्यमप्राणयितव्यमनपानयितव्यमव्यानयितव्यमनुदानयितव्यमस-मानयितव्यमनिन्द्रियमविषयमकरणमलक्षणमसङ्गमगुणमविक्रियमव्यपदेश्य-मसत्त्वमरजस्कमतमस्कममायमप्यौपनिषदमेव सुविभातं सकृद्विभातं पुरतोऽ-स्मात्सर्वस्मात्सुविभातमद्वयं पश्यताहं स सोऽहमिति स होवाच किमेषदृष्टोऽदृष्टो वेति दृष्टो विदिताविदितात्पर इति होचुः क्वैषा कथमिति होचुःकिं तेन न किंचनेति होचुर्यूयमाश्चर्यरूपा इति न चेत्याहोमित्यनुजानीध्वंब्रूतैनमिति ज्ञातोऽज्ञातश्चेति होचुर्न चैवमिति होचुरिति ब्रूतैवैनमात्मसिद्धमितिहोवाच पश्याम एव भगवन्न च वयं पश्यामो नैव वयं वक्तुं शक्नुमो नम-स्तेऽस्तु भगवन्प्रसीदेति होचुर्न भेतव्यं पृच्छतेति होवाच कैषाऽनुज्ञेत्येषएवात्मेति होवाच ते होचुर्नमस्तुभ्यं वयं त इतीति ह प्रजापतिर्देवाननुश-शासानुशशासेति  ।  तदेष श्लोकः -- ओतमोतेन जानीयादनुज्ञातारमान्तरम्  ।अनुज्ञामद्वयं लब्ध्वा उपद्रष्टारमाव्रजेदित्युपद्रष्टारमाव्रजेदिति  ॥  ९
॥ॐ भद्रं कर्णेभिः ०
१
।  ॐ स्वस्ति न इन्द्रो०
२
।  ॐ शान्तिः  ३
॥ इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्सु नवमः खण्डः  ॥  ९
॥ इत्याथर्वणीयनृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषत्समाप्ता  ॥कालाग्निरुद्रोपनिषत्  ॥  ३०
॥ब्रह्मज्ञानोपायतया यद्विभूतिः प्रकीर्तिता  ।कालाग्निरुद्रं तमहं भजतां स्वात्मदं भजे  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ अथ कालाग्निरुद्रोपनिषदः संवर्तकोऽग्निरृषिरनुष्टुप्छन्दः श्रीकाला-ग्निरुद्रो देवता श्रीकालाग्निरुद्रप्रीत्यर्थे भस्मत्रिपुण्ड्रधारणे विनियोगः  ॥  अथकालाग्निरुद्रं भगवन्तं सनत्कुमारः पप्रच्छ-अधीहि भगवंस्त्रिपुण्ड्रविधिं सतत्त्वंकिं द्रव्यं कियत्स्थानं कतिप्रमाणं का रेखा के मन्त्राः का शक्तिः किं दैवतं----------------------२३७-
-कः कर्ता किं फलमिति च  ।  तं होवाच भगवान्कालाग्निरुद्रः--यद्द्रव्यं तदा-ग्नेयं भस्म सद्योजातादिपञ्चब्रह्ममन्त्रैः परिगृह्याग्निरिति भस्म वायुरिति भस्मजलमिति भस्म स्थलमिति भस्म व्योमेति भस्मेत्यनेनाभिमन्त्र्य मानस्तोकैति समुद्धृत्य मा नो महान्तमिति जलेन संसृज्य त्रियायुषमिति शिरोललाट-वक्षःस्कन्धेषु त्रियायुषैस्त्र्यम्बकैस्त्रिशक्तिभिस्तिर्यक्तिस्रो रेखाः प्रकुर्वीत व्रत-मेतच्छाम्भवं सर्वेषु देवेषु वेदवादिभिरुक्तं भवति तस्मात्तत्समाचरेन्मुमुक्षुर्नपुनर्भवाय  ॥  अथ सनत्कुमारः पप्रच्छ प्रमाणमस्य त्रिपुण्ड्रधारणस्य त्रिधा रेखाभवत्याललाटादाचक्षुषोरामूर्ध्नोराभ्रुवोर्मध्यतश्च यास्य प्रथमा रेखा सा गार्ह-पत्यश्चाकारो रजोभूर्लोकः स्वात्मा क्रियाशक्तिरृग्वेदः प्रातःसवनं महेश्वरोदेवतेति यास्य द्वितीया रेखा सा दक्षिणाग्निरुकारः सत्त्वमन्तरिक्षमन्तरात्माचेच्छाशक्तिर्यजुर्वेदो माध्यंदिनं सवनं सदाशिवो देवतेति यास्य तृतीया रेखासाहवनीयो मकारस्तमो द्यौर्लोकः परमात्मा ज्ञानशक्तिः सामवेदस्तृतीयसवनंमहादेवो देवतेति एवं त्रिपुण्ड्रविधिं भस्मना करोति यो विद्वान्ब्रह्मचारी गृहीवानप्रस्थो यतिर्वा स महापातकोपपातकेभ्यः पूतो भवति स सर्वेषु तीर्थेषुस्नातो भवति स सर्वान्वेदानधीतो भवति स सर्वान्देवाञ्ज्ञातो भवति ससततं सकलरुद्रमन्त्रजापी भवति स सकलभोगान्भुङ्क्ते देहं त्यक्त्वा शिवसा-युज्यमेति न स पुनरावर्तते न स पुनरावर्तत इत्याह भगवान्कालाग्निरुद्रः  ॥यस्त्वेतद्वाधीते सोऽप्येवमेव भवतीत्यॐ सत्यमित्युपनिषत्  ॥  ३०
॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति कालाग्निरुद्रोपनिषत्समाप्ता  ॥मैत्रेय्युपनिषत्  ॥  ३१
॥श्रुत्याचार्योपदेशेन मुनयो यत्पदं ययुः  ।तत्स्वानुभूतिसंसिद्धं स्वमात्रं ब्रह्म भावये  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥ॐ बृहद्रथो वै नाम राजा राज्ये ज्येष्ठं पुत्रं निधापयित्वेदमशाश्वतं मन्य-मानः शरीरं वैराग्यमुपेतोऽरण्यं निर्जगाम  ।  स तत्र परमं तप आस्थायादि-त्यमीक्षमाण ऊर्ध्वबाहुस्तिष्ठत्यन्ते सहस्रस्य मुनिरन्तिकमाजगामाग्निरिवाधूम-कस्तेजसा निर्दहन्निवात्मविद्भगवाञ्छाकायन्य उत्तिष्ठोत्तिष्ठ वरं वृणीष्वेति----------------------२३८-
-राजानमब्रवीत्स तस्मै नमस्कृत्योवाच भगवन्नाहमात्मवित्त्वं तत्त्वविच्छृणुमोवयं स त्वं नो ब्रूहीत्येतद्वृत्तं पुरस्तादशक्यं मा पृच्छ प्रश्नमैक्ष्वाकान्यान्कामा-न्वृणीष्वेति शाकायन्यस्य चरणावभिमृश्यमानो राजेमां गाथां जगाद  ॥  १
॥अथ किमेतैर्वान्यानां शोषणं महार्णवानां शिखरिणां प्रपतनं ध्रुवस्य प्रचलनंस्थानं वा तरूणां निमज्जनं पृथिव्याः स्थानादपसरणं सुराणां सोऽहमित्येत-द्विधेऽस्मिन्संसारे किं कामोपभोगैर्यैरवाश्रितस्यासकृदुपावर्तनं दृश्यत इत्युद्ध-र्तुमर्हसीत्यन्धोदपानस्थो भेक इवाहमस्मिन्संसारे भगवंस्त्वं नो गतिरिति  ॥  २
॥भगवञ्शरीरमिदं मैथुनादेवोद्भूतं संविदपेतं निरय एव मूत्रद्वारेण निष्क्रान्त-मस्थिभिश्चितं मांसेनानुलिप्तं चर्मणावबद्धं विण्मूत्रवातपित्तकफमज्जामेदोव-साभिरन्यैश्च मलैर्बहुभिः परिपूर्णमेतादृशे शरीरे वर्तमानस्य भगवंस्त्वं नोगतिरिति  ॥  ३
॥अथ भगवाञ्छाकायन्यः सुप्रीतोऽब्रवीद्राजानं महाराज बृहद्रथेक्ष्वाकुवंश-ध्वजशीर्षात्मज्ञः कृतकृत्यस्त्वं मरुन्नाम्नो विश्रुतोऽसीत्ययं खल्वात्मा ते कतमोभगवान्वर्ण्य इति तं होवाच  ॥  शब्दस्पर्शमया येऽर्था अनर्था इव ते स्थिताः  ।येषां सक्तस्तु भूतात्मा न स्मरेच्च परं पदम्  ॥  १
॥  तपसा प्राप्यते सत्त्वंसत्त्वात्संप्राप्यते मनः  ।  मनसा प्राप्यते ह्यात्मा ह्यात्मापत्त्या निवर्तते  ॥  २
॥यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयोनावुपशाम्यति  ।  तथा वृत्तिक्षयाच्चित्तं स्वयोना-वुपशाम्यति  ॥  ३
॥  स्वयोनावुपशान्तस्य मनसः सत्यगामिनः  ।  इन्द्रियार्थ-विमूढस्यानृताः कर्मवशानुगाः  ॥  ४
॥  चित्तमेव हि संसारस्तत्प्रयत्नेन शोध-येत्  ।  यच्चित्तस्तन्मयो भवति गुह्यमेतत्सनातनम्  ॥  ५
॥  चित्तस्य हि प्रसादेनहन्ति कर्म शुभाशुभम्  ।  प्रसन्नात्मात्मनि स्थित्वा सुखमक्षयमश्नुते  ॥  ६
॥समासक्तं यदा चित्तं जन्तोर्विषयगोचरम्  ॥  यद्येवं ब्रह्मणि स्यात्तत्को नमुच्येत बन्धनात्  ॥  ७
॥  हृत्पुण्डरीकमध्ये तु भावयेत्परमेश्वरम्  ।  साक्षिणंबुद्धिवृत्तस्य परमप्रेमगोचरम्  ॥  ८
॥  अगोचरं मनोवाचामवधूतादिसंप्लवम्  ।सत्तामात्रप्रकाशैकप्रकाशं भावनातिगम्  ॥  ९
॥  अहेयमनुपादेयमसामान्य-विशेषणम्  ।  ध्रुवं स्तिमितगम्भीरं न तेजो न तमस्ततम्  । निर्विकल्पं निरा-भासं निर्वाणमयसंविदम्  ॥  १०
॥  नित्यः शुद्धौ बुद्धमुक्तस्वभावः सत्यःसूक्ष्मः संविभुश्चाद्वितीयः  ।  आनन्दाब्धिर्यः परः सोऽहमस्मि प्रत्यग्धातुर्नात्रसंशीतिरस्ति  ॥  ११
॥  आनन्दमन्तर्निजमाश्रयं तमाशापिशाचीमवमानय-न्तम्  ।  आलोकयन्तं जगदिन्द्रजालमापत्कथं मां प्रविशेदसङ्गम्  ॥  १२
॥----------------------२३९-
-वर्णाश्रमाचारयुता विमूढाः कर्मानुसारेण फलं लभन्ते  ।  वर्णादिधर्मं हि परि-त्यजन्तः स्वानन्दतृप्ताः पुरुषा भवन्ति  ॥  १३
॥  वर्णाश्रमं सावयवं स्वरूप-माद्यन्तयुक्तं ह्यतिकृच्छ्रमात्रम्  ।  पुत्रादिदेहेष्वभिमानशून्यं भूत्वा वसेत्सौख्य-तमे ह्यनन्त इति  ॥  १४
॥इति मैत्रेय्युपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥अथ भगवान्मैत्रेयः कैलासं जगाम तं गत्वोवाच भो भगवन्परमतत्त्वरह-स्यमनुब्रूहीति  ॥  स होवाच महादेवः  ।  देहो देवालयः प्रोक्तः स जीवःकेवलः शिवः  ।  त्यजेदज्ञाननिर्माल्यं सोऽहंभावेन पूजयेत्  ॥  १
॥  अभेददर्शनंज्ञानं ध्यानं निर्विषयं मनः  ।  स्नानं मनोमलत्यागः शौचमिन्द्रियनिग्रहः  ॥  २
॥ब्रह्मामृतं पिबेद्भैक्षमाचरेद्वेहरक्षणे  ।  वसेदेकान्तिको भूत्वा चैकान्ते द्वैतवर्जिते  ।इत्येवमाचरेद्धीमान्स एवं मुक्तिमाप्नुयात्  ॥  ३
॥  जातं मृतमिदं देहं माता-पितृमलात्मकम्  ।  सुखदुःखालयामेध्यं स्पृष्ट्वा स्नानं विधीयते  ॥  ४
॥  धातुबद्धंमहारोगं पापमन्दिरमध्रुवम्  ।  विकाराकारविस्तीर्णं स्पृष्ट्वा स्नानं विधीयते॥  ५
॥  नवद्वारमलस्रावं सदा काले स्वभावजम्  ।  दुर्गन्धं दुर्मलोपेतं स्पृष्ट्वास्नानं विधीयते  ॥  ६
॥  मातृसूतकसंबन्धं सूतके सह जायते  ।  मृतसूतकजंदेहं स्पृष्ट्वा स्नानं विधीयते  ॥  ७
॥  अहंममेति विण्मूत्रलेपगन्धादिमोचनम्  ।शुद्धशौचमिति प्रोक्तं मृज्जलाभ्यां तु लौकिकम्  ॥  ८
॥  चित्तशुद्धिकरं शौचंवासनात्रयनाशनम्  ।  ज्ञानवैराग्यमृत्तोयैः क्षालनाच्छौचमुच्यते  ॥  ९
॥  अद्वैत-भावनाभैक्षमभक्ष्यं द्वैतभावनम्  ।  गुरुशास्त्रोक्तभावेन भिक्षोर्भैक्षं विधीयते॥  १०
॥  विद्वान्स्वदेशमुत्सृज्य संन्यासानन्तरं स्वतः  ।  कारागारविनिर्मुक्त-चोरवद्दूरतो वसेत्  ॥  ११
॥  अहंकारसुतं वित्तभ्रातरं मोहमन्दिरम्  ।  आशापत्नींत्यजेद्यावत्तावन्मुक्तो न संशयः  ॥  १२
॥  मृता मोहमयी माता जातोबोधमयः सुतः  ।  सूतकद्वयसंप्राप्तौ कथं संध्यामुपास्महे  ॥  १३
॥  हृदाकाशेचिदादित्यः सदा भासति भासति  ।  नास्तमेति न चोदेति कथं संध्यामुपास्महे॥  १४
॥  एकमेवाद्वितीयं यद्गुरोर्वाक्येन निश्चितम्  ।  एतदेकान्तमित्युक्तं नमठो न वनान्तरम्  ॥  १५
॥  असंशयवतां मुक्तिः संशयाविष्टचेतसाम्  ।  नमुक्तिर्जन्मजन्मान्ते तस्माद्विश्वासमाप्नुयात्  ॥  १६
॥  कर्मत्यागान्न संन्यासो न----------------------२४०-
-प्रेषोच्चारणेन तु  ।  संधौ जीवात्मनोरैक्यं संन्यासः परिकीर्तितः  ॥  १७
॥वमनाहारवद्यस्य भाति सर्वेषणादिषु  ।  तस्याधिकारः संन्यासे त्यक्तदेहाभिमा-निनः  ॥  १८
॥  यदा मनसि वैराग्यं जातं सर्वेषु वस्तुषु  ।  तदैव संन्यसेद्विद्वा-नन्यथा पतितो भवेत्  ॥  १९
॥  द्रव्यार्थमन्नवस्त्रार्थं यः प्रतिष्ठार्थमेव वा  ।संन्यसेदुभयभ्रष्टः स मुक्तिं नाप्तुमर्हति  ॥  २०
॥  उत्तमा तत्त्वचिन्तैव मध्यमंशास्त्रचिन्तनम्  ।  अधमा मन्त्रचिन्ता च तीर्थभ्रान्त्यधमाधमा  ॥  २१
॥  अनुभूतिंविना मूढो वृथा ब्रह्मणि मोदते  ।  प्रतिबिम्बितशाखाग्रफलास्वादनमोदवत्॥  २२
॥  न त्यजेच्चेद्यतिर्मुक्तो यो माधुकरमातरम्  ।  वैराग्यजनकं श्रद्धाकलत्रंज्ञानन्दनम्  ॥  २३
॥  धनवृद्धा वयोवृद्धा विद्यावृद्धास्तथैव च  ।  ते सर्वेज्ञानवृद्धस्य किंकराः शिष्यकिंकराः  ॥  २४
॥  यन्मायया मोहितचेतसोमामात्मानमापूर्णमलब्धवन्तः  ।  परं विदग्धोदरपूरणाय भ्रमन्ति काका इवसूरयोऽपि  ॥  २५
॥  पाषाणलोहमणिमृण्मयविग्रहेषु पूजा पुनर्जननभोगकरीमुमुक्षोः  ।  तस्माद्यतिः स्वहृदयार्चनमेव कुर्याद्बाह्यार्चनं परिहरेदपुनर्भवाय॥  २६
॥  अन्तःपूर्णो बहिःपूर्णः पूर्णकुम्भ इवार्णवे  ।  अन्तःशून्यो बहिःशून्यःशून्यकुम्भ इवाम्बरे  ॥  २७
॥  मा भव ग्राह्यभावात्मा ग्राहकात्मा च माभव  ।  भावनामखिलां त्यक्त्वा यच्छिष्टं तन्मयो भव  ॥  २८
॥  द्रष्टृदर्शन-दृश्यानि त्यक्त्वा वासनया सह  ।  दर्शनप्रथमाभासमात्मानं केवलं भज॥  २९
॥  संशान्तसर्वसंकल्पा या शिलावदवस्थितिः  ।  जाग्रन्निद्राविनिर्मुक्ता सास्वरूपस्थितिः परा  ॥  ३०
॥इति मैत्रेय्युपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥अहमस्मि परश्चास्मि ब्रह्मास्मि प्रभवोऽस्म्यहम्  ।  सर्वलोकगुरुश्चास्मि सर्व-लोकेऽस्मि सोऽस्म्यहम्  ॥  १
॥  अहमेवास्मि सिद्धोऽस्मि शुद्धोऽस्मि परमो-ऽस्म्यहम्  ।  अहमस्मि सदा सोऽस्मि नित्योऽस्मि विमलोऽस्म्यहम्  ॥  २
॥विज्ञानोऽस्मि विशेषोऽस्मि सोमोऽस्मि सकलोऽस्म्यहम्  ।  शुभोऽस्मि शोक-हीनोऽस्मि चैतन्योऽस्मि समोऽस्म्यहम्  ॥  ३
॥  मानावमानहीनोऽस्मि निर्गु-णोऽस्मि शिवोऽस्म्यहम्  ।  द्वैताद्वैतविहीनोऽस्मि द्वन्द्वहीनोऽस्मि सोऽस्म्यहम्॥  ४
॥  भावाभावविहीनोऽस्मि भासाहीनोऽस्मि भास्म्यहम्  ।  शून्याशून्य-प्रभावोऽस्मि शोभनाशोभनोऽम्यहम्  ॥  ५
॥  तुल्यातुल्यविहीनोऽस्मि नित्यः----------------------२४१-
-शुद्धः सदाशिवः  ।  सर्वासर्वविहीनोऽस्मि सात्त्विकोऽस्मि सदास्म्यहम्  ॥  ६
॥एकसंख्याविहीनोऽस्मि द्विसंख्यावानहं न च  ।  सदसद्भेदहीनोऽस्मि संकल्प-रहितोऽस्म्यहम्  ॥  ७
॥  नानात्मभेदहीनोऽस्मि ह्यखण्डानन्दविग्रहः  ।  नाह-मस्मि न चान्योऽस्मि देहादिरहितोऽस्म्यहम्  ॥  ८
॥  आश्रयाश्रयहीनोऽस्मिआधाररहितोऽस्म्यहम्  ।  बन्धमोक्षादिहीनोऽस्मि शुद्धब्रह्मास्मि सोऽस्म्यहम्॥  ९
॥  चित्तादिसर्वहीनोऽस्मि परमोऽस्मि परात्परः  ।  सदा विचाररूपोऽस्मिनिर्विचारोऽस्मि सोऽस्म्यहम्  ॥  १०
॥  अकारोकाररूपोऽस्मि मकारोऽस्मिसनातनः  ।  ध्यातृध्यानविहीनोऽस्मि ध्येयहीनोऽस्मि सोऽस्म्यहम्  ॥  ११
॥सर्वपूर्णस्वरूपोऽस्मि सच्चिदानन्दलक्षणः  ।  सर्वतीर्थस्वरूपोऽस्मि परमात्मा-स्म्यहं शिवः  ॥  १२
॥  लक्ष्यालक्ष्यविहीनोऽस्मि लयहीनरसोऽस्म्यहम्  ।  मातृ-मानविहीनोऽस्मि मेयहीनः शिवोऽस्म्यहम्  ॥  १३
॥  न जगत्सर्वद्रष्टास्मिनेत्रादिरहितोऽस्म्यहम्  ।  प्रवृद्धोऽस्मि प्रबुद्धोऽस्मि प्रसन्नोऽस्मि परोऽस्म्यहम्॥  १४
॥  सर्वेन्द्रियविहीनोऽस्मि सर्वकर्मकृदप्यहम्  ।  सर्ववेदान्ततृप्तोऽस्मिसर्वदा सुलभोऽस्म्यहम्  ॥  १५
॥  मुदितामुदिताख्योऽस्मि सर्वमौनफलोऽस्म्य-हम्  ।  नित्यचिन्मात्ररूपोऽस्मि सदा सच्चिन्मयोऽस्म्यहम्  ॥  १६
॥  यत्किंचि-दपि हीनोऽस्मि स्वल्पमप्यति नास्म्यहम्  ।  हृदयग्रन्थिहीनोऽस्मि हृदयाम्भोज-मध्यगः  ॥  १७
॥  षड्विकारविहीनोऽस्मि षट्कोशरहितोऽस्म्यहम्  ।  अरिषड्वर्ग-मुक्तोऽस्मि अन्तरादन्तरोऽस्म्यहम्  ॥  १८
॥  देशकालविमुक्तोऽस्मि दिग-म्बरसुखोऽस्म्यहम्  ।  नास्ति नास्ति विमुक्तोऽस्मि नकाररहितोऽस्म्यहम्  ॥  १९
॥अखण्डाकाशरूपोऽस्मि ह्यखण्डाकारमस्म्यहम्  ।  प्रपञ्चमुक्तचित्तोऽस्मि प्रपञ्च-रहितोऽस्म्यहम्  ॥  २०
॥  सर्वप्रकाशरूपोऽस्मि चिन्मात्रज्योतिरस्म्यहम्  ।  काल-त्रयविमुक्तोऽस्मि कामादिरहितोऽस्म्यहम्  ॥  २१
॥  कायिकादिविमुक्तोऽस्मिनिर्गुणः केवलोऽस्म्यहम्  ।  मुक्तिहीनोऽस्मि मुक्तोऽस्मि मोक्षहीनोऽस्म्यहंसदा  ॥  २२
॥  सत्यासत्यादिहीनोऽस्मि सन्मात्रान्नास्म्यहं सदा  ।  गन्तव्य-देशहीनोऽस्मि गमनादिविवर्जितः  ॥  २३
॥  सर्वदा समरूपोऽस्मि शान्तोऽस्मिपुरुषोत्तमः  ।  एवं स्वानुभवो यस्य सोऽहमस्मि न संशयः  ॥  २४
॥  यःशृणोति सकृद्वापि ब्रह्मैव भवति स्वयमित्युपनिषत्  ॥  इति मैत्रेय्युपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इति मैत्रेय्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ३१
॥----------------------२४२-
-सुबालोपनिषत्  ॥  ३२
॥बीजाज्ञानमहामोहापह्नवाद्यद्विशिष्यते  ।निर्बीजं त्रैपदं तत्त्वं तदस्मीति विचिन्तये  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ तदाहुः किं तदासीत्तस्मै स होवाच न सन्नासन्न सदसदिति तस्मात्त-मः संजायते तमसो भूतादिर्भूतादेराकाशमाकाशाद्वायुर्वायोरग्निरग्नेरापोऽद्भ्यःपृथिवी तदण्डं समभवत्तत्संवत्सरमात्रमुषित्वा द्विधाऽकरोदधस्ताद्भूमिमुपरि-ष्टादाकाशं मध्ये पुरुषो दिव्यः सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्  ।सहस्रबाहुरिति सोऽग्रे भूतानां मृत्युमसृजत्त्रयक्षरं त्रिशिरस्कं त्रिपादं खण्डपरशुंतस्य ब्रह्माभिधेति स ब्रह्माणमेव विवेश स मानसान्सप्त पुत्रानसृजत्ते ह विराजःसत्यमानसानसृजन्ते ह प्रजापतयः  ॥  ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद्बाहू राजन्यः कृतः  ।ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत  ॥  चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोःसूर्यो अजायत  ।  श्रोत्राद्वायुश्च प्राणश्च हृदयात्सर्वमिदं जायते  ॥इति सुबालोपनिषत्सु प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥अपानान्निषादा यक्षराक्षसगन्धर्वाश्चास्थिभ्यः पर्वता लोमभ्य ओषधिवन-स्पतयो ललाटात्क्रोधजो रुद्रो जायते तस्यैतस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमे-वैतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तंछन्दो ज्योतिषामयनं न्यायो मीमांसा धर्मशास्त्राणि व्यास्र्यानान्युपव्याख्या-नानि च सर्वाणि च भूतानि हिरण्यज्योतिर्यस्मिन्नयमात्माधिक्षियन्ति भुव-नानि विश्वा  ॥  आत्मानं द्विधाऽकरोदर्धेन स्त्री अर्धेन पुरुषो देवो भूत्वा देवा-नसृजदृषिर्भूत्वा ऋषीन्यक्षराक्षसगन्धर्वान्ग्राम्यानारण्यांश्च पशूनसृजदितरागौरितरोऽनड्वानितरो वडवेतरोऽश्व इतरो गर्दभीतरो गर्दभ इतरा विश्वंभरी-तरो विश्वंभरः सोऽन्ते वैश्वानरो भूत्वा संदग्ध्वा सर्वाणि भूतानि पृथिव्यप्सुप्रलीयत आपस्तेजसि प्रलीयन्ते तेजो वायौ विलीयते वायुराकाशे विलीयतआकाशमिन्द्रियेष्विन्द्रियाणि तन्मात्रेषु तन्मात्राणि भूतादौ विलीयन्तेभूतादिर्महति विलीयते महानव्यक्ते विलीयतेऽव्यक्तमक्षरे विलीयते अक्षरंतमसि विलीयते तमः परे देव एकीभवति परस्तान्न सन्नासन्नासदसदित्ये-तन्निर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्सु द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥----------------------२४३-
-असद्वा इदमग्र आसीदजातमभूतमप्रतिष्ठितमशब्दमस्पर्शमरूपमरसमग-न्धमव्ययममहान्तमबृहन्तमजमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति  ॥  अप्राण-ममुखमश्रोत्रमवागमनोऽतेजस्कमचक्षुष्कमनामगोत्रमशिरस्कमपाणिपादमस्नि-ग्धमलोहितमप्रमेयमह्रस्वमदीर्घमस्थूलमनण्वनल्पमपारमनिर्देश्यमनपावृतमप्र-तर्क्यमप्रकाश्यमसंवृतमनन्तरमबाह्यं न तदश्नाति किंचन न तदश्नातिकश्चनैतद्वै सत्येन दानेन तपसाऽनाशकेन ब्रह्मचर्येण निर्वेदनेनानाशकेन षडङ्गे-नैव साधयेदेतन्त्रयं वीक्षेत दमं दानं दयामिति न तस्य प्राणा उत्क्रामन्त्य-त्रैव समवलीयन्ते ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति य एवं वेद  ॥इति सुबालोपनिषत्सु तृतीयः खण्डः  ॥  ३
॥हृदयस्य मध्ये लोहितं मांसपिण्डं यस्मिंस्तद्दहरं पुण्डरीकं कुमुदमिवाने-कधा विकसितं हृदयस्य दश छिद्व्राणि भवन्ति येषु प्राणाः प्रतिष्ठिताः सयदा प्राणेन सह संयुज्यते तदा पश्यति नद्यो नगराणि बहूनि विविधानिच यदा व्यानेन सह संयुज्यते तदा पश्यति देवांश्च ऋषींश्च यदाऽपानेन सहसंयुज्यते तदा पश्यति यक्षराक्षसगन्धर्वान्यदा दानेन सह संयुज्यते तदापश्यति देवलोकान्देवान्स्कन्दं जयन्तं चेति यदा समानेन सह संयुज्यतेतदा पश्यति देवलोकान्धनानि च यदा वैरम्भेण सह संयुज्यते तदा पश्यतिदृष्टं च श्रुतं च भुक्तं चाभुक्तं च सच्चासच्च सर्वं पश्यति अथेमा दश दशनाड्यो भवन्ति  ।  तासामेकैकस्य द्वासप्ततिर्द्वासप्तनिः शाखा नाडीसहस्राणिभवन्ति यस्मिन्नयमात्मा स्वपिति शब्दानां च करोत्यथ यद्द्वितीये स कोशेस्वपिति तदेमं च लोकं परं च लोकं पश्यति सर्वाञ्छब्दान्विजानाति ससंप्रसाद इत्याचक्षते प्राणः शरीरं परिरक्षति हरितस्य नीलस्य पीतस्य लोहि-तस्य श्वेतस्य नाड्यो रुधिरस्य पूर्णा अथात्रैतद्दहरं पुण्डरीकं कुमुदमिवानेकधाविकसितं यथा केशः सहस्रधा भिन्नस्तथा हिता नाम नाड्यो भवन्ति हृद्या-काशे परे कोशे दिव्योऽयमात्मा स्वपिति यत्र सुप्तो न कंचन कामं कामयतेन कंचन स्वप्नं पश्यति न तत्र देवा न देवलोका यज्ञा न यज्ञा वा न मातान पिता न बन्धुर्न बान्धवो न स्तेनो न ब्रह्महा तेजस्कायममृतं सलिलएवेदं सलिलं वनं भूयस्तेनैव मार्गेण जाग्राय धावति सम्राडिति होवाच  ॥इति सुबालोपनिषत्सु चतुर्थः खण्डः  ॥  ४
॥स्थानानि स्थानिभ्यो यच्छति नाडी तेषां निबन्धनं चक्षुरध्यात्मं द्रष्टव्यम-धिभूतमादित्यस्तत्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं यश्चक्षुषि यो द्रष्टव्ये य----------------------२४४-
-आदित्ये यो नाड्यां यः प्राणे यो विज्ञाने य आनन्दे यो हृद्याकाशे य एत-स्मिन्सर्वस्मिन्नन्तरे संचरति सोऽयमात्मा तमात्मानमुपासीताजरममृतमभय-मशोकमनन्तम्  ।  श्रोत्रमध्यात्मं श्रोतव्यमधिभूतं दिशस्तत्राधिदैवतं नाडीतेषां निबन्धनं यः श्रोत्रे यः श्रोतव्ये यो दिक्षु यो नाड्यां यः प्राणे योशिज्ञाने य आनन्दे यो हृद्याकाशे य एतस्मिन्सर्वस्मिन्नन्तरे संचरति सोऽय-मात्मा तमात्मानमुपासीताजरममृतमभयमशोकमनन्तम्  ॥  नासाध्यात्मंघ्रातव्यमधिभूतं पृथिवी तत्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं यो नासायां योघ्रातव्ये यः पृथिव्यां यो नाड्यां०
नन्तम्  ॥  जिह्वाध्यात्मं यो रसयितव्यमधि-भूतं वरुणस्तत्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं यो जिह्वायां यो रसयितव्येयो वरुणे यो नाड्यां०
नन्तम्  ॥  त्वगध्यात्मं स्पर्शयितव्यमधिभूतं वायुस्त-त्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं यस्त्वचि यः स्पर्शयितव्ये यो वायौ योनाड्यां०
नन्तम्  ॥  मनोऽध्यात्मं मन्तव्यमधिभूतं चन्द्रस्तत्राधिदैवतं नाडीतेषां निबन्धनं यो मनसि यो मन्तव्ये यश्चन्द्रे यो नाड्यां०
नन्तम्  ॥  बुद्धि-रध्यात्मं बोद्धव्यमधिभूतं ब्रह्मा तत्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं यो बुद्धौयो बोद्धव्ये यो ब्रह्मणि यो नाड्यां०
नन्तम्  ॥  अहंकारोऽध्यात्ममहंकर्तव्य-मधिभूतं रुद्रस्तत्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं योऽहंकारे योऽहंकर्तव्येयो रुद्रे यो नाड्यां०
नन्तम्  ॥  चित्तमध्यात्मं चेतयितव्यमधिभूतं क्षेत्रज्ञस्त-त्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं यश्चित्ते यश्चेतयितव्ये यः क्षेत्रज्ञे योनाड्यां०
नन्तम्  ॥  वागध्यात्मं वक्तव्यमधिभूतमग्निस्तत्राधिदैवतं नाडी तेषांनिबन्धनं यो वाचि यो वक्तव्ये योऽग्नौ यो नाड्यां०
नन्तम्  ॥  हस्तावध्या-त्ममादातव्यमधिभूतमिन्द्रस्तत्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं यो हस्ते यआदातव्ये य इन्द्रे यो नाड्यां०
नन्तम्  ॥  पादावध्यात्मं गन्तव्यमधिभूतंविष्णुस्तत्राधिदैवतं नाडी तेषां निबन्धनं यः पादे यो गन्तव्ये यो विष्णौ योनाड्यां०
नन्तम्  ॥  पायुरध्यात्मं विसर्जयितव्यमधिभूतं मृत्युस्तत्राधिदैवतंनाडी तेषां निबन्धनं यः पायौ यो विसर्जयितव्ये यो मृत्यौ यो नाड्यां०
नन्तम्  ॥  उपस्थोऽध्यात्ममानन्दयितव्यमधिभूतं प्रजापतिस्तत्राधिदैवतं नाडीतेषां निबन्धनं य उपस्थे य आनन्दयितव्ये यः प्रजापतौ यो नाड्यां यःप्राणे यो विज्ञाने य आनन्दे यो हृद्याकाशे य एतस्मिन्सर्वस्मिन्नन्तरे संचरतिसोऽयमात्मा तमात्मानमुपासीताजरममृतमभयमशोकमनन्तम्  ॥  एष सर्वज्ञ----------------------२४५-
-एष सर्वेश्वर एष सर्वाधिपतिरेषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्य सर्वसौख्यैरुपास्य-मानो न च सर्वसौख्यान्युपास्यति वेदशास्त्रैरुपास्यमानो न च वेदशास्त्राण्यु-पास्यति यस्यान्नमिदं सर्वे न च योऽन्नं भवत्यतः परं सर्वनयनः प्रशास्तान्न-मयो भूतात्मा प्राणमय इन्द्रियात्मा मनोमयः संकल्पात्मा विज्ञानमयःकालात्मानन्दमयो लयात्मैकत्वं नास्ति द्वैतं कुतो मर्त्यं नास्त्यमृतं कुतोनान्तःप्रज्ञो न बहिःप्रज्ञो नोभयतःप्रज्ञो न प्रज्ञानघनो न प्रज्ञो नाप्रज्ञोऽपिनो विदितं वेद्यं नास्तीत्येतन्निर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदा-नुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्सु पञ्चमः खण्डः  ॥  ५
॥नैवेह किंचनाग्र आसीदमूलमनाधारमिमाः प्रजाः प्रजायन्ते  ।  दिव्यो देव एकोनारायणश्चक्षुश्च द्रष्टव्यं च नारायणः श्रोत्रं च श्रोतव्यं च नारायणो घ्राणं चघ्रातव्यं च नारायणो जिह्वा च रसयितव्यं च नारायणस्त्वक् च स्पर्शयितव्यंच नारायणो मतश्च मन्तव्यं च नारायणो बुद्धिश्च बोद्धव्यं च नारायणोऽहं-कारश्चाहंकर्तव्यं च नारायणश्चित्तं च चेतयितव्यं च नारायणो वाक् चवक्तव्यं च नारायणो हस्तौ चादातव्यं च नारायणः पादौ च गन्तव्यं चनारायणः पायुश्च विसर्जयितव्यं च नारायण उपस्थश्चानन्दयितव्यं च नारा-यणो धाता विधाता कर्ता विकर्ता दिव्यो देव एको नारायण आदित्या रुद्रामरुतो वसवोऽश्विनावृचो यजूंषि सामानि मन्त्रोऽग्निराज्याहुतिर्नारायण उद्भवःसंभवो दिव्यो देव एको नारायणो माता पिता भ्राता निवासः शरणं सुहृ-द्गतिर्नारायणो विराजा सुदर्शनाजितासोम्यामोघाकुमारामृतासत्यामध्यमाना-सीराशिशुरासूरासूर्यास्वराविज्ञेयानि नाडीनामानि दिव्यानि गर्जति गायतिवाति वर्षति वरुणोऽर्यमा चन्द्रमाः कला कलिर्धाता ब्रह्मा प्रजापतिर्मघवादिवसाश्चार्धदिवसाश्च कलाः कल्पाश्चोर्ध्वं च दिशश्च सर्वं नारायणः  ॥  पुरुषएवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यम्  ।  उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति  ॥तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ॥  तद्वि-प्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिन्धते  ।  विष्णोर्यत्परमं पदम्  ॥  तदेतन्निर्वा-णानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्सु षष्ठः खण्डः  ॥  ६
॥अन्तःशरीरे निहितो गुहायामज एको नित्यो यस्य पृथिवी शरीरं यःपृथिवीमन्तरे संचरन् यं पृथिवी न वेद  ॥  यस्यापः शरीरं योऽपोन्तरे संच-----------------------२४६-
-रन्यमापो न विदुः  ॥  यस्य तेजः शरीरं यस्तेजोन्तरे संचरन् यं तेजो न वेद  ।यस्य वायुः शरीरं यो वायुमन्तरे संचरन् यं वायुर्न वेद  ॥  यस्याकाशः शरीरंय आकाशमन्तरे संचरन् यमाकाशो न वेद  ॥  यस्य मनः शरीरं यो मनोन्तरेसंचरन् यं मनो न वेद  ॥  यस्य बुद्धिः शरीरं यो बुद्धिमन्तरे संचरन् यंबुद्धिर्न वेद  ॥  यस्याहंकारः शरीरं योऽहंकारमन्तरे संचरन् यमहंकारो नवेद  ॥  यस्य चित्तं शरीरं यश्चित्तमन्तरे संचरन् यं चित्तं न वेद  ॥  यस्याव्यक्तंशरीरं योऽव्यक्तमन्तरे संचरन् यमव्यक्तं न वेद  ॥  यस्याक्षरं शरीरं योऽक्षरमन्तरेसंचरन् यमक्षरं न वेद  ॥  यस्य मृत्युः शरीरं यो मृत्युमन्तरे संचरन् यं मृत्युर्नवेद  ॥  स एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः  ॥  एतांविद्यामपान्तरतमाय ददावपान्तरतमो ब्रह्मणे ददौ ब्रह्मा घोराङ्गिरसे ददौघोराङ्गिरा रैक्वाथ ददौ रैक्वो रामाय ददौ रामः सर्वेभ्यो भूतेभ्यो ददावित्येवंनिर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥ इति सुबालोपनिषत्सु सप्तमः खण्डः  ॥  ७
॥अन्तः शरीरे निहितो गुहायां शुद्धः सोऽयमात्मा सर्वस्य मेदोमांसक्लेदा-वकीर्णे शरीरमध्येऽत्यन्तोऽपहते चित्रभित्तिप्रतीकाशे गान्धर्वनगरोपमे कदली-गर्भवन्निःसारे जलबुद्बुदवच्चञ्चले निःसृतमात्मानमचिन्त्यरूपं दिव्यं देवमसङ्गंशुद्धं तेजस्कायमरूपं सर्वेश्वरमचिन्त्यमशरीरं निहितं गुहायाममृतं बिभ्राज-मानमानन्दं तं पश्यन्ति विद्वांसस्तेन लये न पश्यन्ति  ॥इति सुबालोपनिषत्स्वष्टमः खण्डः  ॥  ८
॥अथ हैनं रैक्वः पप्रच्छ भगवन्कस्मिन्सर्वेऽस्तं गच्छन्तीति  ॥  तस्मै स होवाचचक्षुरेवाप्येति यच्चक्षुरेवास्तमेति द्रष्टव्यमेवाप्येति यो द्रष्टव्यमेवास्तमेत्यादि-त्यमेवाप्येति य आदित्यमेवास्तमेति विराजमेवाप्येति यो विराजमेवास्तमेतिप्राणमेवाप्येति यः प्राणमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति यो विज्ञानमेवास्तमे-त्यानन्दमेवाप्येति य आनन्दमेवास्तमेति तुरीयमेवाप्येति यस्तुरीयमेवास्त-मेति तदमृतमभयमशोकमनन्तनिर्बीजमेवाप्येतीति होवाच  ॥  श्रोत्रमेवा-प्येति यः श्रोत्रमेवास्तमेति श्रोतव्यमेवाप्येति यः श्रोतव्यमेवास्तमेति दिश-मेवाप्येति यो दिशमेवास्तमेति सुदर्शनामेवाप्येति यः सुदर्शनामेवास्तमेत्य-पानमेवाप्येति योऽपानमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति यो विज्ञानमेवास्तमेतितदमृतमभयमशोकमनन्तनिर्बीजमेवाप्येतीति होवाच  ॥  नासामेवाप्येति यो----------------------२४७-
-नासामेवास्तमेति घ्रातव्यमेवाप्येति यो घ्रातव्यमेवास्तमेति पृथिवीमेवाप्येतियः पृथिवीमेवास्तमेति जितामेवाप्येति यो जितामेवास्तमेति व्यानमेवाप्येतियो व्यानमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥  जिह्वामेवाप्येतियो जिह्वामेवास्तमेति रसयितव्यमेवाप्येति यो रसयितव्यमेवास्तमेति वरुण-मेवाप्येति यो वरुणमेवास्तमेति सौम्यामेवाप्येति यः सौम्यामेवास्तमेत्यु-दानमेवाप्येति य उदानमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥त्वचमेवाप्येति यस्त्वचमेवास्तमेति स्पर्शयितव्यमेवाप्येति यः स्पर्शयितव्यमे-वास्तमेति वायुमेवाप्येति यो वायुमेवास्तमेति मेधामेवाप्येति यो मेधा-मेवास्तमेति समानमेवाप्येति यः समानमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥  वाचमेवाप्येति यो वाचमेवास्तमेति वक्तव्यमेवाप्येति यो वक्तव्य-मेवास्तमेत्यग्निमेवाप्येति योऽग्निमेवास्तमेति कुमारामेवाप्येति यः कुमारा-मेवास्तमेति वैरम्भमेवाप्येति यो वैरम्भमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥  हस्तमेवाप्येति यो हस्तमेवास्तमेत्यादातव्यमेवाप्येति य आदातव्य-मेवास्तमेतीन्द्रमेवाप्येति य इन्द्रमेवास्तमेत्यमृतामेवाप्येति योऽमृतामेवास्त-मेति मुख्यमेवाप्येति यो मुख्यमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥पादमेवाप्येति यः पादमेवास्तमेति गन्तव्यमेवाप्येति यो गन्तव्यमेवास्तमेतिविष्णुमेवाप्येति यो विष्णुमेवास्तमेति सत्यामेवाप्येति यः सत्यामेवास्तमे-त्यन्तर्याममेवाप्येति योऽन्तर्याममेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तद०
होवाच  ॥पायुमेवाप्येति यः पायुमेवास्तमेति विसर्जयितव्यमेवाप्येति यो विसर्जयित-व्यमेवास्तमेति मृत्युमेवाप्येति यो मृत्युमेवास्तमेति मध्यमामेवाप्येति योमध्यमामेवास्तमेति प्रभञ्जनमेवाप्येति यः प्रभञ्जनमेवास्तमेति विज्ञानमे-वाप्येति तद०
होवाच  ॥  उपस्थमेवाप्येति य उपस्थमेवास्तमेत्यानन्दयितव्य-मेवाप्येति य आनन्दयितव्यमेवास्तमेति प्रजापतिमेवाप्येति यः प्रजापति-मेवास्तमेति नासीरामेवाप्येति यो नासीरामेवास्तमेति कुमारमेवाप्येति यःकुमारमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥  मन एवाप्येति योमन एवास्तमेति मन्तव्यमेवाप्येति यो मन्तव्यमेवास्तमेति चन्द्रमेवाप्येतियश्चन्द्रमेवास्तमेति शिशुमेवाप्येति यः शिशुमेवास्तमेति श्येनमेवाप्येति यःश्येनमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥  बुद्धिमेवाप्येति योबुद्धिमेवास्तमेति बोद्द्यव्यमेवाप्येति यो बोद्धव्यमेवास्तमेति ब्रह्माणमेवा-----------------------२४८-
-प्येति यो ब्रह्माणमेवास्तमेति सूर्यामेवास्तमेति यः सूर्यामेवास्तमेति कृष्णमेवाप्येति यः कृष्णमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥अहंकारमेवाप्येति योऽहंकारमेवास्तमेत्यहंकर्तव्यमेवाप्येति योऽहंकर्तव्यमेवा-स्तमेति रुद्रमेवाप्येति यो रुद्रमेवास्तमेत्यसुरामेवाप्येति योऽसुरामेवा-स्तमेति श्वेतमेवाप्येति यः श्वेतमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येति तदमृत०
होवाच चित्तमेवाप्येति यश्चित्तमेवास्तमेति चेतयितव्यमेवाप्येति यश्चेत-यितव्यमेवास्तमेति क्षेत्रज्ञमेवाप्येति यः क्षेत्रज्ञमेवास्तमेति भास्वतीमेवाप्येतियो भास्वतीमेवास्तमेति नागमेवाप्येति यो नागमेवास्तमेति विज्ञानमेवाप्येतियो विज्ञानमेवास्तमेत्यानन्दमेवाप्येति य आनन्दमेवास्तमेति तुरीयमेवाप्येतियस्तुरीयमेवास्तमेति तदमृतमभयमशोकमनन्तं निर्बीजमेवाप्येति तदमृत०
होवाच  ॥  य एवं निर्बीजं वेद निर्बीज एव स भवति न जायते न म्रियते नमुह्यते न भिद्यते न दह्यते न छिद्यते न कम्पते न कुप्यते सर्वदहनोऽयमा-त्मेत्याचक्षते नैवमात्मा प्रवचनशतेनापि लभ्यते न बहुश्रुतेन बुद्धिज्ञाना-श्रितेन न मेधया न वेदैर्न यज्ञैर्न तपोभिरुग्रैर्न सांख्यैर्न योगैर्नाश्रमैर्नान्यैरा-त्मानमुपलभन्ते प्रवचनेन प्रशंसया ब्युत्थानेन तमेतं ब्राह्मणा शुश्रुवांसोऽ-नूचाना उपलभन्ते शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वात्मन्येवा-त्मानं पश्यति सर्वस्यात्मा भवति य एवं वेद  ॥इति सुबालोपनिषत्सु नवमः खण्डः  ॥  ९
॥अथ हैनं रैक्वः पप्रच्छ भगवन्कस्मिन्सर्वे संप्रतिष्ठिता भवन्तीति रसातल-लोकेष्विति होवाच कस्मिन्रसातललोका ओताश्च प्रोताश्चेति भूर्लोकेष्वितिहोवाच  ।  कस्मिन्भूर्लोका ओताश्च प्रोताश्चेति भुवर्लोकेष्विति होवाच  ।  कस्मिन्भु-वर्लोका ओताश्च प्रोताश्चेति सुवर्लोकेष्विति होवाच  ।  कस्मिन्सुवर्लोका ओताश्चप्रोताश्चेति महर्लोकेष्विति होवाच  ।  कस्मिन्महर्लोका ओताश्च प्रोताश्चेतिजनोलोकेष्विति होवाच  ।  कस्मिन् जनोलोका ओताश्च प्रोताश्चेति तपोलोके-ष्विति होवाच  ।  कस्मिँस्तपोलोका ओताश्च प्रोताश्चेति सत्यलोकेष्विति होवाचकस्मिन्सत्यलोका ओताश्च प्रोताश्चेति प्रजापतिलोकेष्विति होवाच  ।  कस्मिन्प्र-जापतिलोका ओताश्च प्रोताश्चेति ब्रह्मलोकेष्विति होवाच  ।  कस्मिन्ब्रह्मलोकाओताश्च प्रोताश्चेति सर्वलोका आत्मनि ब्रह्मणि मणय इवौताश्च प्रोताश्चेतिस होवाच  ।  एवमेतान् लोकानात्मनि प्रतिष्ठितान्वेदात्मैव स भवतीत्येत-न्निर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्सु दशमः खण्डः  ॥  १०
॥----------------------२४९-
-अथ हैनं रैक्वः पप्रच्छ भगवन्योऽयं विज्ञानघन उत्क्रामन्स केन कतरद्वावस्थानमुत्सृज्यापाक्रामतीति तस्मै स होवाच  ।  हृदयस्य मध्ये लोहितं मांसपिण्डंयस्मिंस्तद्दहरं पुण्डरीकं कुमुदमिवानेकधा विकसितं तस्य मध्ये समुद्रः समु-द्रस्य मध्ये कोशस्तस्मिन्नाड्यश्चतस्रो भवन्ति रमारमेच्छाऽपुनर्भवेति तत्र रमापुण्येन पुण्यं लोकं नयत्यरमा पापेन पापमिच्छया यत्स्मरति तदभिसंपद्यतेअपुनर्भवया कोशं भिनत्ति कोशं भित्त्वा शीर्षकपालं भिनत्ति शीर्षकपालंभित्त्वा पृथिवीं भिनत्ति पृथिवीं भित्त्वाऽपो भिनत्त्यापो भित्त्वा तेजो भिनत्तितेजो भित्त्वा वायुं भिनत्ति वायुं भित्त्वाकाशं भिनत्त्याकाशं भित्त्वा मनो भिनत्तिमनो भित्त्वा भूतादिं भिनत्ति भूतादिं भित्त्वा महान्तं भिनत्ति महान्तंभित्त्वाव्यक्तं भिनत्त्यव्यक्तं भित्त्वाक्षरं भिनत्त्यक्षरं भित्त्वा मृत्युं भिनत्ति मृत्युर्वैपरे देव एकीभवतीति परस्तान्न सन्नासन्न सदसदित्येतन्निर्वाणानुशासनमितिवेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्स्वेकादशः खण्डः  ॥  ११
॥ॐ नारायणाद्वा अन्नमागतं पक्वं ब्रह्मलोके महासंवर्तके पुनः पक्वमादित्येपुनः पक्वं क्रव्यादि पुनः पक्वं जालकिलक्लिन्नं पर्युषितं पूतमन्नमयाचितमसं-कॢप्तमश्नीयान्न कंचन याचेत  ॥इति सुबालोपनिषत्सु द्वादशः खण्डः  ॥  १२
॥बाल्येन तिष्ठासेद्बालस्वभावोऽसङ्गो निरवद्यो मौनेन पाण्डित्येन निरवधि-कारतयोपलभ्येत कैवल्यमुक्तं निगमनं प्रजापतिरुवाच महत्पदं ज्ञात्वा वृक्ष-मूले वसेत कुचेलोऽसहाय एकाकी समाधिस्थ आत्मकाम आप्तकामोनिष्कामो जीर्णकामो हस्तिनि सिंहे दंशे मशके नकुले सर्पराक्षसगन्धर्वेमृत्यो रूपाणि विदित्वा न बिभेति कुतश्चनेति वृक्षमिव तिष्टासेच्छिद्यमानो-ऽपि न कुप्येत न कम्पेतोत्पलमिव तिष्ठासेच्छिद्यमानोऽपि न कुप्येत न कम्पे-ताकाशमिव तिष्ठासेच्छिद्यमानोऽपि न कुप्येत न कम्पेत सत्येन तिष्ठासेत्सत्यो-ऽयमात्मा सर्वेषामेव गन्धानां पृथिवी हृदयं सर्वेषामेव रसानामापो हृदयंसर्वेषामेव रूपाणां तेजो हृदयं सर्वेषामेव स्पर्शानां वायुर्हृदयं सर्वेषामेव शब्दा-नामाकाशं हृदयं सर्वेषामेव गतीनामव्यक्तं हृदयं सर्वेषामेव सत्त्वानांमृत्युर्हृदयं मृत्युर्वै परे देव एकीभवतीति परस्तान्न सन्नासन्न सदसदित्येत-ग्निर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्सु त्रयोदशः खण्डः  ॥  १३
॥----------------------२५०-
-ॐ पृथिवी वान्नमापोऽन्नादा आपो वान्नं ज्योतिरन्नादं ज्योतिर्वान्नं वायुर-न्नादो वायुर्वान्नमाकाशोऽन्नाद आकाशो वान्नमिन्द्रियाण्यन्नादानीन्द्रियाणिवान्नं मनोऽन्नादं मनो वान्नं बुद्धिरन्नादा बुद्धिर्वान्नमव्यक्तमन्नादमव्यक्तं वान्न-मक्षरमन्नादमक्षरं वान्नं मृत्युरन्नादो मृत्युर्वै परे देव एकीभवतीति परस्तान्नसन्नासन्न सदसदित्येतन्निर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्सु चतुर्दशः खण्डः  ॥  १४
॥अथ हैनं रैक्वः पप्रच्छ भगवन्योऽयं विज्ञानघन उत्क्रामन्स केन कतरद्वावस्थानं दहतीति तस्मै स होवाच योऽयं विज्ञानघन उत्क्रामन्प्राणं दहत्यपानंव्यानमुदानं समानं वैरम्भं मुख्यमन्तर्यामं प्रभञ्जनं कुमारं श्येनं श्वेतं कृष्णंनागं दहति पृथिव्यापस्तेजोवाय्वाकाशं दहति जागरितं स्वप्नं सुषुप्तं तुरीयंच महतां च लोकं परं च लोकं दहति लोकालोकं दहति धर्माधर्मं दहत्य-भास्करममर्यादं निरालोकमतः परं दहति महान्तं दहत्यव्यक्तं दहत्यक्षरंदहति मृत्युं दहति मृत्युर्वै परे देव एकीभवतीति परस्तान्न सन्नासन्न सदस-दित्येतन्निर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्सु पञ्चदशः खण्डः  ॥  १५
॥सौबालबीजब्रह्मोपनिषन्नाप्रशान्ताय दातव्या नापुत्राय नाशिष्याय नासं-वत्सररात्रोषिताय नापरिज्ञातकुलशीलाय दातव्या नैव च प्रवक्तव्या  ।  यस्यदेवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ  ।  तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनैत्येतन्निर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासनमिति वेदानुशासनम्  ॥इति सुबालोपनिषत्सु षोडशः खण्डः  ॥  १६
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति सुबालोपनिषत्समाप्ता  ॥  ३२
॥क्षुरिकोपनिषत्  ॥  ३३
॥कैवल्यनाडीकान्तस्थपराभूमिनिवासिनम्  ।क्षुरिकोपनिषद्योगभासुरं राममाश्रये  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ क्षुरिकां संप्रवक्ष्यामि धारणां योगसिद्धये  ।  यां प्राप्य न पुनर्जन्मयोउ!गयुक्तः स जायते  ॥  वेदतत्त्वार्थविहितं यथोक्तं हि स्वयंभुवा  ॥  १
॥निःशब्दं देशमास्थाय तत्रासनमवस्थितः  ।  कूर्मोऽङ्गानीव संहृत्य मनोहृदि निरुध्य च  ॥  २
॥  मात्राद्वादशयोगेन प्रणवेन शनैः शनैः  ।----------------------२५१-
-पूरयेत्सर्वमात्मानं सर्वद्वारान्निरुध्य च  ॥  ३
॥  उरोमुखकटिग्रीवं किंचि-द्धृदयमुन्नतम्  ।  प्राणान्संचारयेत्तस्मिन्नासाभ्यन्तरचारिणः  ॥  ४
॥  भूत्वा तत्रगतः प्राणः शनैरथ समुत्सृजेत्  ॥  ५
॥  स्थिरमात्रादृढं कृत्वा अङ्गुष्ठेनसमाहितः  ।  द्वे तु गुल्फे प्रकुर्वीत जङ्घे चैव त्रयस्त्रयः  ॥  द्वे जानुनीतथोरुभ्यां गुदे शिश्ने त्रयस्त्रयः  ॥  ६
॥  वायोरायतनं चात्र नाभिदेशेसमाश्रयेत्  ।  तत्र नाडी सुषुम्ना तु नाडीभिर्बहुभिवृता  ॥  अणुरक्ताश्च पीताश्चकृष्णास्ताम्रविलोहिताः  ॥  ७
॥  अतिसूक्ष्मां च तन्वीं च शुक्लां नाडींसमाश्रयेत्  ।  ततः संचारयेत्प्राणानूर्णनाभीव तन्तुना  ॥  ८
॥  ततो रक्तोत्प-लाभासं पुरुषायतनं महत्  ।  दहरं पुण्डरीकेति वेदान्तेषु निगद्यते  ॥तद्भित्त्वा कण्ठमायाति तां नाडीं पूरयन्यतः  ॥  ९
॥ मनसस्तु क्षुरं गृह्यसुतीक्ष्णं बुद्धिनिर्मलम्  ॥  पादस्योपरि मर्मृज्य तद्रूपं नाम कृन्तयेत्  ॥  १०
॥मनोद्वारेण तीक्ष्णेन योगमाश्रित्य नित्यशः  ।  इन्द्रवज्र  इति प्रोक्तं मर्मजङ्घा-नुकीर्तनम्  ॥  तद्ध्यानबलयोगेन धारणाभिर्निकृन्तयेत्  ॥  ११
॥  ऊरोर्मध्येतु संस्थाप्य मर्मप्राणविमोचनम्  ॥  चतुरभ्यासयोगेन छिन्देदनभिशङ्कितः॥  १२
॥  ततः कण्ठान्तरे योगी समूहं नाडिसंचयम्  ।  एकोत्तरं नाडिशतंतासां मध्ये वराः स्मृताः  ॥  १३
॥  इडा रक्षतु वामेन पिङ्गला दक्षिणेनतु  । तयोर्मध्ये वरं स्थानं यस्तं वेद स वेदवित्  ॥  १४
॥  सुषुम्ना तु परेलीना विरजा ब्रह्मरूपिणी  ।  द्वासप्ततिसहस्राणि प्रति नाडीषु तैतिलम्  ॥छिद्यन्ते ध्यानयोगेन सुषुम्नैका न छिद्यते  ॥  १५
॥  योगनिर्मलधारेणक्षुरेणामलवर्चसा  ।  छिन्देन्नाडीशतं धीरः प्रभावादिह जन्मनि  ॥  १६
॥जातीपुष्पसमायोगैर्यथा वास्यन्ति तैतिलम्  ।  एवां शुभाशुभैर्भावैः सा नाडीतां विभावयेत्  ॥  १७
॥  तद्भाविताः प्रपद्यन्ते पुनर्जन्मविवर्जिताः  ॥  १८
॥ततो विदितचित्तस्तु निःशब्दं देशमास्थितः  ।  निःसङ्गस्तत्त्वयोगज्ञो निरपेक्षःशनैः शनैः  ॥  १९
॥  पाशं छित्त्वा यथा हंसो निर्विशङ्कः खमुत्क्रमेत्  ।छिन्नपाशस्तथा जीवः संसारं तरते तदा  ॥  २०
॥  यथा निर्वाणकाले तु दीपोदग्ध्वा लयं व्रजेत्  ।  तथा सर्वाणि कर्माणि योगी दग्ध्वा लयं व्रजेत्  ॥  २१
॥प्राणायामसुतीक्ष्णेन मात्राधारेण योगवित्  ।  वैराग्योपलघृष्टेन छित्त्वा तन्तुंन बध्यते  ॥  २२
॥  अमृतत्वं समाप्नोति यदा कामात्प्रमुच्यते  ।  सर्वैषणा-विनिर्मुक्तश्छित्त्वा तन्तुं न बध्यते छित्त्वा तन्तुं न बध्यत इति  ॥  २३
॥इत्याथर्वणीयक्षुरिकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ३३
॥----------------------२५२-
-मन्त्रिकोपनिषत्  ॥  ३४
॥  स्वाविद्याद्वयतत्कार्यापह्नवज्ञानभासुरम्  ।मन्त्रिकोपनिषद्वेद्यं रामचन्द्रमहं भजे  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ अष्टपादं शुचिं हंसं त्रिसूत्रमणुमव्ययम्  ।  त्रिवर्त्मानं तेजसोऽहं सर्वतः-पश्यन्न पश्यति  ॥  १
॥  भूतसंमोहने काले भिन्ने तमसि वैखरे  ।  अन्तःपश्यन्ति सत्त्वस्था निर्गुणं गुणगह्वरे  ॥  २
॥ अशक्यः सोऽन्यथा द्रष्टुं ध्यायमानःकुमारकैः  ।  विकारजननीमज्ञामष्टरूपामजां ध्रुवाम्  ॥  ३
॥  ध्यायतेऽध्यासितातेन तन्यते प्रेर्यते पुनः  ।  सूयते पुरुषार्थं च तेनैवाधिष्ठितं जगत्  ॥  ४
॥गौरनाद्यन्तवती सा जनित्री भूतभाविनी  ।  सितासिता च रक्ता च सर्वकाम-दुघा विभोः  ॥  ५
॥  पिबन्त्येनामविषयामविज्ञातां कुमारकाः  ।  एकस्तु पिबतेदेवः स्वच्छन्दोऽत्र वशानुगः  ॥  ६
॥  ध्यानक्रियाभ्यां भगवान्भुङ्क्तेऽसौ प्रसह-द्विभुः  ।  सर्वसाधारणीं दोग्ध्रीं पीयमानां तु यज्वभिः  ॥  ७
॥  पश्यन्त्यस्यांमहात्मानः सुवर्णं पिप्पलाशनम्  ।  उदासीनं ध्रुवं हंसं स्नातकाध्वर्यवो जगुः॥  ८
॥  शंसन्तमनुशंसन्ति बह्वृचाः शास्त्रकोविदाः  ।  रथन्तरं बृहत्साम सप्त-वैधैस्तु गीयते  ॥  ९
॥  मन्त्रोपनिषदं ब्रह्म पदक्रमसमन्वितम्  ।  पठन्ति भार्गवाह्येते ह्यथर्वाणो भृगूत्तमाः  ॥  १०
॥  सब्रह्मचारिवृत्तिश्च स्तम्भोऽथ फलि-तस्तथा  ।  अनड्वान्नोहितोच्छिष्टः पश्यन्ते बहुविस्तरम्  ॥  ११
॥  कालः प्राणश्चभगवान्मृत्युः शर्वो महेश्वरः  ।  उग्रो भवश्च रुद्रश्च ससुरः सासुरस्तथा  ॥  १२
॥प्रजापतिर्विराट् चैव पुरुषः सलिलमेव च  ।  स्तूयते मन्त्रसंस्तुत्यैरथर्वविदितै-र्विभुः  ॥  १३
॥  तं षड्विंशक इत्येते सप्तविंशं तथापरे  ।  पुरुषं निर्गुणं सांख्य-मथर्वशिरसो विदुः  ॥  १४
॥  चतुर्विंशतिसंख्यातं व्यक्तमव्यक्तमेव च  ।  अद्वैतंद्वैतमित्याहुस्त्रिधा तं पञ्चधा तथा  ॥  १५
॥  ब्रह्माद्यं स्थावरान्तं च पश्यन्तिज्ञानचक्षुषः  ।  तमेकमेव पश्यन्ति परिशुभ्रं विभुं द्विजाः  ॥  १६
॥  यस्मि-न्सर्वमिदं प्रोतं ब्रह्म स्थावरजंगमम्  ।  तस्मिन्नेव लयं यान्ति स्रवन्त्यः सागरेयथा  ॥  १७
॥  यस्मिन्भावाः प्रलीयन्ते लीनाश्चाव्यक्ततां ययुः  ।  पश्यन्तिव्यक्ततां भूयो जायन्ते बुद्बुदा इव  ॥  १८
॥  क्षेत्रज्ञाधिष्ठितं चैव कारणैर्विद्यतेपुनः  ।  एवं स भगवान्देवं पश्यन्त्यन्ये पुनःपुनः  ॥  १९
॥  ब्रह्म ब्रह्मेत्यथा-यान्ति ये विदुर्ब्राह्मणास्तथा  ।  अत्रैव ते लयं यान्ति लीनाश्चाव्यक्तशालिनःलीनाश्चाव्यक्तशालिन इत्युपनिषत्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति यजुर्वेदीयमन्त्रिकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ३४
॥----------------------२५३-
-सर्वसारोपनिषत्  ॥  ३५
॥समस्तवेदान्तसारसिद्धान्तार्थकलेवरम्  ।विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे  ॥सर्वसारं निरालम्बं रहस्यं वज्रसूचिकम्  ।तेजोनादध्यानविद्यायोगतत्त्वात्मबोधकम्  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ कथं बन्धः कथं मोक्षः काऽविद्या का विद्येति जाग्रत्स्वप्नं सुषुप्तं तुरीयंच कथम् अन्नमयः प्राणमयो मनोमयो विज्ञानमय आनन्दमयः कथं कर्ताजीवः क्षेत्रज्ञः साक्षी कूटस्थोऽन्तर्यामी कथं प्रत्यगात्मा परमात्मात्मामाया चेति कथम्  ।  आत्मेश्वरोऽनात्मनो देहादीनात्मत्वेनाभिमन्यते सोऽभिमानआत्मनो बन्धस्तन्निवृत्तिर्मोक्षस्तदभिमानं कारयति या साऽविद्या सोऽभि-मानो ययाऽभिनिवर्तते सा विद्या  ।  मनआदिचतुर्दशकरणैः पुष्कलैरादि-त्याद्यनुगृहीतैः शब्दादीन्विषयान्स्थूलान्यदोपलभते तदात्मनो जागरणंतद्वासनारहितश्चतुर्भिः करणैः शब्दाद्यभावेऽपि वासनामयाञ्शब्दादीन्यदो-पलभते तदात्मनः स्वप्नम्  ।  चतुर्दशकरणोपरमाद्विशेषविज्ञानाभावाद्यदातदात्मनः सुषुप्तम्  ॥  १
॥  अवस्थात्रयभावाद्भावसाक्षि स्वयं भावाभावरहितंनैरन्तर्यं चैक्यं यदा तदा तत्तुरीयं चैतन्यमित्युच्यतेऽन्नकार्याणां षण्णांकोशानां समूहोऽन्नमयः कोश इत्युच्यते  ।  प्राणादिचतुर्दशवायुभेदा अन्नमयेकोशे यदा वर्तन्ते तदा प्राणमयः कोश इत्युच्यत एतत्कोशद्वयसंयुक्तोमनआदिचतुर्भिः करणैरात्मा शब्दादिविषयान्संकल्पादिधर्मान्यदा करोति तदामनोमयः कोश इत्युच्यते  ।  एतत्कोशत्रयसंयुक्तस्तद्गतविशेषाविशेषज्ञो यदाऽ-वभासते तदा विज्ञानमयः कोश इत्युच्यते  ।  एतत्कोशचतुष्टयं स्वकारणाज्ञानेवटकणिकायामिव गुप्तवटवृक्षो यदा वर्तते तदानन्दमयकोश इत्युच्यते  ।सुखदुःखबुद्ध्याश्रयो देहान्तः कर्ता यदा तदेष्टविषये बुद्धिः सुखबुद्धिरनिष्ट-विषये बुद्धिर्दुःखबुद्धिः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः सुखदुःखहेतवः  ।  पुण्यपाप-कर्मानुसारी भूत्वा प्राप्तशरीरसंधिर्योगमप्राप्तशरीरसंयोगमिव कुर्वाणो यदादृश्यते तदोपहितत्वाज्जीव इत्युच्यते  ।  मनआदिश्च प्राणादिश्च सत्त्वादिश्चेच्छा-दिश्च पुण्यादिश्चैते पञ्चवर्गा इत्येतेषां पञ्चवर्गाणां धर्मी भूतात्मज्ञानादृते नविनश्यति  ।  आत्मसंनिधौ नित्यत्वेन प्रतीयमान आत्मोपाधिर्यस्तल्लिङ्गं शरीरंहृद्ग्रन्थिरित्युच्यते तत्र यत्प्रकाशते चैतन्यं स क्षेत्रज्ञ इत्युच्यते  ॥  २
॥----------------------२५४-
-ज्ञातृज्ञानज्ञेयानामाविर्भावतिरोभावज्ञाता स्वयमेवमाविर्भावतिरोभावहीनःस्वयंज्योतिः स साक्षीत्युच्यते ब्रह्मादिपिपीलिकापर्यन्तं सर्वप्राणिबुद्धिष्ववि-शिष्टतयोपलभ्यमानः सर्वप्राणिबुद्धिस्थो यदा तदा कूटस्थ इत्युच्यते  ।कूटस्थाद्युपहितभेदानां स्वरूपलाभहेतुर्भूत्वा मणिगणसूत्रमिव सर्वक्षेत्रेष्वनु-स्यूतत्वेन यदा प्रकाशत आत्मा तदान्तर्यामीत्युच्यते सर्वोपाधिविनिर्मुक्तःसुवर्णवद्विज्ञानघनश्चिन्मात्रस्वरूप आत्मा स्वतन्त्रो यदाऽवभासते तदात्वंपदार्थः प्रत्यगात्मेत्युच्यते  ।  सत्यं ज्ञानमनन्तमानन्दं ब्रह्म सत्यमविनाशिनामदेशकालवस्तुनिमित्तेषु विनश्यत्सु यन्न विनश्यत्यविनाशि तत्सत्यमित्यु-च्यते  ।  ज्ञानमित्युत्पत्तिविनाशरहितं चैतन्यं ज्ञानमित्यभिधीयते  ॥  ३
॥अनन्तं नाम मृद्विकारेषु मृदिव सुवर्णविकारेषु सुवर्णमिव तन्तुकार्येषुतन्तुरिवाव्यक्तादिसृष्टिप्रपञ्चेषु पूर्वं व्यापकं चैतन्यमनन्तमित्युच्यत आनन्दोनाम सुखचैतन्यस्वरूपोऽपरिमितानन्दसमुद्रोऽविशिष्टसुखरूपश्चानन्द इत्यु-च्यते  ।  एतद्वस्तुचतुष्टयं यस्य लक्षणं देशकालवस्तुनिमित्तेष्वव्यभिचारि सतत्पदार्थः परमात्मा परं ब्रह्मेत्युच्यते  ।  त्वंपदार्थादौपाधिकात्तत्पदार्थादौपाधि-काद्विलक्षण आकाशवत्सर्वगतः सूक्ष्मः केवलः सत्तामात्रोऽसिपदार्थःस्वयंज्योतिरात्मेत्युच्यतेऽतत्पदार्थश्चात्मेत्युच्यते  ।  अनादिरन्तर्वत्नी प्रमाणा-प्रमाणसाधारणा न सती नासती न सदसती स्वयमविकाराद्विकारहेतौनिरूप्यमाणेऽसती  ।  अनिरूप्यमाणे सती लक्षणशून्या सा मायेत्युच्यते  ॥  ४
॥इत्याथर्वणीयसर्वसारोपनिषत्समाप्ता  ॥  ३५
॥निरालम्बोपनिषत्  ॥  ३६
॥यशालम्बालम्बिभावो विद्यते न कदाचन  ।ज्ञविज्ञसम्यग्ज्ञालम्बं निरालम्बं हरिं भजे  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ नमः शिवाय गुरवे सच्चिदानन्दमूर्तये  ।  निष्प्रपञ्चाय शान्ताय निरा-लम्बाय तेजसे  ॥  निरालम्बं समाश्रित्य सालम्बं विजहाति यः  ।  स संन्यासी चयोगी च कैवल्यं पदमश्नुते  ।  एषामज्ञानजन्तूनां समस्तारिष्टशान्तये  ।  यद्य-द्बोद्धव्यमखिलं तदाशङ्क्य ब्रवीम्यहम्  ॥  किं ब्रह्म  ।  क ईश्वरः  । को जीवः  ।का प्रकृतिः  ।  कः परमात्मा  ।  को ब्रह्मा  ।  को विष्णुः  । को रुद्रः  । क इन्द्रः  ।----------------------२५५-
-कः शमनः  ।  कः सूर्यः  ।  कश्चन्द्रः  ।  के सुराः  ।  के असुराः  ।  के पिशाचाः  ।  के  मनुष्याः  ।  काः स्त्रियः  ।  के पश्वादयः  ।  किं स्थावरम्  ।  के ब्राह्मणादयः  ।  काजातिः  ।  किं कर्म  ।  किमकर्म  ।  किं ज्ञानम्  ।  किमज्ञानम्  ।  किं सुखम्  ।किं दुःखम्  ।  कः स्वर्गः  ।  को नरकः  ।  को बन्धः  ।  को मोक्षः  ।  क उपास्यः  ।कः शिष्यः  ।  को विद्वान्  ।  को मूढः  ।  किमासुरम्  ।  किं तपः  ।  किं परमंपदम्  ।  किं ग्राह्यम्  ।  किमग्राह्यम्  ।  कः संन्यासीत्याशङ्क्याह ब्रह्मेति  ।  स होवाचमहदहंकारपृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशत्वेन बृहद्रूपेणाण्डकोशेन कर्मज्ञानार्थरूप-तया भासमानमद्वितीयमखिलोपाधिविनिर्मुक्तं तत्सकलशक्त्युपबृंहितमनाद्य-नन्तं शुद्धं शिवं शान्तं निर्गुणमित्यादिवाच्यमनिर्वाच्यं चैतन्यं ब्रह्म  ॥  ईश्वरैति च  ॥  ब्रह्मैव स्वशक्तिं प्रकृत्यभिधेयामाश्रित्य लोकान्सृष्ट्वा प्रविश्यान्तर्या-मित्वेन ब्रह्मादीनां बुद्धीन्द्रियनियन्तृत्वादीश्वरः जीव इति च ब्रह्मविष्ण्वी-शानेन्द्रादीनां नामरूपद्वारा स्थूलोऽहमिति मिथ्याध्यासवशाज्जीवः  ।  सोऽह-मेकोऽपि देहारम्भकभेदवशाद्बहुजीवः  ।  प्रकृतिरिति च ब्रह्मणः सकाशान्ना-नाविचित्रजगन्निर्माणसामर्थ्यबुद्धिरूपा ब्रह्मशक्तिरेव प्रकृतिः  ।  परमात्मेति चदेहादेः परतरत्वाद्ब्रह्मैव परमात्मा स ब्रह्मा स विष्णुः स इन्द्रः स शमनः ससूर्यः स चन्द्रस्ते सुरास्ते असुरास्ते पिशाचास्ते मनुष्यास्ताः स्त्रियस्ते पश्वादयस्त-त्स्थावरं ते ब्राह्मणादयः  ।  सर्वं खल्विदं ब्रह्म नेह नानास्ति किं चन  ।  जातिरिति च  ।न चर्मणो न रक्तस्य न मांसस्य न चास्थिनः  ।  न जातिरात्मनो जातिर्व्यवहार-प्रकल्पिता  ।  कर्मेति च क्रियमाणेन्द्रियैः कर्माण्यहं करोमीत्यध्यात्मनिष्ठतयाकृतं कर्मैव कर्म  ।  अकर्मेति च कर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यहंकारतया बन्धरूपं जन्मादि-कारणं नित्यनैमित्तिकयागव्रततपोदानादिषु फलाभिसंधानं यत्तदकर्म  ।  ज्ञान-मिति च देहेन्द्रियनिग्रहस्तद्गुरूपासनश्रवणमनननिदिध्यासनैर्यद्यद्दृग्दृश्यस्व-रूपं सर्वान्तरस्थं सर्वसमं घटपटादिपदार्क्थमिवाविकारं विकारेषु चैतन्यं विना-किंचिन्नास्तीति साक्षात्कारानुभवो ज्ञानम्  ।  अज्ञानमिति च रज्जौ सर्पभ्रान्ति-रिवाद्वितीये सर्वानुस्यूते सर्वमये ब्रह्मणि देवतिर्यङ्नरस्थावरस्त्रीपुरुषवर्णाश्र-मबन्धमोक्षोपाधिनानात्मभेदकल्पितं ज्ञानमज्ञानम्  ।  सुखमिति च सच्चिदान-नदस्वरूपं ज्ञात्वानन्दरूपा या स्थितिः सैव सुखम्  ।  दुःखमिति अनात्मरूपोविषयसंकल्प एव दुःखम्  ।  स्वर्ग इति च सत्संसर्गः स्वर्गः  ।  नरक इति चअसत्संसारविषयजनसंसर्ग एव नरकः  ।  बन्ध इति च अनाद्यविद्यावासनया----------------------२५६-
-जातोऽहमित्यादिसंकल्पो बन्धः  ।  पितृमातृसहोदरदारापत्यगृहारामक्षेत्रममता-संसारावरणसंकल्पो बन्धः  ।  कर्तृत्वाद्यहंकारसंकल्पो बन्धः  ।  अणिमाद्यष्टैश्व-र्याशासिद्धसंकल्पो बन्धः  ।  देवमनुष्याद्युपासनाकामसंकल्पो बन्धः  ।  यमा-द्यष्टाङ्गयोगसंकल्पो बन्धः  ।  वर्णाश्रमधर्मकर्मसंकल्पो बन्धः  ।  आज्ञाभयसंश-यात्मगुणसंकल्पो बन्धः  ।  यागव्रततपोदानविधिविधानज्ञानसंभवो बन्धः  ।केवलमोक्षापेक्षासंकल्पो बन्धः  ।  संकल्पमात्रसंभवो बन्धः  ।  मोक्ष इति चनित्यानित्यवस्तुविचारादनित्यसंसारसुखदुःखविषयसमस्तक्षेत्रममताबन्धक्षयोमोक्षः  ।  उपास्य इति च सर्वशरीरस्थचतन्यब्रह्मप्रापको गुरुरुपास्यः  ।  शिष्यैति च विद्याध्वस्तप्रपञ्चावगाहितज्ञानावशिष्टं ब्रह्मैव शिष्यः  ।  विद्वानिति चसर्वान्तरस्थस्वसंविद्रूपविद्विद्वान्  ।  मूढ इति च कर्तृत्वाद्यहंकारभावारूढोमूढः  ।  आसुरमिति च ब्रह्मविष्ण्वीशानेन्द्रादीनामैश्वर्यकामनया निरशनजपा-ग्निहोत्रादिष्वन्तरात्मानं संतापयति चात्युग्ररागद्वेषविहिंसादम्भाद्यपेक्षितं तपआसुरम्  ।  तप इति च ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्येत्यपरोक्षज्ञानाग्निना ब्रह्माद्यैश्वर्या-शासिद्धसंकल्पबीजसंतापं तपः  ।  परमं पदमिति च प्राणेन्द्रियाद्यन्तःकरण-गुणादेः परतरं सच्चिदानन्दमयं नित्यमुक्तब्रह्मस्थानं परमं पदम्  ।  ग्राह्यमितिच देशकालवस्तुपरिच्छेदराहित्यचिन्मात्रस्वरूपं ग्राह्यम्  ।  अग्राह्यमिति चस्वस्वरूपव्यतिरिक्तमायामयबुद्धीन्द्रियगोचरजगत्सत्यत्वचिन्तनमग्राह्यम्  ।  सं-न्यासीति च सर्धधर्मान्परित्यज्य निर्ममो निरहंकारो भूत्वा ब्रह्मेष्टं शरणमुप-गम्य तत्त्वमसि अहं ब्रह्मास्मि सर्वं खल्विदं ब्रह्म नेह नानास्ति किंचनेत्या-दिमहावाक्यार्थानुभवज्ञानाद्ब्रह्मैवाहमस्मीति निश्चित्य निर्विकल्पसमाधिनास्वतन्त्रो यतिश्चरति स संन्यासी स मुक्तः स पूज्यः स योगी स परमहंसःसोऽवधूतः स ब्राह्मण इति  ।  इदं निरालम्बोपनिषदं योऽधीते गुर्वनुग्रहतःसोऽग्निपूतो भवति स वायुपूतो भवति न स पुनरावर्तते न स पुनरावर्ततेपुनर्नाभिजायते पुनर्नाभिजायत इत्युपनिषत्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति निरालम्बोपनिषत्समाप्ता  ॥  ३६
॥----------------------२५७-
-शुकरहस्योपनिषत्  ॥  ३७
॥प्रज्ञानादिमहावाक्यरहस्यादिकलेवरम्  ।विकलेवरकैवल्यं त्रिपाद्राममहं भजे  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥अथातो रहस्योपनिषदं व्याख्यास्यामो देवर्षयो ब्रह्माणं संपूज्य प्रणिपत्यपप्रच्छुर्भगवन्नस्माकं रहस्योपनिषदं ब्रूहीति  ।  सोऽब्रवीत्  ।  पुरा व्यासो महा-तेजाः सर्ववेदतपोनिधिः  ।  प्रणिपत्य शिवं साम्बं कृताञ्जलिरुवाच ह  ॥  १
॥श्रीवेदव्यास उवाच  ।  देवदेव महाप्राज्ञ पाशच्छेददृढव्रत  ।  शुकस्य ममपुत्रस्य वेदसंस्कारकर्मणि  ॥  २
॥  ब्रह्मोपदेशकालोऽयमिदानीं समुपस्थितः  ।ब्रह्मोपदेशः कर्तव्यो भवताद्य जगद्गुरो  ॥  ३
॥  ईश्वर उवाच  ।  मयोपदिष्टेकैवल्ये साक्षद्ब्रह्मणि शाश्वते  ।  विहाय पुत्रो निर्वेदात्प्रकाशं यास्यति स्वयम्॥  ४
॥  श्रीवेदव्यास उवाच  ।  यथा तथा वा भवतु ह्युपनायनकर्मणि  ।उपदिष्टे मम सुते ब्रह्मणि त्वत्प्रसादतः  ॥  ५
॥  सर्वज्ञो भवतु क्षिप्रं ममपुत्रो महेश्वर  ।  तव प्रसादसंपन्नो लभेन्मुक्तिं चतुर्विधाम्  ॥  ६
॥  तच्छ्रुत्वाव्यासवचनं सर्वदेवर्षिसंसदि  ।  उपदेष्टुं स्थितः शम्भुः साम्बो दिव्यासने मुदा॥  ७
॥  कृतकृत्यः शुकस्तत्र समागत्य सभक्तिमान्  ।  तस्मात्स प्रणवं लब्ध्वापुनरित्यब्रवीच्छिवम्  ॥  ८
॥  श्रीशुक उवाच  ॥  देवादिदेव सर्वज्ञ सच्चिदानन्द-लक्षण  ।  उमारमण भूतेश प्रसीद करुणानिधे  ॥  ९
॥  उपदिष्टं परंब्रह्म प्रण-वान्तर्गतं परम्  ।  तत्त्वमस्यादिवाक्यानां प्रज्ञादीनां विशेषतः  ॥  १०
॥  श्रोतु-मिच्छामि तत्त्वेन षडङ्गानि यथाक्रमम्  ।  वक्तव्यानि रहस्यानि कृपयाद्य सदा-शिव  ॥  ११
॥  श्रीसदाशिव उवाच  ।  साधु साधु महाप्राज्ञ शुक ज्ञाननिधे मुने  ।प्रष्टव्यं तु त्वया पृष्टं रहस्यं वेदगर्भितम्  ॥  १२
॥  रहस्योपनिषन्नाम्ना सषडङ्गमि- होच्यते  ।  यस्य विज्ञानमात्रेण मोक्षः साक्षान्न संशयः  ॥  १३
॥  अङ्गहीनानिवाक्यानि गुरुर्नोपदिशेत्पुनः  ।  सषडङ्गान्युपदिशेन्महावाक्यानि कृत्स्नशः  ॥  १४
॥चतुर्णामपि वेदानां यथोपनिषदः शिरः  ।  इयं रहस्योपनिषत्तथोपनिषदां शिरः॥  २५
॥  रहस्योपनिषद्ब्रह्म ध्यातं येन विपश्चिता  ।  तीर्थैर्मन्त्रैः श्रुतैर्जप्यैस्तस्यकिं पुण्यहेतुभिः  ॥  १६
॥  वाक्यार्थस्य विचारेण यदाप्नोति शरच्छतम्  ।  एक-वारजपेनैव ऋष्यादिध्यानतश्च यत्  ॥  १७
॥  ॐ अस्य श्रीमहावाक्यमहा-----------------------२५८-
-मन्त्रस्य हंसऋषिः  ।  अव्यक्तगायत्री छन्दः  ।  परमहंसो देवता  ।  हं बीजम्  ।सः शक्तिः  ।  सोऽहं कीलकम्  ।  मम परमहंसप्रीत्यर्थे महावाक्यजपे विनि-योगः  ।  सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म अङ्गुष्ठाभ्यां नमः  ।  नित्यानन्दो ब्रह्म तर्जनीभ्यांस्वाहा  ।  नित्यानन्दमयं ब्रह्म मध्यमाभ्यां वषट्  ।  यो वै भूमा अनामिकाभ्यांहुम्  ।  यो वै भूमाधिपतिः कनिष्ठिकाभ्यां वौषट्  ।  एकमेवाद्वितीयं ब्रह्मकरतलकरपृष्ठाभ्यां फट्  ॥  सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म हृदयाय नमः  ।  नित्यानन्दोब्रह्म शिरसे स्वाहा  ।  नित्यानन्दमयं ब्रह्म शिखायै वषट्  ।  यो वै भूमा कव-चाय हुम्  ।  यो वै भूमाधिपतिः नेत्रत्रयाय वौषट्  ।  एकमेवाद्वितीयं ब्रह्मअस्त्राय फट्  ।  भूर्भुवःसुवरोमिति दिग्बन्धः  ।  ध्यानम्  ।  नित्यानन्दं पर-मसुखदं केवलं ज्ञानमूर्तिं द्वन्द्वातीतं गगनसदृशं तत्त्वमस्यादिलक्ष्यम्  ।एकं नित्यं विमलमचलं सर्वधीसाक्षिभूतं भावातीतं त्रिगुणरहितं सद्गुरुं तंनमामि  ॥  १
॥अथ महावाक्यानि चत्वारि  ।  यथा ॐप्रज्ञानं ब्रह्म  ॥  १
॥  ॐ अहंब्रह्मास्मि  ॥  २
॥  ॐतत्त्वमसि  ॥  ३
॥  ॐ अयमात्मा ब्रह्म  ॥  ४
॥  तत्त्वमसी-त्यमेदवाचकमिदं ये जपन्ति ते शिवसायुज्यमुक्तिभाजो भवन्ति  ॥  तत्पदम-हामन्त्रस्य  ।  परमहंस ऋषिः  ।  अव्यक्तगायत्री छन्दः  ।  परमहंसो देवता  ।  हंबीजम्  ।  सः शक्तिः  ।  सोऽहं कीलकम्  ।  मम सायुज्यमुक्त्यर्थे जपे विनियोगः  ।तत्पुरुषाय अङ्गुष्ठाभ्यां नमः  ।  ईशानाय तर्जनीभ्यां स्वाहा  ।  अघोराय मध्य-माभ्यां वषट्  ।  सद्योऽजाताय अनामिकाभ्यां हुम्  ।  वामदेवाय कनिष्ठिकाभ्यांवौषट्  ।  तत्पुरुषेशानाघोरसद्योजातवामदेवेभ्यो नमः करतलकरपृष्ठाभ्यांफट्  ।  एवं हृदयादिन्यासः  ।  भूर्भुवःसुवरिओ!मिति दिग्बन्धः  ॥  ध्यानम्  । ज्ञानंज्ञेयं ज्ञानगम्यादतीतं शुद्धं बुद्धं मुक्तमप्यव्ययं च  ।  सत्यं ज्ञानं सच्चिदानन्दरूपंध्यायेदेवं तन्महो भ्राजमानम्  ॥  त्वंपदमहामन्त्रस्य विष्णुरृषिः  ।  गायत्री-छन्दः  ।  परमात्मा देवता  ।  ऐं बीजम्  ।  क्लीं शक्तिः  ।  सौः कीलकम्  ।  मम मु-क्त्यर्थे जपे विनियोगः  ।  वासुदेवाय अङ्गुष्ठाभ्यां नमः  ।  संकर्षणाय तर्जनीभ्यांस्वाहा  ।  प्रद्युम्नाय मध्यमाभ्यां वषट्  ।  अनिरुद्धाय अनामिकाभ्यां हुम्  ।  वासु-देवाय कनिष्ठिकाभ्यां वौषट्  ।  वासुदेवसंकर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धेभ्यः करतलकरपृ-ष्ठाभ्यां फट्  ।  एवं हृदयादिन्यासः  ।  भूर्भुवःसुवरोमिति दिग्बन्धः  ॥  ध्यानम्  ॥जीवत्वं सर्वभूतानां सर्वत्राखण्डविग्रहम्  ।  चित्ताहंकारयन्तारं जीवाख्यं त्वंपदं----------------------२५९-
-भजे ।  असिपदमहामन्त्रस्य मन ऋषिः  ।  गायत्री छन्दः  ।  अर्धनारीश्वरोदेवता  ।  अव्यक्तादिर्बीजम्  ।  नृसिंहः शक्तिः  ।  परमात्मा कीलकम्  ।  जीवब्रह्मै-क्यार्थे जपे विनियोगः  ।  पृथ्वीद्व्यणुकाय अङ्गुष्ठाभ्यां नमः  ।  अब्द्व्यणुकायसर्जनीभ्यां स्वाहा  ।  तेजोद्व्यणुकाय मध्यमाभ्यां वषट्  ।  वायुद्व्यणुकाय अना-मिकाभ्यां हुम्  ।  आकाशद्व्यणुकाय कनिष्ठिकाभ्यां वौषट्  ।  पृथिव्यप्तेजोवाय्वा-काशद्व्यणुकेभ्यः करतलकरपृष्ठाभ्यां फट्  ।  भूर्भुवः सुवरोमिति दिग्बन्धः  ॥ध्यानम्  ॥  जीवो ब्रह्मेति वाक्यार्थं यावदस्ति मनःस्थितिः  ।  ऐक्यं तत्त्वं लयेकुर्वन्ध्यायेदसिपदं सदा  ॥  एवं महावाक्यषडङ्गान्युक्तानि  ॥अथ रहस्योपनिषद्विभागशो वाक्यार्थश्लोकाः प्रोच्यन्ते  ॥  येनेक्षते शृणो-तीदं जिघ्रति व्याकरोति च  ।  स्वाद्वस्वादु विजानाति तत्प्रज्ञानमुदीरितम्  ॥  १
॥चतुर्मुखेन्द्रदेवेषु मनुष्याश्वगवादिषु  ।  चैतन्यमेकं ब्रह्मातः प्रज्ञानं ब्रह्म मय्य-पि  ॥  २
॥  परिपूर्णः परात्मास्मिन्देहे विद्याधिकारिणि  ।  बुद्धेः साक्षितयास्थित्वा स्फुरन्नहमितीर्यते  ॥  ३
॥  स्वतः पूर्णः परात्मात्र ब्रह्मशब्देन वर्णितः  ।अस्मीत्यैक्यपरामर्शस्तेन ब्रह्म भवाम्यहम्  ॥  ४
॥  एकमेवाद्वितीयं सन्नामरूप-विवर्जितम्  ।  सृष्टेः पुराधुनाप्यस्य तादृक्त्वं तदितीर्यते  ॥  ५
॥  श्रोतुर्देहे-न्द्रियातीतं वस्त्वत्र त्वंपदेरितम्  ।  एकता ग्राह्यतेऽसीति तदैक्यमनुभूय-ताम्  ॥  ६
॥  स्वप्रकाशापरोक्षत्वमयमित्युक्तितो मतम्  ।  अहंकारादिदेहान्तंप्रत्यगात्मेति गीयते  ॥  ७
॥  दृश्यमानस्य सर्वस्य जगतस्तत्त्वमीर्यते  ।  ब्रह्मश-ब्देन तद्ब्रह्म स्वप्रकाशात्मरूपकम्  ॥  ८
॥  अनात्मदृष्टेरविवेकनिद्रामहं ममस्वप्नगतिं गतोऽहम्  ।  स्वरूपसूर्येऽभ्युदिते स्फुटोक्तेर्गुरोर्महावाक्यपदैः प्रबुद्धः॥  ९
॥  वाच्यं लक्ष्यमिति द्विधार्थसरणीवाच्यस्य हि त्वंपदे वाच्यं भौतिकमि-न्द्रियादिरपि यल्लक्ष्यं त्वमर्थश्च सः  ।  वाच्यं तत्पदमीशताकृतमतिर्लक्ष्यं तुसच्चित्सुखानन्दब्रह्म तदर्थ एष च तयोरैक्यं त्वसीदं पदम्  ॥  १०
॥  त्वमितितदिति कार्ये कारणे सत्युपाधौ द्वितयमितरथैकं सच्चिदानन्दरूपम्  ।  उभय-वचनहेतू देशकालौ च हित्वा जगति भवति सोऽयं देवदत्तो यथैकः  ॥  ११
॥कार्योपाधिरयं जीवः कारणोपाधिरीश्वरः  ।  कार्यकारणतां हित्वा पूर्णबोधोऽव-शिष्यते  ॥  १२
॥  श्रवणं तु गुरोः पूर्वं मननं तदनन्तरम्  ।  निदिध्यासन-मित्येतत्पूर्णबोधस्य कारणम्  ॥  १३
॥  अन्यविद्यापरिज्ञानमवश्यं नश्वरंभवेत्  ।  ब्रह्मविद्यापरिज्ञानं ब्रह्मप्राप्तिकरं स्थितम्  ॥  १४
॥  महावाक्या-----------------------२६०-
-न्युपदिशेत्सषडङ्गानि देशिकः  ।  केवलं नहि वाक्यानि ब्रह्मणो वचनंयथा  ॥  १५
॥  ईश्वर उवाच  ।  एवमुक्त्वा मुनिश्रेष्ठ रहस्योपनिषच्छुक  ।मया पित्रानुनीतेन व्यासेन ब्रह्मवादिना  ॥  १६
॥  ततो ब्रह्मोपदिष्टं वै सच्चि-दानन्दलक्षणम्  ।  जीवन्मुक्तः सदा ध्यायन्नित्यस्त्वं विहरिष्यसि  ॥  १७
॥  योवेदादौ स्वरः प्रोक्तो वेदान्ते च प्रतिष्ठितः  ।  तस्य प्रकृतिलीनस्य यः परः समहेश्वरः  ॥  १८
॥  उपदिष्टः शिवेनेति जगत्तन्मयतां गतः  ।  उत्थाय प्रणिप-त्वेशं त्यक्ताशेषपरिग्रहः  ॥  १९
॥  परब्रह्मपयोराशौ प्लवन्निव ययौ तदा  ।  प्रव्र-जन्तं तमालोक्य कृष्णद्वैपायनो मुनिः  ॥  २०
॥  अनुव्रजन्नाजुहाव पुत्रविश्लेष-कातरः  ।  प्रतिनेदुस्तदा सर्वे जगत्स्थावरजङ्गमाः  ॥  २१
॥  तच्छ्रुत्वा सकला-कारं व्यासः सत्यवतीसुतः  ।  पुत्रेण सहितः प्रीत्या परानन्दमुपेयिवान्  ॥  २२
॥यो रहस्योपनिषदमधीते गुर्वनुग्रहात्  ।  सर्वपापविनिर्मुक्तः साक्षात्कैवल्यमश्नुतेसाक्षात्कैवल्यमश्नुत इत्युपनिषत्  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति यजुर्वेदीयशुकरहस्योपनिषत्समाप्ता  ॥वज्रसूचिकोपनिषत्  ॥  ३८
॥यज्ज्ञानाद्यान्ति मुनयो ब्राह्मण्यं परमाद्भुतम्  ।तन्त्रैपदब्रह्मतत्त्वमहमस्मीति चिन्तये  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥चित्सदानन्दरूपाय सर्वधीवृत्तिसाक्षिणे  ।नमो वेदान्तवेद्याय ब्रह्मणेऽनन्तरूपिणे  ॥ॐ वज्रसूचीं प्रवक्ष्यामि शास्त्रमज्ञानभेदनम्  ।  दूषणं ज्ञानहीनानां भूषणंज्ञानचक्षुषाम्  ॥  १
॥  ब्रह्मक्षत्रियवैश्यशूद्रा इति चत्वारो वर्णास्तेषां वर्णानांब्राह्मण एव प्रधान इति वेदवचनानुरूपं स्मृतिभिरप्युक्तम्  ।  तत्र चोद्यमस्ति कोवा ब्राह्मणो नाम किं जीवः किं देहः किं जातिः किं ज्ञानं किं कर्म किं धार्मिकैति  ।  तत्र प्रथमो जीवो ब्राह्मण इति चेत्तन्न  ।  अतीतानागतानेकदेहानां----------------------२६१-
-जीवस्यैकरूपत्वात् एकस्यापि कर्मवशादनेकदेहसंभवात् सर्वशरीराणां जीव-स्यैकरूपत्वाच्च  ।  तस्मान्न जीवो ब्राह्मण इति  ।  तर्हि देहो ब्राह्मण इति चेत्तन्न  ।आचाण्डालादिपर्यन्तानां मनुष्याणां पाञ्चभौतिकत्वेन देहस्यैकरूपत्वाज्जरामर-णधर्माधर्मादिसाम्यदर्शनाद्ब्राह्मणः श्वेतवर्णः क्षत्रियो रक्तवर्णो वैश्यः पीतवर्णःशूद्रः कृष्णवर्ण इति नियमाभावात्  ।  पित्रादिशरीरदहने पुत्रादीनां ब्रह्महत्या-दिदोषसंभवाच्च  ।  तस्मान्न देहो ब्राह्मण इति  ॥  तर्हि जातिब्राह्मण इति चेत्तन्न  ।तत्र जात्यन्तरजन्तुष्वनेकजातिसंभवा महर्षयो बहवः सन्ति  ।  ऋष्यशृङ्गोमृग्याः कौशिकः कुशात् जाम्बूको जम्बूकात् वाल्मीको वल्मीकात् व्यासःकैवर्तकन्यकायाम् शशपृष्ठात् गौतमः वसिष्ठ उर्वश्याम् अगस्त्यः कलशेजात इति श्रुतत्वात्  ।  एतेषां जात्या विनाप्यग्रे ज्ञानप्रतिपादिता ऋषयोबहवः सन्ति  ।  तस्मान्न जातिर्ब्राह्मण इति  ॥  तर्हि ज्ञानं ब्राह्मण इति चेत्तन्न  ।क्षत्रियादयोऽपि परमार्थदर्शिनोऽभिज्ञा बहवः सन्ति  ।  तस्मान्न ज्ञानं ब्राह्मणैति  ॥  तर्हि कर्म ब्राह्मण इति चेत्तन्न  ।  सर्वेषां प्राणिनां प्रारब्धसंचितागामि-कर्मसाधर्म्यदर्शनात्कर्माभिप्रेरिताः सन्तो जनाः क्रियाः कुर्वन्तीति  ।  तस्मान्नकर्म ब्राह्मण इति  ॥  तर्हि धार्मिको ब्राह्मण इति चेत्तन्न  ।  क्षत्रियादयो हिर-ण्यदातारो बहवः सन्ति  ।  तस्मान्न धार्मिको ब्राह्मण इति  ॥  तर्हि को वाब्राह्मणो नाम  ।  यः कश्चिदात्मानमद्वितीयं जातिगुणक्रियाहीनं षडुर्मिषड्भा-वेत्यादिसर्वदोषरहितं सत्यज्ञानानन्दानन्तस्वरूपं स्वयं निर्विकल्पमशेषकल्पा-धारमशेषभूतान्तर्यामित्वेन वर्तमानमन्तर्बहिश्चाकाशवदनुस्यूतमखण्डानन्द-स्वभावमप्रमेयमनुभवैकवेद्यमपरोक्षतया भासमानं करतलामलकवत्साक्षाद-परोक्षीकृत्य कृतार्थतया कामरागादिदोषरहितः शमदमादिसंपन्नो भावमात्सर्य-तृष्णाशामोहादिरहितो दम्भाहंकारादिभिरसंस्पृष्टचेता वर्तत एवमुक्तलक्षणोयः स एव ब्राह्मण इति श्रुतिस्मृतिपुराणेतिहासानामभिप्रायः  ।  अन्यथा हिब्राह्मणत्वसिद्धिर्नास्त्येव  ।  सच्चिदानन्दमात्मानमद्वितीयं ब्रह्म भावयेदात्मानंसच्चिदानन्दं ब्रह्म भावयेदित्युपनिषत्  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इति वज्रसूच्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ३८
॥----------------------२६२-
-तेजोबिन्दूपनिषत्  ॥  ३९
॥यत्र चिन्मात्रकलना यात्यपह्नवमञ्जसा  ।तच्चिन्मात्रमस्वण्डैकरसं ब्रह्म भवाम्यहम्  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ तेजोबिन्दुः परं ध्यानं विश्वात्महृदि संस्थितम्  ।  आणवं शांभवं शान्तंस्थूलं सूक्ष्मं परं च यत्  ॥  १
॥  दुःखाढ्यं च दुराराध्यं दुष्प्रेक्ष्यं मुक्तमव्य-यम्  ।  दुर्लभं तत्स्वयं ध्यानं मुनीनां च मनीषिणाम्  ॥  २
॥  यताहारो जित-क्रोधो जितसङ्गो जितन्द्रियः  ।  निर्द्वन्द्वो निरहंकारो निराशीरपरिग्रहः  ॥  ३
॥अगम्यागमकर्ता यो गम्याऽगमनमानसः  ।  मुखे त्रीणि च विन्दन्ति त्रिधामाहंस उच्यते  ॥  ४
॥  परं गुह्यतमं विद्धि ह्यस्ततन्द्रो निराश्रयः  ।  सोमरूपकलासूक्ष्मा विष्णोस्तत्परमं पदम्  ॥  ५
॥  त्रिवक्त्रं त्रिगुणं स्थानं त्रिधातुं रूपवर्जि-तम्  ।  निश्चलं निर्विकल्पं च निराकारं निराश्रयम्  ॥  ६
॥  उपाधिरहितंस्थानं वाङ्मनोऽतीतगोचरम्  ।  स्वभावं भावसंग्राह्यमसंघातं पदाच्च्युतम्  ॥  ७
॥अनानानन्दनातीतं दुष्प्रेक्ष्यं मुक्तमव्ययम्  ।  चिन्त्यमेवं विनिर्मुक्तं शाश्वतंध्रुवमच्युतम्  ॥  ८
॥  तद्ब्रह्मणस्तदध्यात्मं तद्विष्णोस्तत्परायणम्  ।  अचिन्त्यंचिन्मयात्मानं यद्व्योम परमं स्थितम्  ॥  ९
॥  अशून्यं शून्यभावं तु शून्या-तीतं हृदि स्थितम्  ।  न ध्यानं च न च ध्याता न ध्येयो ध्येय एव च  ॥  १०
॥सर्वं च न परं शून्यं न परं नापरात्परम्  ।  अचिन्त्यमप्रबुद्धं च न सत्यं न परंविदुः  ॥  ११
॥  मुनीनां संप्रयुक्तं च न देवा न परं विदुः  ।  लोभं मोहं भयंदर्पं कामं क्रोधं च किल्बिषम्  ॥  १२
॥  शीतोष्णे क्षुत्पिपासे च संकल्पक-विकल्पकम्  ।  न ब्रह्मकुलदर्पं च न मुक्तिग्रन्थिसंचयम्  ॥  १३
॥  न भयं नसुखं दुःखं तथा मानावमानयोः  ।  एतद्भावविनिर्मुक्तं तद्ग्राह्यं ब्रह्म तत्परम्॥  १४
॥  यमो हि नियमस्त्यागो मौनं देशश्च कालतः  ।  आसनं मूलबन्धश्चदेहसाम्यं च दृक्स्थितिः  ॥  १५
॥  प्राणसंयमनं चैव प्रत्याहारश्च धारणा  ।आत्मध्यानं समाधिश्च प्रोक्तान्यङ्गानि वै क्रमात्  ॥  १६
॥  सर्वं ब्रह्मेति वै ज्ञानादिन्द्रियग्रामसंयमः  ।  यमोऽयमिति संप्रोक्तोऽभ्यसनीयो मुहुर्मुहुः  ॥  १७
॥सजातीयप्रवाहश्च विजातीयतिरस्कृतिः  ।  नियमो हि परानन्दो नियमात्क्रियतेबुधैः  ॥  १८
॥  त्यागो हि महता पूज्यः सद्यो मोक्षप्रदायकः  ॥  १९
॥  यस्मा-----------------------२६३-
-द्वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह  ।  यन्मौनं योगिभिर्गम्यं तद्भजेत्सर्वदाबुधः  ॥  २०
॥  वाचो यस्मान्निवर्तन्ते तद्वक्तुं केन शक्यते  ।  प्रपञ्चो यदिवक्तव्यः सोऽपि शब्दविवर्जितः  ॥  २१
॥  इति वा तद्भवेन्मौनं सर्वं सहज-संज्ञितम्  ।  गिरां मौनं तु बालानामयुक्तं ब्रह्मवादिनाम्  ॥  २२
॥  आदावन्तेच मध्ये च जनो यस्मिन्न विद्यते  ।  येनेदं सततं व्याप्तं स देशो विजनःस्मृतः  ॥  २३
॥  कल्पना सर्वभूतानां ब्रह्मादीनां निमेषतः  ।  कालशब्देन नि-र्दिष्टं ह्यखण्डानन्दमद्वयम्  ॥  २४
॥  सुखेनैव भवेद्यस्मिन्नजस्रं ब्रह्मचिन्तनम्  ।आसनं तद्विजानीयादन्यत्सुखविनाशनम्  ॥  २५
॥  सिद्धये सर्वभूतादि वि-श्वाधिष्ठानमद्वयम्  ।  यस्मिन्सिद्धिं गताः सिद्धास्तत्सिद्धासनमुच्यते  ॥  २६
॥यन्मूलं सर्वलोकानां यन्मूलं चित्तबन्धनम्  ।  मूलबन्धः सदा सेव्यो योग्यो-ऽसौ ब्रह्मवादिनाम्  ॥  २७
॥  अङ्गानां समतां विद्यात्समे ब्रह्मणि लीयते  ।  नोचेन्नैव समानत्वमृजुत्वं शुष्कवृक्षवत्  ॥  २८
॥  दृष्टिं ज्ञानमयीं कृत्वा पश्ये-द्ब्रह्ममयं जगत्  ।  सा दृष्टिः परमोदारा न नासाग्रावलोकिनी  ॥  २९
॥  द्रष्टृ-दर्शनदृश्यानां विरामो यत्र वा भवेत्  ।  दृष्टिस्तत्रैव कर्तव्या न नासाग्रावलो-किनी  ॥  ३०
॥  चित्तादिसर्वभावेषु ब्रह्मत्वेनैव भावनात्  ।  निरोधः सर्ववृ-त्तीनां प्राणायामः स उच्यते  ॥  ३१
॥  निषेधनं प्रपञ्चस्य रेचकाख्यः समी-रितः  ।  ब्रह्मैवास्मीति या वृत्तिः पूरको वायुरुच्यते  ॥  ३२
॥  ततस्तद्वृत्तिनै-श्चल्यं कुम्भकः प्राणसंयमः  ।  अयं चापि प्रबुद्धानामज्ञानां घ्राणपीडनम्  ॥  ३३
॥विषयेष्वात्मतां दृष्ट्वा मनसश्चित्तरञ्जकम्  ।  प्रत्याहारः स विज्ञेयोऽभ्यसनीयोमुहुर्मुहुः  ॥  ३४
॥  यत्र यत्र मनो याति ब्रह्मणस्तत्र दर्शनात्  ।  मनसा धारणंचैव धारणा सा परा मता  ॥  ३५
॥  ब्रह्मैवास्मीति सद्वृत्त्या निरालम्बतयास्थितिः  ।  ध्यानशब्देन विख्यातः परमानन्ददायकः  ॥  ३६
॥  निर्विकारतयाबृत्त्या ब्रह्माकारतया पुनः  ।  वृत्तिविस्मरणं सम्यक्समाधिरभिधीयते  ॥  ३७
॥इमं चाकृत्रिमानन्दं तावत्साधु समभ्यसेत्  ।  लक्ष्यो यावत्क्षणात्पुंसः प्रत्यक्त्वंसंभवेत्स्वयम्  ॥  ३८
॥  ततः साधननिर्मुक्तः सिद्धो भवति योगिराट्  ।  तत्स्वंरूपं भवेत्तस्य विषयो मनसो गिराम्  ॥  ३९
॥  समाधौ क्रियमाणे तु विघ्ना-न्यायान्ति वै बलात्  ।  अनुसंधानराहित्यमालस्यं भोगलालसम्  ॥  ४०
॥लयस्तमश्च विक्षेपस्तेजः स्वेदश्च शून्यता  ।  एवं हि विघ्नबाहुल्यं त्याज्यं ब्रह्म-विशारदैः  ॥  ४१
॥  भाववृत्त्या हि भावत्वं शून्यवृत्त्या हि शून्यता  ।  ब्रह्म-वृत्त्या हि पूर्णत्वं तया पूर्णत्वमभ्यसेत्  ॥  ४२
॥  ये हि वृत्तिं विहायैनां ब्रह्मा-----------------------२६४-
-ख्यां पावनीं पराम्  ।  वृथैव ते तु जीवन्ति पशुभिश्च समा नराः  ॥  ४३
॥ये तु वृत्तिं विजानन्ति ज्ञात्वा वै वर्धयन्ति ये  ।  ते वै सत्पुरुषा धन्या वन्द्यास्तेभुवनत्रये  ॥  ४४
॥  येषां वृत्तिः समा वृद्धा परिपक्वा च सा पुनः  ।  ते वैसद्ब्रह्मतां प्राप्ता नेतरे शब्दवादिनः  ॥  ४५
॥  कुशला ब्रह्मवार्तायां वृत्तिहीनाःसुरागिणः  ।  तेऽप्यज्ञानतया नूनं पुनरायान्ति यान्ति च  ॥  ४६
॥  निमिषार्धंन तिष्ठन्ति वृत्तिं ब्रह्ममयीं विना  ।  यथा तिष्ठन्ति ब्रह्माद्याः सनकाद्याः शुका-दयः  ॥  ४७
॥  कारणं यस्य वै कार्यं कारणं तस्य जायते  ।  कारणं तत्त्वतोनश्येत्कार्याभावे विचारतः  ॥  ४८
॥  अथ शुद्धं भवेद्वस्तु यद्वै वाचामगोचरम्  ।उदेति शुद्धचित्तानां वृत्तिज्ञानं ततः परम्  ॥  ४९
॥  भावितं तीव्रवेगेनयद्वस्तु निश्चयात्मकम्  ।  दृश्यं ह्यदृश्यतां नीत्वा ब्रह्माकारेण चिन्तयेत्  ॥  ५०
॥विद्वान्नित्यं सुखे तिष्ठेद्धिया चिद्रसपूर्णया  ॥इति तेजोबिन्दूपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥अथ ह कुमारः शिवं पप्रच्छाऽखण्डैकरसचिन्मात्रस्वरूपमनुब्रूहीति  ।  सहोवाच परमः शिवः  ।  अखण्डैकरसं दृश्यमखण्डैकरसं जगत्  ।  अखण्डैकरसंभावमखण्डैकरसं स्वयम्  ॥  १
॥  अखण्डैकरसो मन्त्र अखण्डैकरसा क्रिया  ।अखण्डैकरसं ज्ञानमखण्डैकरसं जलम्  ॥  २
॥  अखण्डैकरसा भूमिरखण्डैक-रसं वियत्  ।  अखण्डैकरसं शास्त्रमखण्डैकरसा त्रयी  ॥  ३
॥  अखण्डैकरसं ब्रह्मचाखण्डैकरसं व्रतम्  ।  अखण्डैकरसो जीव अखण्डैकरसो ह्यजः  ॥  ४
॥  अख-ण्डैकरसो ब्रह्मा अखण्डैकरसो हरिः  ।  अखण्डैकरसो रुद्र अखण्डैकरसोऽस्म्य-हम्  ॥  ५
॥  अखण्डैकरसो ह्यात्मा ह्यखण्डैकरसो गुरुः  ।  अखण्डैकरसं लक्ष्य-मखण्डैकरसं महः  ॥  ६
॥  अखण्डैकरसो देह अखण्डैकरसं मनः  ।  अखण्डै-करसं चित्तमखण्डैकरसं सुखम्  ॥  ७
॥  अखण्डैकरसा विद्या अखण्डैकरसो-ऽव्ययः  ।  अखण्डैकरसं नित्यमखण्डैकरसं परम्  ॥  ८
॥  अखण्डैकरसं किंचिद-खण्डैकरसं परम्  ।  अखण्डैकरसादन्यन्नास्ति नास्ति षडानन  ॥  ९
॥  अखण्डै-करसान्नास्ति अखण्डैकरसान्न हि  ।  अखण्डैकरसात्किंचिदखण्डैकरसादहम्॥  १०
॥  अखण्डैकरसं स्थूलं सूक्ष्मं चाखण्डरूपकम्  ।  अखण्डैकरसं वेद्यम-खण्डैकरसो भवान्  ॥  ११
॥  अखण्डैकरसं गुह्यमखण्डैकरसादिकम्  ।  अखण्डै-करसो ज्ञाता ह्यखण्डैकरसा स्थितिः  ॥  १२
॥  अखण्डैकरसा माता अखण्डै-करसः पिता  ।  अखण्डैकरसो भ्राता अखण्डैकरसः पतिः  ॥  १३
॥  अखण्डै-----------------------२६५-
-करसं सूत्रमखण्डैकरसो विराट्  ।  अखण्डैकरसं गात्रमखण्डैकरसं शिरः  ॥  १४
॥अखण्डैकरसं चान्तरखण्डैकरसं बहिः  ।  अखण्डैकरसं पूर्णमखण्डैकरसामृतम्॥  १५
॥  अखण्डैकरसं गोत्रमखण्डैकरसं गृहम्  ।  अखण्डैकरसं गोप्यमखण्डै-करसश्शशी  ॥  १६
॥  अखण्डैकरसास्तारा अखण्डैकरसो रविः  ।  अखण्डैकरसंक्षेत्रमखण्डैकरसा क्षमा  ॥  १७
॥  अखण्डैकरसः शान्त अखण्डैकरसोऽगुणः  ।अखण्डैकरसः साक्षी अखण्डैकरसः सुहृत्  ॥  १८
॥  अखण्डैकरसो बन्धुर-खण्डैकरसः सखा  ।  अखण्डैकरसो राजा ह्यखण्डैकरसं पुरम्  ॥  १९
॥  अख-ण्डैकरसं राज्यमखण्डैकरसाः प्रजाः  ।  अखण्डैकरसं तारमखण्डैकरसो जपः॥  २०
॥  अखण्डैकरसं ध्यानमखण्डैकरसं पदम्  ।  अखण्डैकरसं ग्राह्यमखण्डै-करसं महत्  ॥  २१
॥  अखण्डैकरसं ज्योतिरखण्डैकरसं धनम्  ।  अखण्डैकरसंभोज्यमखण्डैकरसं हविः ॥  २२
॥  अखण्डैकरसो होम अखण्डैकरसो जपः  ।अखण्डैकरसं स्वर्गमखण्डैकरसः स्वयम्  ॥  २३
॥  अखण्डैकरसं सर्वं चिन्मा-त्रमिति भावयेत्  ।  चिन्मात्रमेव चिन्मात्रमखण्डैकरसं परम्  ॥  २४
॥  भव-वर्जितचिन्मात्रं सर्वं चिन्मात्रमेव हि  ।  इदं च सर्वं चिन्मात्रमयं चिन्मयमेवहि  ॥  २५
॥  आत्मभावं च चिन्मात्रमखण्डैकरसं विदुः  ।  सर्वलोकं च चिन्मात्रंत्वत्ता मत्ता च चिन्मयम्  ॥  २६
॥  आकाशो भूर्जलं वायुरग्निर्ब्रह्मा हरिःशिवः  ।  यत्किंचिद्यन्न किंचिच्च सर्वं चिन्मात्रमेव हि  ॥  २७
॥  अखण्डैकरसं सर्वं यद्यच्चिन्मात्रमेव हि  ।  भूतं भव्यं भविष्यच्च सर्वं चिन्मात्रमेव हि  ॥  २८
॥द्रव्यं कालं च चिन्मात्रं ज्ञानं ज्ञेयं चिदेव हि  ।  ज्ञाता चिन्मात्ररूपश्च सर्वंचिन्मयमेव हि  ॥  २९
॥  संभाषणं च चिन्मात्रं यद्यच्चिन्मात्रमेव हि  ।  असच्चसच्च चिन्मात्रमाद्यन्तं चिन्मयं सदा  ॥  ३०
॥  आदिरन्तश्च चिन्मात्रं गुरुशि-ष्यादि चिन्मयम्  ।  दृग्दृश्यं यदि चिन्मात्रमस्ति चेच्चिन्मयं सदा  ॥  ३१
॥सर्वाश्चर्यं हि चिन्मात्रं देहं चिन्मात्रमेव हि  ।  लिङ्गं च कारणं चैव चिन्मा-त्रान्न हि विद्यते  ॥  ३२
॥  अहं त्वं चैव चिन्मात्रं मूर्तामूर्तादि चिन्मयम्  ।पुण्यं पापं च चिन्मात्रं जीवश्चिन्मात्रविग्रहः  ॥  ३३
॥  चिन्मात्रान्नास्ति संकल्प-श्चिन्मात्रान्नास्ति वेदनम्  ।  चिन्मात्रान्नास्ति मन्त्रादि चिन्मात्रान्नास्ति देवता॥  ३४
॥  चिन्मात्रान्नास्ति दिक्पालाश्चिन्मात्राद्व्यावहारिकम्  ।  चिन्मात्रात्परमंब्रह्म चिन्मात्रान्नास्ति कोऽपि हि  ॥  ३५
॥  चिन्मात्रान्नास्ति माया च चिन्मा-त्रान्नास्ति पूजनम्  ।  चिन्मात्रान्नास्ति मन्तव्यं चिन्मात्रान्नास्ति सत्यकम्  ॥  ३६
॥----------------------२६६-
-चिन्मात्रान्नास्ति कोशादि चिमात्रान्नास्ति वै वसु  ।  चिन्मात्रान्नास्ति मौनं चचिन्मात्रान्नास्त्यमौनकम्  ॥  ३७
॥  चिन्मात्रान्नास्ति वैराग्यं सर्वं चिन्मात्रमेवहि  ।  यच्च यावच्च चिन्मात्रं यच्च यावच्च दृश्यते  ॥  ३८
॥  यच्च यावच्च दूरस्थंसर्वं चिन्मात्रमेव हि  ।  यच्च यावच्च भूतादि यच्च यावच्च लक्ष्यते  ॥  ३९
॥यच्च यावच्च वेदान्ताः सर्वं चिन्मात्रमेव हि  ।  चिन्मात्रान्नास्ति गमनंचिन्मात्रान्नास्ति मोक्षकम्  ॥  ४०
॥  चिन्मात्रान्नास्ति लक्ष्यं च सर्वं चिन्मात्र-मेव हि  ।  अखण्डैकरसं ब्रह्म चिन्मात्रान्न हि विद्यते  ॥  ४१
॥  शास्त्रे मयित्वयीशे च ह्यखण्डैकरसो भवान्  ।  इत्येकरूपकतया यो वा जानात्यहं त्विति॥  ४२
॥ सकृज्ज्ञानेन मुक्तिः स्यात्सम्यग्ज्ञाने स्वयं गुरुः  ॥  ४३
॥इति तेजोबिन्दूपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥कुमारः पितरमात्मानुभवमनुब्रूहीति पप्रच्छ  ।  स होवाच परः शिवः  ।परब्रह्मस्वरूपोऽहं परमानन्दमस्म्यहम्  ।  केवलं ज्ञानरूपोऽहं केवलं परमोऽ-स्म्यहम्  ॥  १
॥  केवलं शान्तरूपोऽहं केवलं चिन्मयोऽस्म्यहम्  ।  केवलंनित्यरूपोऽर्ह केवलं शाश्वतोऽस्म्यहम्  ॥  २
॥  केवलं सत्त्वरूपोऽहमहं त्यक्त्वा-हमस्म्यहम्  ।  सर्वहीनस्वरूपोऽहं चिदाकाशमयोऽस्म्यहम्  ॥  ३
॥  केवलंतुर्यरूपोऽस्मि तुर्यातीतोऽस्मि केवलः  ।  सदा चैतन्यरूपोऽस्मि चिदानन्द-मयोऽस्म्यहम्  ॥  ४
॥  केवलाकाररूपोऽस्मि शुद्धरूपोऽस्म्यहं सदा  ।  के-वलं ज्ञानरूपोऽस्मि केवलं प्रियमस्म्यहम्  ॥  ५
॥  निर्विकल्पस्वरूपोऽस्मिनिरीहोऽस्मि निरामयः  ।  सदाऽसङ्गस्वरूपोऽस्मि निर्विकारोऽहमव्ययः॥  ६
॥  सदैकरसरूपोऽस्मि सदा चिन्मात्रविग्रहः  ।  अपरिच्छिन्नरूपोऽस्मिह्यखण्डानन्दरूपवान्  ॥  ७
॥  सत्परान्दरूपोऽस्मि चित्परानन्दमस्म्यहम्  ।अन्तरान्तररूपोऽहमवाङ्मनसगोचरः  ॥  ८
॥  आत्मानन्दस्वरूपोऽहं स्त्यान-न्दोऽस्म्यहं सदा  ।  आत्मारामस्वरूपोऽस्मि ह्यहमात्मा सदाशिवः  ॥  ९
॥आत्मप्रकाशरूपोऽस्मि ह्यात्मज्योती रसोऽस्म्यहम्  ।  आदिमध्यान्तहीनोऽस्मिह्याकाशसदृशोऽस्म्यहम्  ॥  १०
॥  नित्यशुद्धचिदानन्दसत्तामात्रोऽहमव्ययः  ।नित्यबुद्धविशुद्धैकसच्चिदानन्दमस्म्यहम्  ॥  ११
॥  नित्यशेषस्वरूपोऽस्मि सर्वा-तीतोऽस्म्यहं सदा  ।  रूपातीतस्वरूपोऽस्मि परमाकाशविग्रहः  ॥  १२
॥भूमानन्दस्वरूपोऽस्मि भाषाहीनोऽस्म्यहं सदा  ।  सर्वाधिष्ठानरूपोऽस्मि सर्वदाचिद्घनोऽस्म्यहम्  ॥  १३
॥  देहभावविहीनोऽस्मि चिन्ताहीनोऽस्मि सर्वदा  ।----------------------२६७-
-चित्तवृत्तिविहीनोऽहं चिदात्मैकरसोऽस्म्यहम्  ॥  १४
॥  सर्वदृश्यविहीनोऽहं दृग्रूपोऽस्म्यहमेव हि  ।  सर्वदा पूर्णरूपोऽस्मि नित्यतृप्तोऽस्म्यहं सदा  ॥  १५
॥अहं ब्रह्मैव सर्वं स्यादहं चैतन्यमेव हि  ।  अहमेवाहमेवास्मि भूमाकाशस्वरूप-वान्  ॥  १६
॥  अहमेव महानात्मा ह्यहमेव परात्परः  ।  अहमन्यवदाभामिह्यहमेव शरीरवत्  ॥  १७
॥  अहं शिष्यवदाभामि ह्ययं लोकत्रयाश्रयः  ।  अहंकालत्रयातीत अहं वेदैरुपासितः  ॥  १८
॥  अहं शास्त्रेण निर्णीत अहं चित्तेव्यवस्थितः  ।  मत्त्यक्तं नास्ति किंचिद्वा मत्त्यक्तं पृथिवी च वा  ॥  १९
॥  मया-तिरिक्तं यद्यद्वा तत्तन्नास्तीति निश्चिनु  ।  अहं ब्रह्मास्मि सिद्धोऽस्मि नित्य-शुद्धोऽस्म्यहं सदा  ॥  २०
॥  निर्गुणः केवलात्मास्मि निराकारोऽस्म्यहं सदा  ।केवलं ब्रह्ममात्रोऽस्मि ह्यजरोऽस्म्यमरोऽस्म्यहम्  ॥  २१
॥  स्वयमेव स्वयंभामि स्वयमेव सदात्मकः  ।  स्वयमेवात्मनि स्वस्थः स्वयमेव परा गतिः  ॥  २२
॥स्वयमेव स्वयं भुञ्जे स्वयमेव स्वयं रमे  ।  स्वयमेव स्वयं ज्योतिः स्वयमेवस्वयं महः  ॥  २३
॥  स्वस्यात्मनि स्वयं रंस्ये स्वात्मन्येव विलोकये  ।  स्वात्म-न्येव सुखासीनः स्वात्ममात्रावशेषकः  ॥  २४
॥  स्वचैतन्ये स्वयं स्थास्येस्वात्मराज्ये सुखे रमे  ।  स्वात्मसिंहासने स्थित्वा स्वात्मनोऽन्यन्न चिन्तये॥  २५
॥  चिद्रूपमात्रं ब्रह्मैव सच्चिदानन्दमद्वयम्  ।  आनन्दघन एवाहमहंअब्रह्मास्मि केवलम्  ॥  २६
॥  सर्वदा सर्वशून्योऽहं सर्वात्मानन्दवानहम्  ।नित्यानन्दस्वरूपोऽहमात्माकाशोऽस्मि नित्यदा  ॥  २७
॥  अहमेव हृदाकाश-श्चिदादित्यस्वरूपवान्  ।  आत्मनात्मनि तृप्तोऽस्मि ह्यरूपोऽस्म्यहमव्ययः  ॥  २८
॥एकसंख्याविहीनोऽस्ति नित्यमुक्तस्वरूपवान्  ।  आकाशादपि सूक्ष्मोऽहमाद्य-न्ताभाववानहम्  ॥  २९
॥  सर्वप्रकाशरूपोऽहं परावरसुखोऽस्म्यहम्  ।  सत्ता-मात्रस्वरूपोऽहं शुद्धमोक्षस्वरूपवान्  ॥  ३०
॥  सत्यानन्दस्वरूपोऽहं ज्ञानान-न्दघनोऽस्म्यहम्  ।  विज्ञानमात्ररूपोऽहं सच्चिदानन्दलक्षणः  ॥  ३१
॥  ब्रह्म-मात्रमिदं सर्वं ब्रह्मणोऽन्यन्न किंचन  ।  तदेवाहं सदानन्दं ब्रह्मैवाहं सनात-नम्  ॥  ३२
॥  त्वमित्येतत्तदित्येतन्मत्तोऽन्यन्नास्ति किंचन  ।  चिच्चैतन्यस्वरू-पोऽहमहमेव परः शिवः  ॥  ३३
॥  अतिभावस्वरूपोऽहमहमेव सुखात्मकः  ।साक्षिवस्तुविहीनत्वात्साक्षित्वं नास्ति मे सदा  ॥  ३४
॥  केवलं ब्रह्ममात्रत्वा-दहमात्मा सनातनः  ।  अहमेवादिशेषोऽहमहं शेषोऽहमेव हि  ॥  ३५
॥नामरूपविमुक्तोऽहमहमानन्दविग्रहः  ।  इन्द्रियाभावरूपोऽहं सर्वभावस्वरू-----------------------२६८-
-पकः  ॥  ३६
॥  बन्धमुक्तिविहीनोऽहं शाश्वतानन्दविग्रहः  ।  आदिचैतन्यमात्रोपकः  ॥  ३६
॥  बन्धमुक्तिविहीनोऽहं शाश्वतानन्दविग्रहः  ।  आदिचैतन्यमात्रोऽहमखण्डैकरसोऽस्म्यहम्  ॥  ३७
॥  वाङ्मनोऽगोचरश्चाहं सर्वत्र सुखवानहम्  ।सर्वत्र पूर्णरूपोऽहं भूमानन्दमयोऽस्म्यहम्  ॥  ३८
॥  सर्वत्र तृप्तिरूपोऽहं परा-मृतरसोऽस्म्यहम्  ।  एकमेवाद्वितीयं सद्ब्रह्मैवाहं न संशयः  ॥  ३९
॥  सर्वशू-न्यस्वरूपोऽहं सकलागमगोचरः  ।  मुक्तोऽहं मोक्षरूपोऽहं निर्वाणसुखरूप-वान्  ॥  ४०
॥  सत्यविज्ञानमात्रोऽहं सन्मात्रानन्दवानहम्  ।  तुरीयातीतरूपो-ऽहं निर्विकल्पस्वरूपवान्  ॥  ४१
॥  सर्वदा ह्यजरूपोऽहं नीरागोऽस्मि निर-ञ्जनः  ।  अहं शुद्धोऽस्मि बुद्धोऽस्मि नित्योऽस्मि प्रभुरस्म्यहम्  ॥  ४२
॥  ओङ्का-रार्थस्वरूपोऽस्मि निष्कलङ्कमयोऽस्म्यहम्  ।  चिदाकारस्वरूपोऽस्मि नाहमस्मिन सोऽस्म्यहम्  ॥  ४३
॥  न हि किंचित्स्वरूपोऽस्मि निर्व्यापारस्वरूपवान्  ।निरंशोऽस्मि निराभासो न मनो नेन्द्रियोऽस्म्यहम्  ॥  ४४
॥  न बुद्धिर्नविकल्पोऽहं न देहादित्रयोऽस्म्यहम्  ।  न जाग्रत्स्वप्नरूपोऽहं न सुषुप्तिस्वरूप-वान्  ॥  ४५
॥  न तापत्रयरूपोऽहं नेषणात्रयवानहम्  ।  श्रवणं नास्ति मेसिद्धेर्मननं च चिदात्मनि  ॥  ४६
॥  सजातीयं न मे किंचिद्विजातीयं न मेक्वचित्  ।  स्वगतं च न मे किंचिन्न मे भेदत्रयं क्वचित्  ॥  ४७
॥  असत्यं हिमनोरूपमसत्यं बुद्धिरूपकम्  ।  अहंकारमसद्धीति नित्योऽहं शाश्वतो ह्यजः ॥  ४८
॥  देहत्रयमसद्विद्धि कालत्रयमसत्सदा  ।  गुणत्रयमसद्विद्धि ह्यहं सत्या-त्मकः शुचिः  ॥  ४९
॥  श्रुतं सर्वमसद्विद्धि वेदं सर्वमसत्सदा  ।  शास्त्रं सर्वम-सद्विद्धि ह्यहं सत्यचिदात्मकः  ॥  ५०
॥  मूर्तित्रयमसद्विद्धि सर्वभूतमसत्सदा  ।सर्वतत्त्वमसद्विद्धि ह्यहं भूमा सदाशिवः  ॥  ५१
॥  गुरुशिष्यमसद्विद्धि गुरो-र्मन्त्रमसत्ततः  । यद्दृश्यं तदसद्विद्धि न मां विद्धि तथाविधम्  ॥  ५२
॥यच्चिन्त्यं तदसद्विद्धि यद्वाच्यं तदसत्सदा  ।  यद्धितं तदसद्विद्धि न मां विद्धितथाविधम्  ॥  ५३
॥  सर्वान्प्राणानसद्विद्धि सर्वान्भोगानसत्त्विति  ।  दृष्टं श्रुत-मसद्विद्धि ओतं प्रोतमसन्मयम्  ॥  ५४
॥  कार्याकार्यमसद्विद्धि नष्टं प्राप्तम-सन्मयम्  ।  दुःखादुःखमसद्विद्धि सर्वासर्वमसन्मयम्  ॥  ५५
॥  पूर्णापूर्णम-सद्विद्धि धर्माधर्ममसन्मयम्  ।  लाभालाभावसद्विद्धि जयाजयमसन्मयम्॥  ५६
॥  शब्दं सर्वमसद्विद्धि स्पर्शं सर्वमसत्सदा  ।  रूपं सर्वमसद्विद्धि रसं सर्व-मसन्मयम्  ॥  ५७
॥  गन्धं सर्वमसद्विद्धि सर्वाज्ञानमसन्मयम्  ।  असदेव सदासर्वमसदेव भवोद्भवम्  ॥  ५८
॥  असदेव गुणं सर्वं सन्मात्रमहमेव हि  ।  स्वात्म-----------------------२६९-
-मन्त्रं सदा पश्येत्स्वात्ममन्त्रं सदाभ्यसेत्  ॥  ५९
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयंदृश्यपापं विनाशयेत्  ।  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयमन्यमन्त्रं विनाशयेत्  ॥  ६०
॥अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं देहदोषं विनाशयेत्  ।  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं जन्म-पापं विनाशयेत्  ॥  ६१
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं मृत्युपाशं विनाशयेत्  ।अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं द्वैतदुःखं विनाशयेत्  ॥  ६२
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रो-ऽयं भेदबुद्धिं विनाशयेत्  ।  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं चिन्तादुःखं विना-शयेत्  ॥  ६३
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं बुद्धिव्याधिं विनाशयेत्  ।  अहंब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं चित्तबन्धं विनाशयेत्  ॥  ६४
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयंसर्वव्याधीन्विनाशयेत्  ।  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं सर्वशोकं विनाशयेत्॥  ६५
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं कामादीन्नाशयेत्क्षणात्  ।  अहं ब्रह्मास्मिमन्त्रोऽयं क्रोधशक्तिं विनाशयेत्  ॥  ६६
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं चित्त-वृत्तिं विनाशयेत्  ।  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं संकल्पादीन्विनाशयेत्  ॥  ६७
॥अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं कोटिदोषं विनाशयेत्  ।  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं सर्व-तन्त्रं विनाशयेत्  ॥  ६८
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयमात्मज्ञानं विनाशयेत्  ।अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयमात्मलोकजयप्रदः  ॥  ६९
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयम-प्रतर्क्यसुखप्रदः  ।  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयमजडत्वं प्रयच्छति  ॥  ७०
॥  अहंब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयमनात्मासुरमर्दनः  ।  अहं ब्रह्मास्मि वज्रोऽयमनात्माख्यगि-रीन्हरेत्  ॥  ७१
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयमनात्माख्यासुरान्हरेत्  ।  अहंब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयं सर्वांस्तान्मोक्षयिष्यति  ॥  ७२
॥  अहं ब्रह्मास्मि मन्त्रोऽयंज्ञानानन्दं प्रयच्छति  ।  सप्तकोटिमहामन्त्रं जन्मकोटिशतप्रदम्  ॥  ७३
॥सर्वमन्त्रान्समुत्सृज्य एतं मन्त्रं समभ्यसेत्  ।  सद्यो मोक्षमवाप्नोति नात्रसंदेहमण्वपि  ॥  ७४
॥इति तेजोबिन्दूपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥कुमारः परमेश्वरं पप्रच्छ जीवन्मुक्तविदेहमुक्तयोः स्थितिमनुब्रूहीति  ।स होवाच परः शिवः ।  चिदात्माहं परात्माहं निर्गुणोऽहं परात्परः  ।  आत्म-मात्रेण यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  १
॥  देहत्रयातिरिक्तोऽहं शुद्धचैतन्य-मस्म्यहम्  ।  ब्रह्माहमिति यस्यान्तः स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २
॥  आनन्द-घनरूपोऽस्मि परानन्दघनोऽस्म्यहम्  ।  यस्य देहादिकं नास्ति यस्य ब्रह्मेतिनिश्चयः  ।  परमानन्दपूर्णो यः स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ३
॥  यस्य किंचिदहं----------------------२७०-
-नास्ति चिन्मात्रेणावतिष्ठते  ।  चैतन्यमात्रो यस्यान्तश्चिन्मात्रेकस्वरूपवान्  ॥  ४
॥सर्वत्र पूर्णरूपात्मा सर्वत्रात्मावशेषकः  ।  आनन्दरतिरव्यक्तः परिपूर्णश्चिदा-त्मकः  ॥  ५
॥  शुद्धचैतन्यरूपात्मा सर्वसङ्गविवर्जितः  ।  नित्यानन्दः प्रसन्नात्माह्यन्यचिन्ताविवर्जितः  ॥  ६
॥  किंचिदस्तित्वहीनो यः स जीवन्मुक्त उच्यते  ।न मे चित्तं न मे बुद्धिर्नाहंकारो न चेन्द्रियम्  ॥  ७
॥  न मे देहः कदाचिद्वान मे प्राणादयः क्वचित्  ।  न मे माया न मे कामो न मे क्रोधः परोऽस्म्य-हम्  ॥  ८
॥  न मे किंचिदिदं वापि न मे किंचित्क्वचिज्जगत्  ।  न मे दोषो नमे लिङ्गं न मे चक्षुर्न मे मनः  ॥  ९
॥  न मे श्रोत्रं न मे नासा न मे जिह्वा न मे करः ।  न मे जाग्रन्न मे स्वप्नं न मे कारणमण्वपि  ॥  १०
॥  न मेतुरीयमिति यः स जीवन्मुक्त उच्यते  ।  इदं सर्वं न मे किंचिदयं सर्वं न मेक्वचित्  ॥  ११
॥  न मे कालो न मे देशो न मे वस्तु न मे मतिः  ।  न मेस्नानं न मे संध्या न मे दैवं न मे स्थलम्  ॥  १२
॥  न मे तीर्थं न मेसेवा न मे ज्ञानं न मे पदम्  ।  न मे बन्धो न मे जन्म न मे वाक्यं न मेरविः  ॥  १३
॥  न मे पुण्यं न मे पापं न मे कार्यं न मे शुभम्  ।  न मेजीव इति स्वात्मा न मे किंचिज्जगत्त्रयम्  ॥  १४
॥  न मे मोक्षो न मे द्वैतंन मे वेदो न मे विधिः  ।  न मिऽन्तिकं न मे दूरं न मे बोधो न मेरहः  ॥  १५
॥  न मे गुरुर्न मे शिष्यो न मे हीनो न चाधिकः  ।  न मे ब्रह्मन मे विष्णुर्न मे रुद्रो न चन्द्रमाः  ॥  १६
॥  न मे पृथ्वी न मे तोयं न मेवायुर्न मे वियत्  ।  न मे वह्निर्न मे गोत्रं न मे लक्ष्यं न मे भवः  ॥  १७
॥  न मे ध्याता न मे ध्येयं न मे ध्यानं न मे मनुः  ।  न मे शीतं न मे चोष्णंन मे तृष्णा न मे क्षुधा  ॥  १८
॥  न मे मित्रं न मे शत्रुर्न मे मोहो न मेजयः  ।  न मे पूर्वं न मे पश्चान्न मे चोर्ध्वं न मे दिशः  ॥  १९
॥  न मेवक्तव्यमल्पं वा न मे श्रोतव्यमण्वपि  ।  न मे गन्तव्यमीषद्वा न मे ध्यातव्य-मण्वपि  ॥  २०
॥  न मे भोक्तत्र्यमीषद्वा न मे स्मर्तव्यमण्वपि  ।  न मे भोगोन मे रागो न मे यागो न मे लयः  ॥  २१
॥  न मे मौर्ख्यं न मे शान्तं न मेबन्धो न मे प्रियम्  ।  न मे मोदः प्रमोदो वा न मे स्थूलं न मे कृशम्  ॥  २२
॥न मे दीर्घं न मे ह्रस्वं न मे वृद्धिर्न मे क्षयः  ।  अध्यारोपोऽपवादो वा न मेचैकं न मे बहु  ॥  २३
॥  न मे आन्ध्यं न मे मान्द्यं न मे पट्विदमण्वपि  ।न मे मांसं न मे रक्तं न मे मेदो न मे ह्यसृक्  ॥  २४
॥  न मे मज्जा न मेऽ-----------------------२७१-
-स्थिर्वा न मे त्वग्धातुसप्तकम्  ।  न मे शुक्लं न मे रक्तं न मे नीलं न मे पृथक्॥  २५
॥  न मे तापो न मे लाभो मुख्यं गौणं न मे क्वचित्  ।  न मे भ्रान्तिर्नमे स्थैर्य न मे गुह्यं न मे कुलम्  ॥  २६
॥  न मे त्याज्यं न मे ग्राह्यं न मेहास्यं न मे नयः  ।  न मे वृत्तं न मे ग्लानिर्न मे शोष्यं न मे सुखम्  ॥  २७
॥न मे ज्ञाता न मे ज्ञानं न मे ज्ञेयं न मे स्वयम्  ।  न मे तुभ्यं न मे मह्यंन मे त्वं च न मे त्वहम्  ॥  २८
॥  न मे जरा न मे बाल्यं न मे यौवनम-ष्वपि  ।  अहं ब्रह्मास्म्यहं ब्रह्मास्म्यहं ब्रह्मेति निश्चयः  ॥  २९
॥  चिदहं चिदहंचेति स जीवन्मुक्त उच्यते  ।  ब्रह्मैवाहं चिदेवाहं परो वाहं न संशयः  ॥  ३०
॥स्वयमेव स्वयं हंसः स्वयमेव स्वयं स्थितः  ।  स्वयमेव स्वयं पश्येत्स्वात्मराज्येसुखं वसेत्  । स्वात्मानन्दं स्वयं भोक्ष्येत्स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ३१
॥स्वयमेवैकत्रीरोऽग्रे स्वयमेव प्रभुः स्मृतः  ।  स्वस्वरूपे स्वयं स्वप्त्येत्स जीव-न्मुक्त उच्यते  ॥  ३२
॥  ब्रह्मभूतः प्रशान्तात्मा ब्रह्मानन्दमयः सुखी  ।स्वच्छरूपो महामौनी वैदेही मुक्त एव सः  ॥  ३३
॥  सर्वात्मा समरूपात्माशुद्धात्मा त्वहमुत्थितः  ।  एकवर्जित एकात्मा सर्वात्मा स्वात्ममात्रकः  ॥  ३४
॥अजात्मा चामृतात्माहं स्वयमात्माहमव्ययः  ।  लक्ष्यात्मा ललितात्माहं तूष्णी-मात्मस्वभाववान्  ॥  ३५
॥  आनन्दात्मा प्रियो ह्यात्मा मोक्षात्मा बन्धव-र्जितः  ।  ब्रह्मैवाहं चिदेवाहमेवं वापि न चिन्त्यते  ॥  ३६
॥  चिन्मात्रेणैवयस्तिष्ठेद्वैदेही मुक्त एव सः  ॥  ३७
॥  निश्चयं च परित्यज्य अहं ब्रह्मेति निश्च-यम्  ।  आनन्दभरितस्वान्तो वैदेही मुक्त एव सः  ॥  ३८
॥  सर्वमस्तीतिनास्तीति निश्चयं त्यज्य तिष्ठति  ।  अहं ब्रह्मास्मि नास्मीति सच्चिदानन्दमा-त्रकः  ॥  ३९
॥  किंचित्क्वचित्कदाचिच्च आत्मानं न स्पृशत्यसौ  ।  तूष्णीमेवस्थितस्तूष्णीं तूष्णीं सत्यं न किंचन  ॥  ४०
॥  परमात्मा गुणातीतः सर्वात्माभूतभावनः  ।  कालभेद वस्तुभेदं देशभेदं स्वभेदकम्  ॥  ४१
॥  किंचिद्भेदं नतस्यास्ति किंचिद्वापि न विद्यते  ।  अहं त्वं तदिदं सोऽयं कालात्मा कालही-नकः  ॥  ४२
॥  शून्यात्मा सूक्ष्मरूपात्मा विश्वात्मा विश्वहीनकः  ।  देवात्मा देव-हीनात्मा मेयात्मा मेयवर्जितः  ॥  ४३
॥  सर्वत्र जडहीनात्मा सर्वेषामन्तरात्मकः  ।सर्वसंकल्पहीनात्मा चिन्मात्रोऽस्मीति सर्वदा  ॥  ४४
॥  केवलः परमात्माहंकेवलो ज्ञानविग्रहः  ।  सत्तामात्रस्वरूपात्मा नान्यत्किंचिज्जगद्भयम्  ॥  ४५
॥जीवेश्वरेति वाक् क्वेति वेदशास्त्राद्यहं त्विति  ।  इदं चैतन्यमेवेति अहं चैतन्य-----------------------२७२-
-मित्वपि  ॥  ४६
॥  इति निश्चयशून्यो यो वैदेही मुक्त एव सः  ।  चैतन्यमात्र-संसिद्धः स्वात्मारामः सुखासनः  ॥  ४७
॥  अपरिच्छिन्नरूपात्मा अणुस्थूला-दिवर्जितः  । तुर्यतुर्यः परानन्दो वैदेही मुक्त एव सः  ॥  ४८
॥  नामरूपवि-हीनात्मा परसंवित्सुखात्मकः  ।  तुरीयातीतरूपात्मा शुभाशुभविवर्जितः  ॥  ४९
॥योगात्मा योगयुक्तात्मा बन्धमोक्षविवर्जितः  ।  गुणागुणविहीनात्मा देशका-लादिवर्जितः  ॥  ५०
॥  साक्ष्यसाक्षित्वहीनात्मा किंचित्किंचिन्न किंचन  ।  यस्यप्रपञ्चमानं न ब्रह्माकारमपीह न  ॥  ५१
॥  स्वस्वरूपे स्वयंज्योतिः स्वस्वरूपेस्वयंरतिः  ।  वाचामगोचरानन्दो वाङ्मनोगोचरः स्वयम्  ॥  ५२
॥  अतीता-तीतभावो यो वैदेही मुक्त एव सः  ।  चित्तवृत्तेरतीतो यश्चित्तवृत्त्यवभासकः॥  ५३
॥  सर्ववृत्तिविहीनात्मा वैदेही मुक्त एव सः  ।  तस्मिन्काले विदेहीतिदेहस्मरणवर्जितः  ॥  ५४
॥  ईषन्मात्रं स्मृतं चेद्यस्तदा सर्वसमन्वितः  ।  परैरदृष्ट-बाह्यात्मा परमानन्दचिद्घनः  ॥  ५५
॥  परैरदृष्टबाह्यात्मा सर्ववेदान्तगोचरः  ।ब्रह्मामृतरसास्वादो ब्रह्मामृतरसायनः  ॥  ५६
॥  ब्रह्मामृतरसासक्तो ब्रह्मामृत-रसः स्वयम्  ।  ब्रह्मामृतरसे मग्नो ब्रह्मानन्दशिवार्चनः  ॥  ५७
॥  ब्रह्मामृतरसेतृप्तो ब्रह्मानन्दानुभावकः  ।  ब्रह्मानन्दशिवानन्दो ब्रह्मानन्दरसप्रभः  ॥  ५८
॥ब्रह्मानन्दपरं ज्योतिर्ब्रह्मानन्दनिरन्तरः  ।  ब्रह्मानन्दरसान्नादो ब्रह्मानन्दकुटुम्बकः॥  ५९
॥  ब्रह्मानन्दरसारूढो ब्रह्मानन्दैकचिद्घनः  ।  ब्रह्मानन्दरसोद्वाहो ब्रह्मान-न्दरसंभरः  ॥  ६०
॥  ब्रह्मानन्दजनैर्युक्तो ब्रह्मानन्दात्मनि स्थितः  ।  आत्मरूपमिदंसर्वमात्मनोऽन्यन्न किंचन  ॥  ६१
॥  सर्वमात्माहमात्मास्मि परमात्मा परात्मकः  ।नित्यानन्दस्वरूपात्मा वैदेही मुक्त एव सः  ॥  ६२
॥  पूर्णरूपो महानात्मा प्रीता-त्मा शाश्वतात्मकः  ।  सर्वान्तर्यामिरूपात्मा निर्मलात्मा निरात्मकः  ॥  ६३
॥निर्विकारस्वरूपात्मा शुद्धात्मा शान्तरूपकः  ।  शान्ताशान्तस्वरूपात्मा नैका-त्मत्वविवर्जितः  ॥  ६४
॥  जीवात्मपरमात्मेति चिन्तासर्वस्ववर्जितः  ।  मुक्तामुक्तस्व-रूपात्मा मुक्तामुक्तविवर्जितः  ॥  ६५
॥  बन्धमोक्षस्वरूपात्मा बन्धमोक्षविवर्जितः  ।द्वैताद्वैतस्वरूपात्मा द्वैताद्वैतविवर्जितः  ॥  ६६
॥  सर्वासर्वस्वरूपात्मा सर्वासर्व-विवर्जितः  ।  मोदप्रमोदरूपात्मा मोदादिविनिवर्जितः  ॥  ६७
॥  सर्वसंकल्प-हीनात्मा वैदेही मुक्त एव सः  ।  निष्कलात्मा निर्मलात्मा बुद्धात्मा पुरुषा-त्मकः  ॥  ६८
॥  आनन्दादिविहीनात्मा अमृतात्मा मृतात्मकः  ।  कालत्रयस्वरू-पात्मा कालत्रयविवर्जितः  ॥  ६९
॥  अखिलात्मा ह्यमेयात्मा मानात्मा----------------------२७३-
-मानवर्जितः  ।  नित्यप्रत्यक्षरूपात्मा नित्यप्रत्यक्षनिर्णयः  ॥  ७०
॥  अन्यहीनस्वभा-वात्मा अन्यहीनस्वयंप्रभः  ।  विद्याविद्यादिमेयात्मा विद्याविद्यादिवर्जितः  ॥  ७१
॥नित्यानित्यविहीनात्मा इहामुत्रविवर्जितः  ।  शमादिषट्कशून्यात्मा मुमुक्षुत्वा-दिवर्जितः  ॥  ७२
॥  स्थूलदेहविहीनात्मा सूक्ष्मदेहविवर्जितः  ।  कारणादिवि-हीनात्मा तुरीयादिविवर्जितः  ॥  ७३
॥  अन्नकोशविहीनात्मा प्राणकोशविवर्जितः  ।मनःकोशविहीनात्मा विज्ञानादिविवर्जितः  ॥  ७४
॥  आनन्दकोशहीनात्मापञ्चकोशविवर्जितः  ।  निर्विकल्पस्वरूपात्मा सविकल्पविवर्जितः  ॥  ७५
॥दृश्यानुविद्धहीनात्मा शब्दविद्धविवर्जितः  ।  सदा समाधिशून्यात्माआदिमध्यान्तवर्जितः  ॥  ७६
॥  प्रज्ञानवाक्यहीनात्मा अहंब्रह्मास्मिवर्जितः  ।तत्त्वमस्यादिहीनात्मा अयमात्मेत्यभावकः  ॥  ७७
॥  ॐकारवाच्यहीनात्मासर्ववाच्यविवर्जितः  ।  अवस्थात्रयहीनात्मा अक्षरात्मा चिदात्मकः  ॥  ७८
॥आत्मज्ञेयादिहीनात्मा यत्किंचिदिदमात्मकः  ।  भानाभानविहीनात्मा वैदेहीमुक्त एव सः  ॥  ७९
॥  आत्मानमेव वीक्षस्व आत्मानं बोधय स्वकम्  ।स्वमात्मानं स्वयं भुङ्क्ष्व स्वस्थो भव षडानन  ॥  ८०
॥  स्वमात्मनि स्वयंतृप्तः स्वमात्मानं स्वयं चर  ।  आत्मानमेव मोदस्व वैदेही मुक्तिको भवेत्युप-निषत्  ॥इति तेजोबिन्दूपनिषत्सु चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥निदाघो नाम वै मिउ!निः पप्रच्छ ऋभुं भगवन्तमात्मानात्मविवेकमनुब्रू-हीति  ।  स होवाच ऋभुः  ।  सर्ववाचोऽवधिर्ब्रह्म सर्वचिन्तावधिर्गुरुः  ।  सर्वका-रणकार्यात्मा कार्यकारणवर्जितः  ॥  १
॥  सर्वसंकल्परहितः सर्वनादमयःशिवः  ।  सर्ववर्जितचिन्मात्रः सर्वानन्दमयः परः  ॥  २
॥  सर्वतेजःप्रकाशात्मानादानन्दमयात्मकः  ।  सर्वानुभवनिर्मुक्तः सर्वध्यानविवर्जितः  ॥  ३
॥  सर्व-नादकलातीत एष आत्माहमव्ययः  ।  आत्मानात्मविवेकादिभेदाभेदविवर्जितः  ॥  ४
॥  शान्ताशान्तादिहीनात्मा नादान्तर्ज्योतिरूपकः  ।  महावाक्यार्थतोदूरो ब्रह्मास्मीत्यतिदूरतः  ॥  ५
॥  तच्छब्दवर्ज्यस्त्वंशब्दहीनो वाक्यार्थवर्जितः  ।क्षराक्षरविहीनो यो नादान्तर्ज्योतिरेव सः  ॥  ६
॥  अखण्डैकरसो वाऽहमा-नन्दोऽस्मीतिवर्जितः  ।  सर्वातीतस्वभावात्मा नादान्तर्ज्योतिरेव सः  ॥  ७
॥आत्मेतिशब्दहीनो य आत्मशब्दार्थवर्जितः  ।  सच्चिदानन्दहीनो य एषै-वात्मा सनातनः  ॥  ८
॥  स निर्देष्टुमशक्यो यो वेदवाक्यैरगम्यतः  ।  यस्य----------------------२७४-
-किंचिद्बहिर्नास्ति किंचिदन्तः कियन्न च  ॥  ९
॥  यस्य लिङ्गं प्रपञ्चं वा ब्रह्मे-वात्मा न संशयः  ।  नास्ति यस्य शरीरं वा जीवो वा भूतभौक्तिकः  ॥  १०
॥नामरूपादिकं नास्ति भोज्यं वा भोगभुक् च वा  ।  सद्वाऽसद्वा स्थितिर्वापि यस्यनास्ति क्षराक्षरम्  ॥  ११
॥  गुणं वा विगुणं वापि सम आत्मा न संशयः  ।यस्य वाच्यं वाचकं वा श्रवणं मननं च वा  ॥  १२
॥  गुरुशिष्यादिभेदं वादेवलोकः सुरासुराः  ।  यत्र धर्ममधर्यं वा शुद्धं वाऽशुद्धमण्वपि  ॥  १३
॥  यत्रकालमकालं वा निश्चयः संशयो न हि  ।  यत्र मन्त्रममन्त्रं वा विद्याऽविद्या नविद्यते  ॥  १४
॥  द्रष्टृदर्शनदृश्यं वा ईषन्मात्रं कलात्मकम्  ।  अनात्मेति प्रसङ्गोवा ह्यनात्मेति मनोऽपि वा  ॥  १५
॥  अनात्मेति जगद्वापि नास्ति नास्तीतिनिश्चिनु  ।  सर्वसंकल्पशून्यत्वात्सर्वकार्यविवर्जनात्  ॥  १६
॥  केवलं ब्रह्ममात्रत्वंनास्त्यनात्मेति निश्चिनु  ।  देहत्रयविहीनत्वात्कालत्रयविवर्जनात् ॥  १७
॥जीवत्रयगुणाभावात्तापत्रयविवर्जनात्  ।  लोकत्रयविहीनत्वात्सर्वमात्मेति शास-नात्  ॥  १८
॥  चित्ताभावाच्चिन्तनीयं देहाभावाज्जरा न च  ।  पादाभावाद्र-तिर्नास्ति हस्ताभावात्क्रिया न च  ॥  १९
॥  मृत्युर्न जननाभावाद्वृद्ध्यभावा-त्सुखादिकम्  ।  धर्मो नास्ति शुचिर्नास्ति सत्यं नास्ति भयं न च  ॥  २०
॥अक्षरोच्चारणं नास्ति गुरुशिष्यादि नास्त्यपि  ।  एकाभावे द्वितीयं न द्वितीयेऽपिन चैकता  ॥  २१
॥  सत्यत्वमस्ति चेत्किंचिदसत्यं न च संभवेत्  ।असत्यत्वं यदि भवेत्सत्यत्वं न घटिष्यति  ॥  २२
॥  शुभं यद्यशुभं विद्धिअशुभाच्छुभमिष्यते  ।  भयं यद्यभयं विद्धि अभयाद्भयमापतेत्  ॥  २३
॥बन्धत्वमपि चेन्मोक्षो बन्धाभावे क्व मोक्षता  ।  मरणं यदि चेज्जन्मजन्माभावे मृतिर्न च  ॥  २४
॥  त्वमित्यपि भवेच्चाहं त्वं नो चेदहमेवन  ।  इदं यदि तदेवास्ति तदभावादिदं न च  ॥  २५
॥  अस्तीति चेन्नास्तितदा नास्ति वेदस्ति किंचन  ।  कार्यं चेत्कारणं किंचित्कार्याभावे न कारणम्॥  २६
॥  द्वैतं यदि तदाऽद्वैतं द्वैतभावे द्वयं न च  ।  दृश्यं यदि दृगप्यस्तिदृश्याभावे दृगेव न  ॥  २७
॥  अन्तर्यदि बहिः सत्यमन्ताभावे बहिर्न च  । पूर्णत्वमस्ति चेत्किंचिदपूर्णत्वं प्रसज्यते  ॥  २८
॥  तस्मादेतत्क्वचिन्नास्ति त्वंचाहं वा इमे इदम्  ।  नास्ति दृष्टान्तिकं सत्ये नास्ति दार्ष्टान्तिकं ह्यजे  ॥  २९
॥परंब्रह्माहमस्मीति स्मरणस्य मनो न हि  ।  ब्रह्ममात्रं जगदिदं ब्रह्ममात्रं त्वम-प्यहम्  ॥  ३०
॥  चिन्मात्रं केवलं चाहं नास्त्यनात्म्येति निश्चिनु  ।  इदं प्रपञ्चं----------------------२७५-
-नास्त्येव नोत्पन्नं नो स्थितं क्वचित्  ॥  ३१
॥  चित्तं प्रपञ्चमित्याहुर्नास्तिनास्त्येव सर्वदा  ।  न प्रपञ्चं न चित्तादि नाहंकारो न जीवकः  ॥  ३२
॥  माया-कार्यादिकं नास्ति माया नास्ति भयं नहि  ।  कर्ता नास्ति क्रिया नास्ति श्रवणंमननं नहि  ॥  ३३
॥  समाधिद्वितयं नास्ति मातृमानादि नास्ति हि  ।  अज्ञानंचापि नास्त्येव ह्यविवेकं कदाचन  ॥  ३४
॥  अनुबन्धचतुष्कं न संबन्धत्रयमेवन  ।  न गङ्गा न गया सेतुर्न भूतं नान्यदस्ति हि  ॥  ३५
॥  न भूमिर्न जलंनाग्निर्न वायुर्न च खं क्वचित्  ।  न देवा नच दिक्पाला न वेदा न गुरुःक्वचित्  ॥  ३६
॥  न दूरं नान्तिकं नालं न मध्यं न क्वचित्स्थितम्  ।  नाद्वैतंद्वैतसत्ये वा ह्यसत्यं वा इदं न च  ॥  ३७
॥  बन्धमोक्षादिकं नास्ति सद्वाऽसद्वासुखादि वा  ।  जातिर्नास्ति गतिर्नास्ति वर्णो नास्ति न लौकिकम्  ॥  ३८
॥सर्वं ब्रह्मेति नास्त्येव ब्रह्म इत्यपि नास्ति हि  ।  चिदित्येवेति नास्त्येव चिदहंभा-षणं नहि  ॥  ३९
॥  अहं ब्रह्मास्मि नास्त्येव नित्यशुद्धोऽस्मि न क्वचित्  ।  वाचायदुच्यते ।  किंचिन्मनसा मनुते क्वचित्  ॥  ४०
॥  बुद्ध्या निश्चिनुते नास्तिचित्तेन ज्ञायते नहि  ।  योगियोगादिकं नास्ति सदा सर्वं सदा न च  ॥  ४१
॥अहोरात्रादिकं नास्ति स्नानध्यानादिकं नहि  ।  भ्रान्तिरभ्रान्तिर्नास्त्येवनास्त्यनात्मेति निश्चिनु  ॥  ४२
॥  वेदः शास्त्रं पुराणं च कार्यं कारण-मीश्वरः  ।  लोको भूतं जनस्त्वैक्यं सर्वं मिथ्या न संशयः  ॥  ४३
॥  बन्धोमोक्षः सुखं दुःखं ध्यानं चित्तं सुरासुराः  ।  गौणं मुख्यं परं चान्यत्सर्वं मिथ्यान संशयः  ॥  ४४
॥  वाचा वदति यत्किंचित्संकल्पैः कल्प्यते च यत्  ।  मनसाचिन्त्यते यद्यत्सर्वं मिथ्या न संशयः  ॥  ४५
॥  बुद्ध्या निश्चीयते किंचिच्चित्तेनिश्चीयते क्वचित्  ।  शास्त्रैः प्रपञ्च्यते यद्यन्नेत्रेणैव निरीक्ष्यते  ॥  ४६
॥  श्रोत्राभ्यांश्रूयते यद्यदन्यत्सद्भावमेव च  ।  नेत्रं श्रोत्रं गात्रमेव मिथ्येति च सुनिश्चि-तम्  ॥  ४७
॥  इदमित्येव निर्दिष्टमयमित्येव कल्प्यते  ।  त्वमहं तदिदं सोऽहमन्य-त्सद्भावमेव च  ॥  ४८
॥  यद्यत्संभाव्यते लोके सर्वसंकल्पसंभ्रमः  ।  सर्वाध्यासंसर्वगोप्यं सर्वभोगप्रभेदकम्  ॥  ४९
॥  सर्वदोषप्रभेदाच्च नास्त्यनात्मेतिनिश्चिनु  ।  मदीयं च त्वदीयं च ममेति च तवेति च  ॥  ५०
॥  मह्यं तुभ्यं मये-त्यादि सत्सर्वं वितथं भवेत्  ।  रक्षको विष्णुरित्यादि ब्रह्मा सृष्टेस्तु कारणम्॥  ५१
॥  संहारे रुद्र इत्येवं सर्वं मिथेति निश्चिनु  ।  स्नानं जपस्तपो होमःस्वाध्यायो देवपूजनम्  ॥  ५२
॥  मन्त्रं तन्त्रं च सत्सङ्गो गुणदोषविजृम्भणम्  ।----------------------२७६-
-अन्तःकरणसद्भाव अविद्यायाश्च संशयः  ॥  ५३
॥  अनेककोटिब्रह्माण्डं सर्वंमिथ्येति निश्चिनु  ।  सर्वदेशिकवाक्योक्तिर्येन केनापि निश्चितम्  ॥  ५४
॥दृश्यते जगति यद्यद्यद्यज्जगति वीक्ष्यते  ।  वर्तते जगति यद्यत्सर्वं मिथ्येतिनिश्चिनु  ॥  ५५
॥  येन केनाक्षरेणोक्तं येन केन विनिश्चितम्  ।  येनकेनापि गदितं येन केनापि मोदितम्  ॥  ५६
॥  येन केनापि यद्दत्तं येनकेनापि यत्कृतम्  ।  यत्र यत्र शुभं कर्म यत्र यत्र च दुष्कृतम्  ॥  ५७
॥यद्यत्करोषि सत्येन सर्वं मिथ्येति निश्चिनु  ।  त्वमेव परमात्मासि त्वमेव परमोगुरुः  ॥  ५८
॥  त्वमेवाकाशरूपोऽसि साक्षिहीनोऽसि सर्वदा  ।  त्वमेव सर्व-भावोऽसि त्वं ब्रह्मासि न संशयः  ॥  ५९
॥  कालहीनोऽसि कालोऽसि सदाब्रह्मासि चिद्घनः  ।  सर्वतः स्वस्वरूपोऽसि चैतन्यघनवानसि  ॥  ६०
॥  सत्योऽसिसिद्धोऽसि सनातनोऽसि मुक्तोऽसि मोक्षोऽसि मुदामृटोऽसि  ।  देवोऽसिशान्तोऽसि निरामयोऽसि ब्रह्मासि पूर्णोऽसि परात्परोऽसि  ॥  ६१
॥  समोऽसिसच्चापि सनातनोऽसि सत्यादिवाक्यैः प्रतिबोधितोऽसि  ।  सर्वाङ्गहीनोऽसिसदा स्थितोऽसि ब्रह्मेन्द्ररुद्रादिविभावितोऽसि  ॥  ६२
॥  सर्वप्रपञ्चभ्रमवर्जि-तोऽसि सर्वेषु भूतेषु च भासितोऽसि  ।  सर्वत्र संकल्पविवर्जितोऽसि सर्वागमा-न्तार्थविभावितोऽसि  ॥  ६३
॥  सर्वत्र संतोषसुखासनोऽसि सर्वत्र गत्यादिविव-र्जितोऽसि  ।  सर्वत्र लक्ष्यादिविवर्जितोऽसि ध्यातोऽसि विष्ण्वादिसुरैरजस्रम्॥  ६४
॥  चिदाकारस्वरूपोऽसि चिन्मात्रोऽसि निरङ्कुशः  ।  आत्मन्येवस्थितोऽसि त्वं सर्वशून्योऽसि निर्गुणः  ॥  ६५
॥  आनन्दोऽसि परोऽसि त्वमेकएवाद्वितीयकः  ।  चिद्घनानन्दरूपोऽसि परिपूर्णस्वरूपुकः  ॥  ६६
॥  सदसि त्वमसिज्ञोऽसि सोऽसि जानासि वीक्षसि  ।  सच्चिदानन्दरूपोऽसि वासुदेवोऽसि वैप्रभुः  ॥  ६७
॥  अमृतोऽसि विभुश्चासि चञ्चलो ह्यचलो ह्यसि  ।  सर्वोऽसि सर्व-हीनोऽसि शान्ताशान्तविवर्जितः  ॥  ६८
॥  सत्तामात्रप्रकाशोऽसि सत्तासा-मान्यको ह्यसि  ।  नित्यसिद्धिस्वरूपोऽसि सर्वसिद्धिविवर्जितः  ॥  ६९
॥  ईषन्मा-त्रविशून्योऽसि अणुमात्रविवर्जितः  ।  अस्तित्ववर्जितोऽसि त्वं नास्तित्वादिवि-वर्जितः  ॥  ७०
॥  लक्ष्यलक्षणहीनोऽसि निर्विकारो निरामयः  ।  सर्वनादा-न्तरोऽसि त्वं कलाकाष्ठाविवर्जितः  ॥  ७१
॥  ब्रह्मविष्ण्वीशहीनोऽसि स्वस्वरूपंप्रपश्यति  ।  स्वस्वरूपावशेषोऽसि स्वानन्दाब्धौ निमज्जसि  ॥  ७२
॥  स्वात्मराज्येस्वमेवासि स्वयंभावविवर्जितः  ।  शिष्टपूर्णस्वरूपोऽसि स्वस्मात्किंचिन्न पश्यति----------------------२७७-
-॥  ७३
॥  स्वस्वरूपान्न चलसि स्वस्वरूपेण जृम्भसि  ।  स्वस्वरूपादनन्योऽसिह्यहमेवासि निश्चिनु  ॥  ७४
॥  इदं प्रपञ्चं यत्किंचिद्यद्यज्जगति विद्यते  ।दृश्यरूपं च दृग्रूपं सर्वं शशविषाणवत्  ॥  ७५
॥  भूमिरापोऽनलो वायुःखं मनो बुद्धिरेव च  ।  अहंकारश्च तेजश्च लोकं भुवनमण्डलम्  ॥  ७६
॥  नाशोजन्म च सत्यं च पुण्यपापजयादिकम्  ।  रागः कामः क्रोधलोभौध्यानं ध्येयं गुणं परम्  ॥  ७७
॥  गुरुशिष्योपदेशादिरादिरन्तं शमं शुभम्  ।भूतं भव्यं वर्तमानं लक्ष्यं लक्षणमद्वयम्  ॥  ७८
॥  शमो विचारः संतोषोभोक्तृभोज्यादिरूपकम्  ।  यमाद्यष्टाङ्गयोगं च गमनागमनात्मकम्  ॥  ७९
॥आदिमध्यान्तरङ्गं च ग्राह्यं त्याज्यं हरिः शिवः  ।  इन्द्रियाणि मनश्चैवअवस्थात्रितयं तथा  ॥  ८०
॥  चतुर्विंशतितत्त्वं च साधनानां चतुष्टयम्  ।सजातीयं विजातीयं लोका भूरादयः क्रमात्  ॥  ८१
॥  सर्ववर्णाश्रमाचारंमन्त्रतन्त्रादिसंग्रहम्  ।  विद्याविद्यादिरूपं च सर्ववेद्यं जडाजडम्  ॥  ८२
॥  बन्ध-मोक्षविभागं च ज्ञानविज्ञानरूपकम्  ।  बोधाबोधस्वरूपं वा द्वैताद्वैतादिभाष-णम्  ॥  ८३
॥  सर्ववेदान्तसिद्धान्तं सर्वशास्त्रार्थनिर्णयम्  ।  अनेकजीवसद्भावमे-कजीवादिनिर्णयम्  ॥  ८४
॥  यद्यद्ध्यायति चित्तेन यद्यत्संकल्पते क्वचित्  ।बुद्ध्या निश्चीयते यद्यद्गुरुणा संशृणोति यत्  ॥  ८५
॥  यद्यद्वाचा व्याकरोतियद्यदाचार्यभाषणम्  ।  यद्यत्स्वरेन्द्रियैर्भाव्यं यद्यन्मीमांस्यते पृथक्  ॥  ८६
॥यद्यय्यायेन निर्णीतं महद्भिर्वेदपारगैः  ।  शिवः क्षरति लोकान्वै विष्णुः पातिजगत्त्रयम्  ॥  ८७
॥  ब्रह्मा सृजति लोकान्वै एवमादिक्रियादिकम्  ।  यद्यदस्तिपुराणेषु यद्यद्वेदेषु निर्णयम्  ॥  ८८
॥  सर्वोपनिषदां भावं सर्वं शशविषाण-वत्  ।  देहोऽहमिति संकल्पं तदन्तःकरणं स्मृतम्  ॥  ८९
॥  देहोऽहमिति संकल्पोमहत्संसार उच्यते  ।  देहोऽहमिति संकल्पस्तद्बन्धमिति चोच्यते  ॥  ९०
॥  देहोऽ-हमिति संकल्पस्तद्दुःखमिति चोच्यते  ।  देहोऽहमिति यद्भानं तदेव नरकं स्मृतम्॥  ९१
॥  देहोऽहमिति संकल्पो जगत्सर्वमितीर्यते  ।  देहोऽहमिति संकल्पोहृदयग्रन्थिरीरितः  ॥  ९२
॥  देहोऽहमिति यज्ज्ञानं तदेवाज्ञानमुच्यते  ।  देहो-ऽहमिति यज्ज्ञानं तदसद्भावमेव च  ॥  ९३
॥  देहोऽहमिति या बुद्धिः साचाविद्येति भण्यते  ।  देहोऽहमिति यज्ज्ञानं तदेव द्वैतमुच्यते  ॥  ९४
॥देहोऽहमिति संकल्पः सत्यजीवः स एव हि  ।  देहोऽहमिति यज्ज्ञानंपरिच्छिन्नमितीरितम्  ॥  ९५
॥  देहोऽहमिति संकल्पो महापापमिति स्फुटम्  ।----------------------२७८-
-देहोऽहमिति या बुद्धिस्तृष्णा दोषामयः किल  ॥  ९६
॥  यत्किंचिदपिसंकल्पस्तापत्रयमितीरितम्  ।  कामं क्रोधं बन्धनं सर्वदुःखं विश्वं दोषं कालना-नास्वरूपम्  ।  यत्किंचेदं सर्वसंकल्पजालं तत्किंचेदं मानसं सोम्य विद्धि॥  ९७
॥  मन एव जगत्सर्वं मन एव महारिपुः  ।  मन एव हि संसारोमन एव जगत्त्रयम्  ॥  ९८
॥  मन एव महद्दुःखं मन एव जरादिकम्  ।मन एव हि कालश्च मन एव मलं तथा  ॥  ९९
॥  मन एव हि संकल्पोमन एव हि जीवकः  ।  मन एव हि चित्तं च मनोऽहंकार एव च  ॥  १००
॥मन एव महद्बन्धं मनोऽन्तःकरणं च तत्  ।  मन एव हि भूमिश्च मन एव हितोयकम्  ॥  १०१
॥  मन एव हि तेजश्च मन एव मरुन्महान्  ।  मन एव हिचाकाशं मन एव हि शब्दकम्  ॥  १०२
॥  स्पर्शं रूपं रसं गन्धं कोशाः पञ्चमनोभवाः  ।  जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यादि मनोमयमितीरितम्  ॥  १०३
॥  दिक्पालावसवो रुद्रा आदित्याश्च मनोमयाः  ।  दृश्यं जडं द्वन्द्वजातमज्ञानं मानसंस्मृतम्  ॥  १०४
॥  संकल्पमेव यत्किंचित्तत्तन्नास्तीति निश्चिनु  ।  नास्ति नास्तिजगत्सर्वं गुरुशिष्यादिकं नहीत्युपनिषत्  ॥  १०५
॥इति तेजोबिन्दूपनिषत्सु पञ्चमोऽध्यायः  ॥  ५
॥ऋभुः  ॥  सर्वं सच्चिन्मयं विद्धि सर्वं सच्चिन्मयं ततम्  ।  सच्चिदानन्दमद्वैतंसच्चिदानन्दमद्वयम्  ॥  १
॥  सच्चिदानन्दमात्रं हि सच्चिदानन्दमन्यकम्  ।सच्चिदानन्दरूपोऽहं सच्चिदानन्दमेव खम्  ॥  २
॥  सच्चिदानन्दमेव त्वंसच्चिदानन्दकोऽस्म्यहम्  ।  मनोबुद्धिरहंकारचित्तसंघातका अमी  ॥  ३
॥न त्वं नाहं न चान्यद्वा सर्वं ब्रह्मैव केवलम्  ।  न वाक्यं न पदं वेदंनाक्षरं न जडं क्वचित्  ॥  ४
॥  न मध्यं नादि नान्तं वा न सत्यं न निबन्ध-नम्  ।  न दुःखं न सुखं भावं न माया प्रकृतिस्तथा  ॥  ५
॥  न देहं न मुखंघ्राणं न जिह्वा न च तालुनी  ।  न दन्तोष्ठौ ललाटं च निःश्वासोच्छ्वास एव च॥  ६
॥  न स्वेदमस्थि मांसं च न रक्तं न च मूत्रकम्  ।  न दूरं नान्तिकंनाङ्गं नोदरं न किरीटकम्  ॥  ७
॥  न हस्तपादचलनं न शास्त्रं न च शासनम्  ।न वेत्ता वेदनं वेद्यं न जाग्रत्स्वप्नसुप्तयः  ॥  ८
॥  तुर्यातीतं न मे किंचित्सर्वंसच्चिन्मयं ततम्  ।  नाध्यात्मिकं नाधिभूतं नाधिदैवं न मायिकम्  ॥  ९
॥  नविश्वस्तैजसः प्राज्ञो विराट्सूत्रात्मकेश्वराः  ।  न गमागमचेष्टा च न नष्टं नप्रयोजनम्  ॥  १०
॥  त्याज्यं ग्राह्यं न दूष्यं वा ह्यमेध्यामेध्यकं तथा  ।  न पीनं----------------------२७९-
-नृ कृशं क्लेदं न कालं देशभाषणम्  ॥  ११
॥  न सर्वं न भयं द्वैतं न वृक्ष-तृणपर्वताः  ।  न ध्यानं योगसंसिद्धिर्न ब्रह्मक्षत्रवैश्यकम्  ॥  १२
॥  न पक्षी नमृगो नाङ्गी न लोभो मोह एव च  ।  न मदो न च मात्सर्यं कामक्रोधादय-स्तथा  ॥  १३
॥  न स्त्रीशूद्रबिडालादि भक्ष्यभोज्यादिकं च यत्  ।  न प्रौढहीनोनास्तिक्यं न वार्तावसरोऽस्ति हि  ॥  १४
॥  न लौकिको न लोको वा नव्यापारो न मूढता  ।  न भोक्ता भोजनं भोज्यं न पात्रं पानपेयकम्  ॥  १५
॥न शत्रुमित्रपुत्रादिर्न माता न पिता स्वसा  ।  न जन्म न मृतिर्वृद्धिर्न देहोऽह-मिति भ्रमः  ॥  १६
॥  न शून्यं नापि चाशून्यं नान्तःकारणसंसृतिः  ।  नरात्रिर्न दिवा नक्तं न ब्रह्मा न हरिः शिवः  ॥  १७
॥  न वारपक्षमासादिवत्सरं न च चञ्चलम्  ।  न ब्रह्मलोको वैकुण्ठो न कैलासो न चान्यकः  ॥  १८
॥न स्वर्गो न च देवेन्द्रो नाग्निलोको न चाग्निकः  ।  न यमो यमलोको वा नलोका लोकपालकाः  ॥  १९
॥  न भूर्भुवःस्वस्त्रैलोक्यं न पातालं न भूतलम्  ।  ना-विद्या न च विद्या च न माया प्रकृतिर्जडा  ॥  २०
॥  न स्थिरं क्षणिकं नाशं नगतिर्न च धावनम्  ।  न ध्यातव्यं न मे ध्यानं न मन्त्रो न जपः क्वचित्  ॥  २१
॥न पदार्था न पूजार्हं नाभिषेको न चार्चनम्  ।  न पुष्पं न फलं पुत्रं गन्धपु-ष्पादिभूपकम्  ॥  २२
॥  न स्तोत्रं न नमस्कारो न प्रदक्षिणमण्वपि  ।  न प्रा-र्थना पृथग्भावो न हविर्नाग्निवन्दनम्  ॥  २३
॥  न होमो न च कर्माणि नदुर्वाक्यं सुभाषणम्  ।  न गायत्री न वा संधिर्न मनस्यं न दुःस्थितिः  ॥  २४
॥न दुराशा न दुष्टात्मा न चाण्डालो न पौल्कसः  ।  न दुःसहं दुरालापं नकिरातो न कैतवम्  ॥  २५
॥  न पक्षपातं पक्षं वा न विभूषणतस्करौ  ।  न चदम्भो दाम्भिको वा न हीनो नाधिको नरः  ॥  २६
॥  नैकं द्वयं त्रयं तुर्यं नमहत्त्वं न चाल्पता  ।  न पूर्णं न परिच्छिन्नं न काशी न व्रतं तपः  ॥  २७
॥  नगोत्रं न कुलं सूत्रं न विभुत्वं न शून्यता  ।  न स्त्री न योषिन्नो वृद्धा न कन्यान वितन्तुता  ॥  २८
॥  न सूतकं न जातं वा नान्तर्मुखसुविभ्रमः  ।  न महावा-क्यमैक्यं वा नाणिमादिविभूतयः  ॥  २९
॥  सर्वचैतन्यमात्रत्वात्सर्वदोषः सदान हि  ।  सर्वं सन्मात्ररूपत्वात्सच्चिदानन्दमात्रकम्  ॥  ३०
॥  ब्रह्मैव सर्वंनान्योऽस्ति तदहं तदहं तथा  ।  तदेवाहं तदेवाहं ब्रह्मैवाहं सनातनम्  ॥  ३१
॥ब्रह्मैवाहं न संसारी ब्रह्मैवाहं न मे मनः  ।  ब्रह्मैवाहं न मे बुद्धिर्ब्रह्मैवाहं नचेन्द्रियः  ॥  ३२
॥  ब्रह्मैवाहं न देहोऽहं ब्रह्मैवाहं न गोचरः  ।  ब्रह्मैवाहं न----------------------२८०-
-जीवोऽहं ब्रह्मैवाहं न भेदभूः  ॥  ३३
॥  ब्रह्मैवाहं जडो नाहमहं ब्रह्म न मेमृतिः  ।  ब्रह्मैवाहं न च प्राणो ब्रह्मैवाहं परात्परः  ॥  ३४
॥  इदं ब्रह्म परं ब्रह्मसत्यं ब्रह्म प्रभुर्हि सः  ।  कालो ब्रह्म कला ब्रह्म सुखं ब्रह्म स्वयंप्रभम्  ॥  ३५
॥एकं ब्रह्म द्वयं ब्रह्म मोहो ब्रह्म शमादिकम्  ।  दोषो ब्रह्म गुणो ब्रह्म दमः शान्तंविभुः प्रभुः  ॥  ३६
॥  लोको ब्रह्म गुरुर्ब्रह्म शिष्यो ब्रह्म सदाशिवः  ।  पूर्वं ब्रह्मपरं ब्रह्म शुद्धं ब्रह्म शुभाशुभम्  ॥  ३७
॥  जीव एव सदा ब्रह्म सच्चिदानन्द-मस्म्यहम्  ।  सर्वं ब्रह्ममयं प्रोक्तं सर्वं ब्रह्ममयं जगत्  ॥  ३८
॥  स्वयं ब्रह्म नसंदेहः स्वस्मादन्यन्न किंचन  ।  सर्वमात्मैव शुद्धात्मा सर्वं चिन्मात्रमद्वयम्॥  ३९
॥  नित्यनिर्मलरूपात्मा ह्यात्मनोऽन्यन्न किंचन  ।  अणुमात्रलसद्रूपमणु-मात्रमिदं जगत्  ॥  ४०
॥  अणुमात्रं शरीरं वा ह्यणुमात्रमसत्यकम्  ।  अणुमा-त्रमचिन्त्यं वा चिन्त्यं वा ह्यणुमात्रकम्  ॥  ४१
॥  ब्रह्मैव सर्वं चिन्मात्रं ब्रह्ममात्रंजगत्त्रयम्  ।  आनन्दं परमानन्दमन्यत्किंचिन्न किंचन  ॥  ४२
॥  चैतन्यमात्र-मॐकारं ब्रह्मैव सकलं स्वयम्  ।  अहमेव जगत्सर्वमहमेव परं पदम्  ॥  ४३
॥अहमेव गुणातीत अहमेव परात्परः  ।  अहमेव परं ब्रह्म अहमेव गुरोर्गुरुः॥  ४४
॥  अहमेवाखिलाधार अहमेव सुखात्सुखम्  ।  आत्मनोऽन्यज्जगन्नास्तिआत्मनोऽन्यत्सुखं न च  ॥  ४५
॥  आत्मनोऽन्या गतिर्नास्ति सर्वमात्ममयजगत्  ।  आत्मनोऽन्यन्न हि क्वापि आत्मनोऽन्यत्तृणं नहि  ॥  ४६
॥  आत्मनोऽ-न्यत्तुषं नास्ति सर्वमात्ममयं जगत्  ।  ब्रह्ममात्रमिदं सर्वं ब्रह्ममात्रमसन्नहि  ॥  ४७
॥  ब्रह्ममात्रं श्रुतं सर्वं स्वयं ब्रह्मैव केवलम्  ।  ब्रह्ममात्रं वृतं सर्वंब्रह्ममात्रं रसं सुखम्  ॥  ४८
॥  ब्रह्ममात्रं चिदाकाशं सच्चिदानन्दमव्ययम्  ।ब्रह्मणोऽन्यतरन्नास्ति ब्रह्मणोऽन्यज्जगन्न च  ॥  ४९
॥  ब्रह्मणोऽन्यदहं नास्तिब्रह्मणोऽन्यत्फल नहि  ।  ब्रह्मणोऽन्यत्तृणं नास्ति ब्रह्मणोऽन्यत्पदं नहि॥  ५०
॥  ब्रह्मणोऽन्यद्गुरुर्नास्ति ब्रह्मणोऽन्यमसद्वपुः  ।  ब्रह्मणोऽन्यन्न चाहंतात्वत्तेदन्ते नहि क्वचित्  ॥  ५१
॥  स्वयं ब्रह्मात्मकं विद्धि स्वस्मादन्यन्नकिंचन  ।  यत्किंचिद्दृश्यते लोके यत्किंचिद्भाष्यते जलैः  ॥  ५२
॥  यत्किंचि-द्भुज्यते क्वापि तत्सर्वमसदेव हि  ।  कर्तृभेदं क्रियाभेदं गुणभेदं रसादिकम्॥  ५३
॥  लिङ्गभेदमिद सर्वमसदेव सदा सुखम्  ।  कालभेदं देशभेदं वस्तु-भेदं जयाजयम्  ॥  ५४
॥  यद्यद्भेद च तत्सर्वमसदेव हि केवलम्  ।  अस-दन्तःकरणकमसदेवेन्द्रियादिकम्  ॥  ५५
॥  असत्प्राणादिकं सर्वं संघातमस-----------------------२८१-
-दात्मकम्  ।  असत्यं पञ्चकोशाख्यमसत्यं पञ्च देवताः  ॥  ५६
॥  असत्यं षड्विका-रादि असत्यमरिवर्गकम्  ।  असत्यं षडृतुश्चैव असत्यं षड्रसस्तथा  ॥  ५७
॥  सच्चि-दानन्दमात्रोऽहमनुत्पन्नमिदं जगत्  ।  आत्मैवाहं परं सत्यं नान्याः संसारदृष्टयः॥  ५८
॥  सत्यमानन्दरूपोऽहं चिद्घनानन्दविग्रहः  ।  अहमेव परानन्द अहमेवपरात्परः  ॥  ५९
॥  ज्ञानाकारमिदं सर्वं ज्ञानानन्दोऽहमद्वयः  ।  सर्वप्रकाशरूपोऽहंसर्वाभावस्वरूपकम्  ॥  ६०
॥  अहमेव सदा भामीत्येवं रूपं कुतोऽप्यसत्  ।त्वमित्येवं परं ब्रह्म चिन्मयानन्दरूपवान्  ॥  ६१
॥  चिदाकारं चिदाकाशंचिदेव परमं सुखम्  ।  आत्मैवाहमसन्नाहं कूटस्थोऽहं गुरुः परः  ॥  ६२
॥सच्चिदानन्दमात्रोऽहमनुत्पन्नमिदं जगत्  ।  कालो नास्ति जगन्नास्ति मायाप्र-कृतिरेव न  ॥  ६३
॥  अहमेव हरिः साक्षादहमेव सदाशिवः  ।  शुद्धचैतन्य-भावोऽहं शुद्धसत्त्वानुभावनः  ॥  ६४
॥  अद्वयानन्दमात्रोऽहं चिद्घनैकरसोऽ-स्म्यहम्  ।  सर्वं ब्रह्मैव सततं सर्वं ब्रह्मैव केवलम्  ॥  ६५
॥  सर्वं ब्रह्मैव सततंसर्वं ब्रह्मैव चेतनम्  ।  सर्वान्तर्यामिरूपोऽहं सर्वसाक्षित्वलक्षणः  ॥  ६६
॥परमात्मा परं ज्योतिः परं धाम परा गतिः  ।  सर्ववेदान्तसारोऽहं सर्वशास्त्र-सुनिश्चितः  ॥  ६७
॥  योगानन्दस्वरूपोऽहं मुख्यानन्दमहोदयः  ।  सर्वज्ञानप्र-काशोऽस्मि मुख्यविज्ञानविग्रहः  ॥  ६८
॥  तुर्यातुर्यप्रकाशोऽस्मि तुर्यातुर्यादि-वर्जितः  ।  चिदक्षरोऽहं सत्योऽहं वासुदेवोऽजरोऽमरः  ॥  ६९
॥  अहं ब्रह्मचिदाकाशं नित्यं ब्रह्म निरञ्जनम्  ।  शुद्धं बुद्धं सदामुक्तमनामकमरूपकम्  ॥  ७०
॥सच्चिदानन्दरूपोऽहमनुत्पन्नमिदं जगत्  ।  सत्यासत्यं जगन्नास्ति संकल्पकल-नादिकम्  ॥  ७१
॥  नित्यानन्दमयं ब्रह्म केवलं सर्वदा स्वयम्  ।  अनन्तमव्ययंशान्तमेकरूपमनामयम्  ॥  ७२
॥  मत्तोऽन्यदस्ति चेन्मिथ्या यथा मरुमरी-चिका  ।  वन्ध्याकुमारवचने भीतिश्चेदस्ति किंचन  ॥  ७३
॥  शशशृङ्गेण नागे-न्द्रो मृतश्चेज्जगदस्ति तत्  ।  मृगतृष्णाजलं पीत्वा तृप्तश्चेदस्त्विदं जगत्  ॥  ७४
॥नरशृङ्गेण नष्टश्चेत्कश्चिदस्त्विदमेव हि  । गन्धर्वनगरे सत्ये जगद्भवति सर्वदा॥  ७५
॥  गगने नीलिमासत्ये जगत्सत्यं भविष्यति  ।  शुक्तिकारजतं सत्यंभूषणं चेज्जगद्भवेत्  ॥  ७६
॥  रज्जुसर्पेण दष्टश्चेन्नरो भवतु संसृतिः  ।  जातरूपेणबाणेन ज्वालाग्नौ नाशिते जगत्  ॥  ७७
॥  विन्ध्याटव्यां पायसान्नमस्ति चेज्ज-गदुद्भवः  ।  रम्भास्तम्भेन काष्ठेन पाकसिद्धौ जगद्भवेत्  ॥  ७८
॥  सद्यःकुमा-रिकारूपैः पाके सिद्धे जगद्भवेत्  ।  चित्रस्थदीपैस्तमसो नाशश्चेदस्त्विदं जगत्----------------------२८२-
-॥  ७९
॥  मासात्पूर्वं मृतो मर्त्यो ह्यागतश्चेज्जगद्भवेत्  ।  तक्रं क्षीरस्वरूपं चेत्क्व-चिन्नित्यं जगद्भवेत्  ॥  ८०
॥ गोस्तनादुद्भव क्षीरं पुनरारोपणे जगत्  ।  भूर-जोऽब्धौ समुत्पन्ने जगद्भवतु सर्वदा  ॥  ८१
॥  कूर्मरोम्णा गजे बद्धे जगदस्तुमदोत्कटे  ।  नालस्थतन्तुना मेरुश्चालितश्चेज्जगद्भवेत्  ॥  ८२
॥  तुरङ्गमालयासिन्धुर्बद्धश्चेदस्त्विदं जगत्  ।  अग्नेरधश्चेज्ज्वलनं जगद्भवतु सर्वदा  ॥  ८३
॥ज्वालावह्निः शीतलश्चेदस्ति रूपमिदं जगत्  । ज्वालाग्निमण्डले पद्मवृद्धिश्चेज्ज-गदस्त्विदम्  ॥  ८४
॥  महच्छैलेन्द्रनीलं वा संभवेच्चेदिदं जगत्  । मेरुरागत्यपद्माक्षे स्थितश्चेदस्त्विदं जगत्  ॥  ८५
॥  निगिरेच्चेद्भृङ्गसूनुर्मेरुं चलवदस्त्विदम्  ।मशकेन हते सिंहे जगत्सत्यं तदास्तु ते  ॥  ८६
॥  अणुकोटरविस्तीर्णेत्रैलोक्यं चेज्जगद्भवेत्  ।  तृणानलश्च नित्यश्चेत्क्षणिकं तज्जगद्भवेत्  ॥  ८७
॥स्वप्नदृष्टं च यद्वस्तु जागरे चेज्जगद्भवः  ।  नदीवेगो निश्चलश्चेत्केनापीदं भवे-ज्जगत्  ॥  ८८
॥  क्षुधितस्याग्निर्भोज्यश्चेन्निमिषं कल्पितं भवेत्  ।  जात्यन्धै रत्न-विषयः सुज्ञातश्चेज्जगत्सदा  ॥  ८९
॥  नपुंसककुमारस्य स्त्रीसुखं चेद्भवेज्जगत्  ।निर्मितः  शशशृङ्गेण रथश्चेज्जगदस्ति तत्  ॥  ९०
॥  सद्योजाता तु या कन्याभोगयोग्या भवेज्जगत्  ।  वन्ध्या गर्भाप्ततत्सौख्यं ज्ञाता चेदस्त्विदं जगत्॥  ९१
॥  काको वा हंसवद्गच्छेज्जगद्भवतु निश्चलम्  । महाखरो वा सिंहेनयुध्यते चेज्जगत्स्थितिः  ॥  ९२
॥  महाखरो गजगतिं गतश्चेज्जगदस्तु तत्  ।संपूर्णचन्द्रसूर्यश्चेज्जगद्भातु स्वयं जडम्  ॥  ९३
॥  चन्द्रसूर्यादिकौ त्यक्त्वा राहु-श्चेद्दृश्यते जगत्  ।  भृष्टबीजसमुत्पन्नवृद्धिश्चेज्जगदस्तु सत्  ॥  ९४
॥  दरिद्रोधनिकानां च सुखं भुङ्क्ते तदा जगत्  ।  शुना वीर्येण सिंहस्तु जितो यदिजगत्तदा  ॥  ९५
॥  ज्ञानिनो हृदयं मूढैर्ज्ञातं चेत्कल्पनं तदा  । श्वानेन सागरेपीते निःशेषेण मनो भवेत्  ॥  ९६
॥  शुद्धाकाशो मनुष्येषु पतितश्चेत्तदाजगत्  ।  भूमौ वा पतितं व्योम व्योमपुष्पं सुगन्धकम्  ॥  ९७
॥  शुद्धाकाशेवने जाते चलिते तु तदा जगत्  ।  केवले दर्पणे नास्ति प्रतिबिम्बं तदाजगत्  ॥  ९८
॥  अजकुक्षौ जगन्नास्ति ह्यात्मकुक्षौ जगन्नहि  ।  सर्वथा भेदकलनंद्वैताद्वैतं न विद्यते  ॥  ९९
॥  मायाकार्यमिदं भेदमस्ति चेद्ब्रह्मभावनम्  । देहोऽह-मिति दुःखं चेद्ब्रह्माहमिति निश्चयः  ॥  १००
॥  हृदयग्रन्थिरस्तित्वे छिद्यते ब्रह्म-चक्रकम्  ।  संशये समनुप्राप्ते ब्रह्मनिश्चयमाश्रयेत्  ॥  १०१
॥  अनात्मरूपचोरश्चे-दात्मरत्नस्य रक्षणम्  ।  नित्यानन्दमयं ब्रह्म केवलं सर्वदा स्वयम्  ॥  १०२
॥----------------------२८३-
-एवमादिसुदृष्टान्तैः साधितं ब्रह्ममात्रकम्  ।  ब्रह्मैव सर्वभावनं भुवनं नामसंत्यज  ॥  १०३
॥  अहंब्रह्मेति निश्चित्य अहंभावं परित्यज  ।  सर्वमेव लयंयाति सुप्ताहस्तस्थपुष्पवत्  ॥  १०४
॥  न देहो न च कर्माणि सर्वं ब्रह्मैवकेवलम्  ।  न भूतं न च कार्यं च न चावस्थाचतुष्टयम्  ॥  १०५
॥  लक्षणात्र-यविज्ञानं सर्वं ब्रह्मैव केवलम्  ।  सर्वव्यापारमुत्सृज्य ह्यह ब्रह्मेति भावय॥  १०६
॥  अहं ब्रह्म न संदेहो ह्यहं ब्रह्म चिदात्मकम्  ।  सच्चिदानन्दमात्रोऽ-हमिति निश्चित्य तत्त्यज  ॥  १०७
॥  शांकरीयं महाशास्त्रं न देयं यस्य कस्य-चित्  ।  नास्तिकाय कृतघ्नाय दुर्वृत्ताय दुरात्मने  ॥  १०८
॥  गुरुभक्तिविशु-द्धान्तः करणाय महात्मने  ।  सम्यक् परीक्ष्य दातव्यं मासं षण्मासवत्सरम्॥  १०९
॥  सर्वोपनिषदभ्यासं दूरतस्त्यज्य सादरम्  ।  तेजोबिन्दूपनिषदमभ्य-सेत्सर्वदा मुदा  ॥  ११०
॥  सकृदभ्यासमात्रेण ब्रह्मैव भवति स्वयं ब्रह्मैवभवति स्वयमित्युपनिषत्  ॥  ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति तेजोबिन्दूपनिषत्समाप्ता  ॥  ३९
॥नादबिन्दूपनिषत्  ॥  ४०
॥वैराजात्मोपासनया संजातज्ञानवह्निना  ।दग्ध्वा कर्मत्रयं योगी यत्पदं याति तद्भजे  ॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥ॐ अकारो दक्षिणः पक्ष उकारस्तूत्तरः स्मृतः  ।  मकारं पुच्छमित्याहुर-र्धमात्रा तु मस्तकम्  ॥  १
॥  पादादिकं गुणास्तस्य शरीरं तत्त्वमुच्यते  ।  धर्मो-ऽस्य दक्षिणं चक्षुरधर्मोऽथो परः स्मृतः  ॥  २
॥ भूर्लोकः पादयोस्तस्य भुव-र्लोकस्तु जानुनि  ।  सुवर्लोकः कटीदेशे नाभिदेशे महर्जगत्  ॥  ३
॥ जनोलो-कस्तु हृद्देशे कण्ठे लोकस्तपस्ततः  ।  भ्रुवोर्ललाटमध्ये तु सत्यलोको व्यवस्थितः॥  ४
॥  सहस्रार्णमतीवात्र मन्त्र एष प्रदर्शितः  ।  एवमेतां समारूढो हंसयो-गविचक्षणः  ॥  ५
॥  न भिद्यते कर्मचारैः पापकोटिशतैरपि  ।  आग्नेयी प्रथमामात्रा वायव्येषा तथापरा  ॥  ६
॥  भानुमण्डलसंकाशा भवेन्मात्रा तथोत्तरा  ।परमा चार्धमात्रा या वारुणीं तां विदुर्बुधाः  ॥  ७
॥  कालत्रयेऽपि यस्येमा मात्रानूनं प्रतिष्ठिताः  ।  एष ॐकार आख्यातो धारणाभिर्निबोधत  ॥  ८
॥  घोषिणी----------------------२८४-
-प्रथमा मात्रा विद्या मात्रा तथाऽपरा  ।  पतङ्गिनी तृतीया स्याच्चतुर्थी चायु-वेगिनी  ॥  ९
॥  पञ्चमी नामधेया तु षष्ठी चैन्द्र्यभिधीयते  ।  सप्तमी वैष्णवीनाम अष्टमी शांकरीति च  ॥  १०
॥  नवमी महती नाम धृतिस्तु दशमीमता  ।  एकादशी भवेन्नारी ब्राह्मी तु द्वादशी परा  ॥  ११
॥  प्रथमायां तुयात्रायां यदि प्राणैर्वियुज्यते  ।  भरते वर्षराजासौ सार्वभौमः प्रजायते  ॥  १२
॥द्वितीयायां समुत्क्रान्तो भवेद्यक्षो महात्मवान्  ।  विद्याधरस्तृतीयायां गान्ध-र्वस्तु चतुर्थिका  ॥  १३
॥  पञ्चम्यामथ मात्रायां यदि प्राणैर्वियुज्यते  ।  उषितःसह देवत्वं सोमलोके महीयते  ॥  १४
॥  षष्ठ्यामिन्द्रस्य सायुज्यं सप्तम्यांवैष्णवं पदम्  ।  अष्टम्यां व्रजते रुद्रं पशूनां च पतिं तथा  ॥  १५
॥  नवम्यांतु महर्लोकं दशम्यां तु जनं व्रजेत्  ।  एकादश्यां तपोलोकं द्वादश्यां ब्रह्मशाश्वतम्  ॥  १६
॥  ततः परतरं शुद्धं व्यापकं निर्मलं शिवम्  ।  सदोऽदितं परंब्रह्म ज्योतिषामुदयो यतः  ॥  १७
॥  अतीन्द्रियं गुणातीतं मनो लीनं यदाभवेत्  ।  अनूपमं शिवं शान्तं योगयुक्तं सदाविशेत्  ॥  १८
॥  तद्युक्तस्तन्मयोजन्तुः शनैर्मुञ्चेत्कलेवरम्  ।  संस्थितो योगचारेण सर्वसङ्गविवर्जितः  ॥  १९
॥ततो विलीनपाशोऽसौ विमलः कमलाप्रभुः  ।  तेनैव ब्रह्मभावेन परमानन्दमश्नुते॥  २०
॥  आत्मानं सततं ज्ञात्वा कालं नय महामते  ।  प्रारब्धमखिलं भुञ्जन्नो-द्वेगं कर्तुमर्हसि  ॥  २१
॥  उत्पन्ने तत्त्वविज्ञाने प्रारब्धं नैव मुञ्चति  ।  तत्त्वज्ञा-नोदयादूर्ध्वं प्रारब्धं नैव विद्यते  ॥  २२
॥  देहादीनामसत्त्वात्तु यथा स्वप्नेविबोधतः  ।  कर्म जन्मान्तरीयं यत्प्रारब्धमिति कीर्तितम्  ॥  २३
॥  तत्तुजन्मान्तराभावात्पुंसो नैवास्ति कर्हिचित्  ।  स्वप्नदेहो यथाध्यस्तस्तथैवायं हिदेहकः  ॥  २४
॥  अध्यस्तस्य कुतो जन्म जन्माभावे कुतः स्थितिः  ।  उपादानंप्रपञ्चस्य मृद्भाण्डस्येव पश्यति  ॥  २५
॥  अज्ञानं चेति वेदान्तैस्तस्मिन्नष्टे क्वविश्वता  ।  यथा रज्जं परित्यज्य सर्पं गृह्णाति वै भ्रमात्  ॥  २६
॥  तद्वत्सत्य-मविज्ञाय जगत्पश्यति मूढधीः  ।  रज्जुखण्डे परिज्ञाते सर्परूपं न तिष्ठति॥  २७
॥  अधिष्ठाने तथा ज्ञाते प्रपञ्चे शून्यतां गते  ।  देहस्यापि प्रपञ्चत्वात्प्रा-रब्धावस्थितिः कुतः  ॥  २८
॥  अज्ञानजनबोधार्थं प्रारब्धमिति चोच्यते  ।ततः कालवशादेव प्रारब्धे तु क्षयं गते  ॥  २९
॥  ब्रह्मप्रणवसंधानं नादोज्योतिर्मयः शिवः  ।  स्वयमाविर्भवेदात्मा मेघापायेंऽशुमानिव  ॥  ३०
॥सिद्धासने स्थितो योगी मुद्रां संधाय वैष्णवीम्  ।  शृणुयाद्दक्षिणे कर्णे नाज-----------------------२८५-
-मन्तर्गतं सदा  ॥  ३१
॥  अभ्यस्यमानो नादोऽयं ब्रह्ममावृणुते ध्वनिः  ।  पक्षा-द्विपक्षमखिलं जित्वा तुर्यपदं व्रजेत्  ॥  ३२
॥  श्रूयते प्रथमाभ्यासे नादोनानाविधो महान्  ।  वर्धमाने तथाभ्यासे श्रूयते सूक्ष्मसूक्ष्मतः  ॥  ३३
॥आदौ जलधिजीमूतभेरीनिर्झरसंभवः  ।  मध्ये मर्दलशब्दाभो घण्टाकाहलज-स्तथा  ॥  ३४
॥  अन्ते तु किंकिणीवंशवीणाभ्रमरनिःस्वनः  ।  इति नानाविधानादाः श्रूयन्ते सूक्ष्मसूक्ष्मतः  ॥  ३५
॥  महति श्रूयमाणे तु महाभेर्यादिक-ध्वनौ  ।  तत्र सूक्ष्मं सूक्ष्मतरं नाममेव परामृशेत्  ॥  ३६
॥  घनमुत्सृज्य वासूक्ष्मे सूक्ष्ममुत्सृज्य वा घने  ।  रममाणमपि क्षिप्तं मनो नान्यत्र चालयेत्॥  ३७
॥  यत्र कुत्रापि वा नादे लगति प्रथमं मनः  ।  तत्र तत्र स्थिरीभूत्वातेन सार्धं विलीयते  ॥  ३८
॥  विस्मृत्य सकलं बाह्यं नादे दुग्धाम्बुव-न्मनः  ।  एकीभूयाथ सहसा चिदाकाशे विलीयते  ॥  ३९
॥  उदासीन-स्ततो भूत्वा सदाभ्यासेन संयमी  ।  उन्मनीकारकं सद्यो नादमेवाव-धारयेत्  ॥  ४०
॥  सर्वचिन्तां समुत्सृज्य सर्वचेष्टाविवर्जितः  ।  नादमेवानुसं-दध्यान्नादे चित्तं विलीयते  ॥  ४१
॥  मकरन्दं पिबन्भृङ्गो गन्धान्नापेक्षतेतथा  ।  नादासक्तं सदा चित्तं विषयं न हि काङ्क्षति  ॥  ४२
॥  बद्धः सुनाद-गन्धेन सद्यः संत्यक्तचापलः  ।  नादग्रहणतश्चित्तमन्तरङ्गभुजङ्गमः  ॥  ४३
॥विस्मृत्य विश्वमेकाग्रः कुत्रचिन्न हि धावति  ।  मनोमत्तगजेन्द्रस्य विषयोद्या-नचारिणः  ॥  ४४
॥  नियामनसमर्थोऽयं निनादो निशिताङ्कुशः  ।  नादोऽन्त-रङ्गसारङ्गबन्धने वायुरायते  ॥  ४५
॥  अन्तरङ्गसमुद्रस्य रोधे वेलायतेऽपिवा  ।  ब्रह्मप्रणवसंलग्ननादो ज्योतिर्मयात्मकः  ॥  ४६
॥  मनस्तत्र लयं यातितद्विष्णोः परमं पदम्  ।  तावदाकाशसंकल्पो यावच्छब्दः प्रवर्तते  ॥  ४७
॥निःशब्दं तत्परं ब्रह्म परमात्मा समीयते  ।  नादो यावन्मनस्तावन्नादान्तेऽपिमनोन्मनी  ॥  ४८
॥  सशब्दश्चाक्षरे क्षीणे निःशब्दं परमं पदम्  ।  सदा नादा-नुसंधानात्संक्षीणा वासना तु या  ॥  ४९
॥  निरञ्जने विलीयेते मनोवायू नसंशयः  ।  नादकोटिसहस्राणि बिन्दुकोटिशतानि च  ॥  ५०
॥  सर्वे तत्र लयंयान्ति ब्रह्मप्रणवनादके  ।  सर्वावस्थाविनिर्मुक्तः सर्वचिन्ताविवर्जितः  ॥  ५१
॥मृतवत्तिष्ठते योगी स मुक्तो नात्र संशयः  ।  शङ्खदुन्दुभिनादं च न शृणोतिकदाचन  ॥  ५२
॥  काष्ठवज्ज्ञायते देह उन्मन्यावस्थाया ध्रुवम्  ।  न जानातिस शीतोष्णं न दुःखं न सुखं तथा  ॥  ५३
॥  न मानं नावमानं च संत्यक्त्वा----------------------२८६-
-तु समाधिना  ।  अवस्थात्रयमन्वेति न चित्तं योगिनः सदा  ॥  ५४
॥  जाग्र-न्निद्राविनिर्मुक्तः स्वरूपावस्थतामियात्  ॥  ५५
॥  दृष्टिः स्थिरा यस्य विनासदृश्यं वायुः स्थिरो यस्य विनाप्रयत्नम्  ।  चित्तं स्थिरं यस्य विनावलम्बं सब्रह्मतारान्तरनादरूप इत्युपनिषत्  ॥  ५६
॥  ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इति नादबिन्दूपनिषत्समाप्ता  ॥  ४०
॥ध्यानबिन्दूपनिषत्  ॥  ४१
॥ध्यात्वा यद्ब्रह्ममात्रं ते स्वावशेषधिया ययुः  ।योगतत्त्वज्ञानफलं तत्स्वमात्रं विचिन्तये  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥यदि शैलसमं पापं विस्तीर्णं बहुयोजनम्  ।  भिद्यते ध्यानयोगेन नान्योभेदः कदाचन  ॥  १
॥  बीजाक्षरं परं बिन्दुं नादं तस्योपरि स्थितम्  ।  सशब्दंचाक्षरे क्षीणे निःशब्दं परमं पदम्  ॥  २
॥  अनाहतं तु यच्छब्दं तस्य शब्दस्ययत्परम्  ।  तत्परं विन्दते यस्तु स योगी छिन्नसंशयः  ॥  ३
॥  वालाग्रशतसा-हस्रं तस्य भागस्य भागिनः  ।  तस्य भागस्य भागार्धं तत्क्षये तु निरञ्जनम्॥  ४
॥  पुष्पमध्ये यथा गन्धः पयोमध्ये यथा घृतम्  ।  तिलमध्ये यथा तैलंपाषाणेष्विव काञ्चनम्  ॥  ५
॥  एवं सर्वाणि भूतानि मणौ सूत्रमिवात्मनि  ।स्थिरबुद्धिरसंमूढो ब्रह्मविद्ब्रह्मणि स्थितः  ॥  ६
॥  तिलानां तु यथा तैलं पुष्पेगन्ध इवाश्रितः  ।  पुरुषस्य शरीरे तु सबाह्याभ्यन्तरे स्थितः  ॥  ७
॥  वृक्षंतु विद्याच्छाया सकलं तस्यैव निष्कला  ।  सकले निष्कले भावे सर्वत्रात्माव्यवस्!थितः  ॥  ८
॥  ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ध्येयं सर्वमुमुक्षुभिः  ।  पृथिव्यग्निश्चऋग्वेदो भूरित्येव पितामहः  ॥  ९
॥  अकारे तु लयं प्राप्ते प्रथमे प्रणवांशके  ।अन्तरिक्षं यजुर्वायुर्भुवो विष्णुर्जनार्दनः  ॥  १०
॥  उकारे तु लयं प्राप्ते द्वितीयेप्रणवांशके  ।  द्योः सूर्यः सामवेदश्च स्वरित्येव महेश्वरः  ॥  ११
॥  मकारे तुलयं प्राप्ते तृतीये प्रणवांशके  ।  अकारः पीतवर्णः स्याद्रजोगुण उदीरितः  ॥  १२
॥उकारः सात्त्विकः शुक्लो मकारः कृष्णतामसः  ।  अष्टाङ्गं च चतुष्पादं त्रिस्थानंपञ्चदैवतम्  ॥  १३
॥  ॐकारं यो न जानाति ब्रह्मणो न भवेत्तु सः  ।  प्रणवोधनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लेक्ष्यमुच्यते  ॥  १४
॥  अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्त-----------------------२८७-
-न्मयो भवेत्  ।  निवर्तन्ते क्रियाः सर्वास्तस्मिन्दृष्टे परावरे  ॥  १५
॥  ॐकार-प्रभवा देवा ॐकारप्रभवाः स्वराः  ।  ॐकारप्रभवं सर्वं त्रैलोक्यं सचराच-रम्  ॥  १६
॥  ह्रस्वो दहति पापानि दीर्घः संपत्प्रदोऽव्ययः  ।  अर्धमात्रासमा-युक्तः प्रणवो मोक्षदायकः  ॥  १७
॥  तैलधारामिवाच्छिन्नं दीर्घघण्टानिना-दवत्  ।  अवाच्यं प्रणवस्याग्रं यस्तं वेद स वेदवित्  ॥  १८
॥  हृत्पद्मकर्णिका-मध्ये स्थिरदीपनिभाकृतिम्  ।  अङ्गुष्ठमात्रमचलं ध्यायेदॐकारमीश्वरम्  ॥  १९
॥इडया वायुमापूर्य पूरयित्वोदरस्थितम्  ।  ॐकारं देहमध्यस्थं ध्यायेज्ज्वालाव-लीवृतम्  ॥  २०
॥  ब्रह्मा पूरक इत्युक्तो विष्णुः कुम्भक उच्यते  ।  रेचो रुद्रैति प्रोक्तः प्राणायामस्य देवताः  ॥  २१
॥  आत्मानमरणिं कृत्वा प्रणवंचोत्तरारणिम्  ।  ध्याननिर्मथनाभ्यासादेव पश्येन्निगूढवत्  ॥  २२
॥  ॐकार-ध्वनिनादेन वायोः संहरणान्तिकम्  ।  यावद्बलं समादध्यात्सम्यङ्नादलयावधि॥  २३
॥  गमागमस्थं गमनादिशून्यमॐकारमेकं रविकोटिदीप्तिम्  ।  पश्यन्तिये सर्वजनान्तरस्थं हंसात्मकं ते विरजा भवन्ति  ॥  २४
॥  यन्मनस्त्रिजग-त्सृष्टिस्थितिव्यसनकर्मकृत्  ।  तन्मनो विलयं याति तद्विष्णोः परमं पदम्॥  २५
॥  अष्टपत्रं तु हृत्पद्मं द्वात्रिंशत्केसरान्वितम्  ।  तस्य मध्ये स्थितोभानुर्भानुमध्यगतः शशी  ॥  २६
॥  शशिमध्यगतो वह्निर्वह्निमध्यगता प्रभा  ।प्रभामध्यगतं पीतं नानारत्नप्रवेष्टितम्  ॥  २७
॥  तस्य मध्यगतं देवं वासुदेवंनिरञ्जनम्  ।  श्रीवत्सकौस्तुभोरस्कं मुक्तामणिविभूषितम्  ॥  २८
॥  शुद्धस्फटि-कसंकाशं चन्द्रकोटिसमप्रभम्  ।  एवं ध्यायेन्महाविष्णुमेवं वा विनयान्वितः॥  २९
॥  अतसीपुप्पसंकाशं नाभिस्थाने प्रतिष्ठितम्  ।  चतुर्भुजं महाविष्णुंपूरकेण विचिन्तयेत्  ॥  ३०
॥  कुम्भकेन हृदि स्थाने चिन्तयेत्कमलासनम्  ।ब्रह्माणं रक्तगौराभं चतुर्वक्त्रं पितामहम्  ॥  ३१
॥  रेचकेन तु विद्यात्मा ललाटस्थंत्रिलोचनम्  ।  शुद्धस्फटिकसंकाशं निष्कलं पापनाशनम्  ॥  ३२
॥  अब्जपत्रम-धःपुष्पमूर्ध्वनालमधोमुखम्  ।  कदलीपुष्पसंकाशं सर्ववेदमयं शिवम्  ॥  ३३
॥शतारं शतपत्राढ्यं विकीर्णाम्बुजकर्णिकम्  ।  तत्रार्कचन्द्रवह्नीनामुपर्युपरिचिन्तयेत्  ॥  ३४
॥  पद्मस्योद्घाटनं कृत्वा बोधचन्द्राग्निसूर्यकम्  ।  तस्य हृद्बी-जमाहृत्य आत्मानं चरते ध्रुवम्  ॥  ३५
॥  त्रिस्थानं च त्रिपात्रं च त्रिब्रह्म चत्रयाक्षरम्  ।  त्रिमात्रमर्धमात्रं वा यस्तं वेद स वेदवित्  ॥  ३६
॥  तैलधारा-मिवाच्छिन्नदीर्घघण्टानिनादवत्  ।  बिन्दुनादकलातीतं यस्तं वेद स वेदवित्----------------------२८८-
-॥  ३७
॥  यथैवोत्पलनालेन त्योमाकर्षयेन्नरः  ।  तथैवोत्कर्षयेद्वायुं योगीयोगपथे स्थितः  ॥  ३८
॥  अर्धमात्रात्मकं कृत्वा कोशीभूतं तु पङ्कजम्  ।कर्षयेन्नालमात्रेण भ्रुवोर्मध्ये लयं नयेत्  ॥  ३९
॥  भ्रुवोर्मध्ये ललाटे तु नासि-कायास्तु मूलतः  ।  जानीयादमृतं स्थानं तद्ब्रह्मायतनं महत्  ॥  ४०
॥  आसनंप्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा  ।  ध्यानं समाधिरेतानि योगाङ्गानि भवन्तिषट्  ॥  ४१
॥  आसनानि च तावन्ति यावन्त्यो जीवजातयः  ।  एतेषामतुला-न्भेदान्विजानाति महेश्वरः  ॥  ४२
॥  छिद्रं भद्रं तथा सिंहं पद्मं चेति चतु-ष्टयम्  ।  आधारं प्रथमं चक्रं स्वाधिष्ठानं द्वितीयकम्  ॥  ४३
॥  योनिस्थानंतयोर्मध्ये कामरूपं निगद्यते  ।  आधाराख्ये गुदस्थाने पङ्कजं यच्चतुर्दलम्॥  ४४
॥  तन्मध्ये प्रोच्यते योनिः कामाख्या सिद्धवन्दिता  ।  योनिमध्येस्थितं लिङ्गं पश्चिमाभिमुखं तथा  ॥  ४५
॥  मस्तके मणिवद्भिन्नं यो जानातिस योगवित्  ।  तप्तचामीकराकारं तडिल्लेखेव विस्फुरत्  ॥  ४६
॥  चतुरस्रमु-पर्यग्नेरधो मेढ्रात्प्रतिष्ठितम्  ।  स्वशब्देन भवेत्प्राणः स्वाधिष्ठानं तदाश्रयम्॥  ४७
॥  स्वाधिष्ठानं ततश्चक्रं मेढ्रमेव निगद्यते  ।  मणिवत्तन्तुना यत्र वायुनापूरितं वपुः  ॥  ४८
॥  तन्नाभिमण्डलं चक्रं प्रोच्यते मणिपूरकम्  ।  द्वादशा-रमहाचक्रे पुण्यपापनियन्त्रितः  ॥  ४९
॥  तावज्जीवो भ्रमत्येवं यावत्तत्त्वं नविन्दति  ।  ऊर्ध्वं मेढ्रादधो नाभेः कन्दो योऽस्ति खगाण्डवत्  ॥  ५०
॥  तत्रनाड्यः समुत्पन्नाः सहस्राणि द्विसप्ततिः  ।  तेषु नाडीसहस्रेषु द्विसप्ततिरुदा-हृताः  ॥  ५१
॥  प्रधानाः प्राणवाहिन्यो भूयस्तत्र दश स्मृताः ।  इडा  चपिङ्गला चैव सुषुम्ना च तृतीयका  ॥  ५२
॥  गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूपा चैवयशस्विनी  ।  अलम्बुसा कुहूरत्र शङ्खिनी दशमी स्मृता  ॥  ५३
॥  एवं नाडी-मयं चक्रं विज्ञेयं योगिना सदा  ।  सततं प्राणवाहिन्यः सोमसूर्याग्निदेवताः॥  ५४
॥  इडापिङ्गलासुषुम्नास्तिस्रो नाड्यः प्रकीर्तिताः  ।  इडा वामे स्थिताभागे पिङ्गला दक्षिणे स्थिता  ॥  ५५
॥  सुषुम्ना मध्यदेशे तु प्राणमार्गा-स्त्रयः स्मृताः  ।  प्राणोऽपानः समानश्चोदानो व्यानस्तथैव च  ॥  ५६
॥नागः कूर्मः कृकरको देवदत्तो धनंजयः  ।  प्राणाद्याः पञ्च विख्याता ना-गाद्याः पञ्च वायवः  ॥  ५७
॥  एते नाडीसहस्रेषु वर्तन्ते जीवरूपिणः  ।प्राणापानवशो जीवो ह्यधश्चोर्ध्वं प्रधावति  ॥  ५८
॥  वामदक्षिणमा-र्गेण चञ्चलत्वान्न दृश्यते  ।  आक्षिप्तो भुजदण्डेन यथोच्चलति कन्दुकः----------------------२८९-
-॥  ५९
॥  प्राणापानसमाक्षिप्तस्तद्वज्जीवो न विश्रमेत्  ।  अपानात्कर्षतिप्राणोऽपानः प्राणाच्च कर्षति  ॥  ६०
॥  खगरज्जुवदित्येतद्यो जानाति स योग-वित्  ।  हकारेण बहिर्याति सकारेण विशेत्पुनः  ॥  ६१
॥  हंसहंसेत्यमुं मन्त्रंजीवो जपति सर्वदा  ।  शतानि षड्दिवारात्रं सहस्राण्येकविंशतिः  ॥  ६२
॥एतत्संख्यान्वितं मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा  ।  अजपा नाम गायत्री योगिनांमोक्षदा सदा  ॥  ६३
॥  अस्याः संकल्पमात्रेण नरः पापैः प्रमुच्यते  ।  अनयासदृशी विद्या अनया सदृशो जपः  ॥  ६४
॥  अनया सदृशं पुण्यं न भूतं नभविष्यति  ।  येन मार्गेण गन्तव्यं ब्रह्मस्थानं निरामयम्  ॥  ६५
॥  मुखेना-च्छाद्य तद्द्वारं प्रसुप्ता परमेश्वरी  ।  प्रबुद्धा वह्नियोगेन मनसा मरुता सह॥  ६६
॥  सूचिवद्गुणमादाय व्रजत्यूर्ध्वं सुषुम्नया  ।  उद्घाटयेत्कपाटं तु यथाकुञ्चिकया हठात्  ॥  ६७
॥  कुण्डलिन्या तया योगी मोक्षद्वारं विभेदयेत्॥  ६८
॥  कृत्वा संपुटितौ करौ दृढतरं बध्वाथ पद्मासनं गाढं वक्षसि सन्नि-धाय चुबुकं ध्यानं च तच्चेतसि  ।  वारंवारमपातमूर्ध्वमनिलं प्रोच्चारयन्पूरितंमुञ्चन्प्राणमुपैति बोधमतुलं शक्तिप्रभावान्नरः  ॥  ६९
॥  पद्मासनस्थितो योगीनाडीद्वारेषु पूरयन्  ।  मारुतं कुम्भयन्यस्तु स मुक्तो नात्र संशयः  ॥  ७०
॥अङ्गानां मर्दनं कृत्वा श्रमजातेन वारिणा  ।  कट्वम्ललवणत्यागी क्षीरपानरतःसुखी  ॥  ७१
॥  ब्रह्मचारी मिताहारी योगी योगपरायणः  ।  अब्दादूर्ध्वं भवे-त्सिद्धो नात्र कार्या विचारणा  ॥  ७२
॥  कन्दोर्ध्वकुण्डली शक्तिः स योगीसिद्धिभाजनम्  ।  अपानप्राणयोरैक्यं क्षयान्मूत्रपुरीषयोः  ॥  ७३
॥  युवा भवतिवृद्धोऽपि सततं मूलबन्धनात्  ।  पार्ष्णिभागेन संपीड्य योनिमाकुञ्चयेद्गुदम्॥  ७४
॥  अपानमूर्ध्वमुत्कृष्य मूलबन्धोऽयमुच्यते  ।  उड्याणं कुरुते यस्माद-विश्रान्तमहाखगः  ॥  ७५
॥  उड्डियाणं तदेव स्यात्तत्र बन्धो विधीयते  ।  उदरेपश्चिमं ताणं नाभेरूर्ध्वं तु कारयेत्  ॥  ७६
॥  उड्डियाणोऽप्ययं बन्धो मृत्यु-मातङ्गकेसरी  ।  बध्नाति हि शिरोजातमधोगामिनभोजलम्  ॥  ७७
॥  ततोजालन्धरो बन्धः कर्मदुःखौघनाशनः  ।  जालन्धरे कृते बन्धे कर्णसंकोचलक्षणे॥  ७८
॥  न पीयूषं पतत्यग्नौ न च वायुः प्रधावति  ।  कपालकुहरे जिह्वाप्रविष्टा विपरीतगा  ॥  ७९
॥  भ्रुवोरन्तर्गता  दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी  ।  नरोगो मरणं तस्य न निद्रा न क्षुधा तृषा  ॥  ८०
॥  न च मूर्च्छा भवेत्तस्य योमुद्रां वेत्ति खेचरीम्  ।  पीड्यते न च रोगेण लिप्यते न च कर्मणा  ॥  ८१
॥----------------------२९०-
-बन्धते न च कालेन यस्य मुद्रास्ति खेचरी  ।  चित्तं चरति खे यस्माज्जिह्वाभवति खे गता  ॥  ८२
॥  तेनैषा खेचरी नाम मुद्रा सिद्धनमस्कृता  ।  खेचर्यामुद्रया यस्य विवरं लम्बिकोर्ध्वतः  ॥  ८३
॥  बिन्दुः क्षरति नो यस्य कामि-न्यालिङ्गितस्य च  ।  यावद्बिन्दुः स्थितो देहे तावन्मृत्युभयं कुतः  ॥  ८४
॥यावद्बद्धा नभोमुद्रा तावद्बिन्दुर्न गच्छति  ।  गलितोऽपि यदा बिन्दुः संप्राप्तोयोनिमण्डले  ॥  ८५
॥  व्रजत्यूर्ध्वं हठाच्छक्त्या निबद्धो योनिमुद्रया  ।  स एवद्विविधो बिन्दुः पाण्डरो लोहितस्तथा  ॥  ८६
॥  पाण्डरं शुक्रमित्याहर्लोहि-ताख्यं महारजः  ।  विद्रुमद्रुमसंकाशं योनिस्थाने स्थितं रजः  ॥  ८७
॥शशिस्थाने वसेद्बिन्दुस्तयोरैक्यं सुदुर्लभम्  ।  बिन्दुः शिवो रजः शक्तिर्बिन्दु-रिन्दू रजो रविः  ॥  ८८
॥  उभयोः संगमादेव प्राप्यते परमं वपुः  ।  वायुनाशक्तिचालेन प्रेरितं खे यथा रजः  ॥  ८९
॥  रविणैकत्वमायाति भवेद्दिव्यंवपुस्तदा  ।  शुक्लं चन्द्रेण संयुक्तं रजः सूर्यसमन्वितम्  ॥  ९०
॥  द्वयोः समरसी-भावं यो जानाति स योगवित्  ।  शोधनं मलजालानां घटनं चन्द्रसूर्ययोः  ॥  ९१
॥  रसानां शोषणं सम्यङ्महामुद्राभिधीयते  ॥  ९२
॥  वक्षोन्यस्तहनुर्नि-पीड्य सुषिरं योनेश्च वामाङ्घ्रिणा हस्ताभ्यामनुधारयन्प्रविततं पादं तथादक्षिणम्  ।  आपूर्य श्वसनेन कुक्षियुगलं बध्वा शनै रेचयेदेषा पातकनाशिनीननु महामुद्रा नृणां प्रोच्यते  ॥  ९३
॥  अथात्मनिर्णयं व्याख्यास्ये  ॥  हृदि-स्थाने अष्टदलपद्मं वर्तते तन्मध्ये रेखावलयं कृत्वा जीवात्मरूपं ज्योतीरूप-मणुमात्रं वर्तते तस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितं भवति सर्वं जानाति सर्वं करोति सर्व-मेतच्चरितमहं कर्ताऽहं भोक्ता सुखी दुःखी काणः खञ्जो बधिरो मूकः कृशःस्थूलोऽनेन प्रकारेण स्वतन्त्रवादेन वर्तते  ॥  पूर्वदले विश्रमते पूर्वं दलं श्वेत-वर्णं तदा भक्तिपुरःसरं धर्मे मतिर्भवति  ॥  यदाऽऽग्नेयदले विश्रमते तदाग्नेयदलंरक्तवर्णं तदा निद्रालस्यमतिर्भवति  ॥  यदा दक्षिणदले विश्रमते तद्दक्षिणदलंकृष्णवर्णं तदा द्वेषकोपमतिर्भवति  ॥  यदा नैरृतदले विश्रमते तद्वन्नैरृतदलंनीलवर्णं तदा पापकर्महिंसामतिर्भवति  ॥  यदा पश्चिमदले विश्रमते तत्प-श्चिमदलं स्फटिकवर्णं तदा क्रीडाविनोदे मतिर्भवति  ॥  यदा वायव्यदलेविश्रमते वायव्यदलं माणिक्यवर्णं तदा गमनचलनवैराग्यमतिर्भवति  ॥यदोत्तरदले विश्रमते तदुत्तरदलं पीतवर्णं तदा सुखशृङ्गारमतिर्भवति  ॥यदेशानदले विश्रमते तदीशानदलं वैडूर्यवर्णं तदा दानादिकृपामति-----------------------२९१-
-र्भवति  ॥  यदा संधिसंधिषु मतिर्भवति तदा वातपित्तश्लेष्ममहाव्याधिप्रकोपोभवति  ॥  यदा मध्ये तिष्ठति तदा सर्वं जानाति गायति नृत्यति पठत्या-नन्दं करोति  ॥  यदा नेत्रश्रमो भवति श्रमनिर्भरणार्थं प्रथमरेखावलयंकृत्वा मध्ये निमज्जनं कुरुते प्रथमरेखाबन्धूकपुष्पवर्णं तदा निद्रावस्थाभवति  ॥  निद्रावस्थामध्ये स्वप्नावस्था भवति  ॥  स्वप्नावस्थामध्ये दृष्टंश्रुतमनुमानसंभववार्ता इत्यादिकल्पनां करोति तदादिश्रमो भवति  ॥श्रमनिर्हरणार्थं द्वितीयरेखावलयं कृत्वा मध्ये निमज्जनं कुरुते द्वितीयरेखाइन्द्रकोपवर्णं तदा सुषुप्त्यवस्था भवति सुषुप्तौ केवलपरमेश्वरसंबन्धिनीबुद्धिर्भवति नित्यबोधस्वरूपा भवति पश्चात्परमेश्वररूपेण प्राप्तिर्भवति  ॥तृतीयरेखावलयं कृत्वा मध्ये निमज्जनं कुरुते तृतीयरेखा पद्मरागवर्णं तदातुरीयावस्था भवति तुरीये केवलपरमात्मसंबन्धिनी भवति नित्यबोधस्वरूपाभवति तदा शनैः शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतमात्मसंस्थं मनः कृत्वा नकिंचिदपि चिन्तयेत्तदा प्राणापानयोरैक्यं कृत्वा सर्वं विश्वमात्मस्वरूपेण लक्ष्यंधारयति  ।  यदा तुरीयातीतावस्था तदा सर्वेषामानन्दस्वरूपो भवति द्वन्द्वा-तीतो भवति यावद्देहधारणा वर्तते तावत्तिष्ठति पश्चात्परमात्मस्वरूपेणप्राप्तिर्भवति इत्यनेन प्रकारेण मोक्षो भवतीदमेवात्मदर्शनोपाया भवन्ति  ॥चतुष्पथसमायुक्तमहाद्वारगवायुना  ।  सहस्थितत्रिकोणार्धगमने दृश्यतेऽच्युतः॥  ९४
॥  पूर्वोक्तत्रिकोणस्थानादुपरि पृथिव्यादिपञ्चवर्णकं ध्येयम्  ।  प्राणादि-पञ्चवायुश्च बीजं वर्णं च स्थानकम्  ।  यकारं प्राणबीजं च नीलजीमूतसन्नि-भम्  ।  रकारमग्निबीजं च अपानादित्यसंनिभम्  ॥  ९५
॥  लकारं पृथिवीरूपंव्यानं बन्धूकसंनिभम्  ।  वकारं जीवबीजं च उदानं शङ्खवर्णकम्  ॥  ९६
॥हकारं वियत्स्वरूपं च समानं स्फटिकप्रभम्  ।  हृन्नाभिनासाकर्णं च पादाङ्गु-ष्ठादिसंथितम्  ॥  ९७
॥  द्विसप्ततिसहस्राणि नाडीवर्गेषु वर्तते  ।  अष्टाविं-शतिकोटीषु रोमकूपेषु संथिताः  ॥  ९८
॥  समानप्राण एकस्तु जीवः स एकएव हि  ।  रेचकादि त्रयं कुर्याद्दृढचित्तः समाहितः  ॥  ९९
॥  शनैः समस्तमा-कृष्य हृत्सरोरुहकोटरे  ।  प्राणापानौ च बध्वा तु प्रणवेन समच्चरेत्  ॥  १००
॥कर्णसंकोचनं कृत्वा लिङ्गसंकोचनं तथा  ।  मूलाधारात्सुषुम्ना च पद्मतन्तुनिभाशुभा  ॥  १०१
॥  अमूर्तो वर्तते नादो वीणादण्डसमुत्थितः  ।  शङ्खनादादि-भिश्चैव मध्यमेव ध्वनिर्यथा  ॥  १०२
॥  व्योमरन्ध्रगतो नादो मायूरं नादमेव----------------------२९२-
-च  ।  कपालकुहरे मध्ये चतुर्द्वारस्य मध्यमे  ॥  १०३
॥  तदात्मा राजते तत्रयथा व्योम्नि दिवाकरः  ।  कोदण्डद्वयमध्ये तु ब्रह्मरन्ध्रेषु शक्तितः  ॥  १०४
॥स्वात्मानं पुरुषं पश्येन्मनस्तत्र लयं गतम्  ।  रत्नानि ज्योत्स्निनादं तु बिन्दुमा-हेश्वरं पदम्  ।  य एवं वेद पुरुषः स कैवल्यं समश्नुत इत्युपनिषत्  ॥  १०५
॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति ध्यानबिन्दूपनिषत्समाप्ता  ॥  ४१
॥ब्रह्मविद्योपनिषत्  ॥  ४२
॥स्वाविद्यावत्कार्यजातं यद्विद्यापह्नवं गतम्  ।तद्घंसविद्यानिष्पन्नं रामचन्द्रपदं भजे  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥अथ ब्रह्मविद्योपनिषदुच्यते  ॥  प्रसादाद्ब्रह्मणस्तस्य विष्णोरद्भुतकर्मणः  ।रहस्यं ब्रह्मविद्याया ध्रुवाग्निं संप्रचक्षते  ॥  १
॥  ॐमित्येकाक्षरं ब्रह्म यदुक्तंब्रह्मवादिभिः  ।  शरीरं तस्य वक्ष्यामि स्थानं कालत्रयं तथा  ॥  २
॥  तत्र देवा-स्त्रयः प्रोक्ता लोका वेदास्त्रयोऽग्नयः  ।  तिस्रो मात्रार्धमात्रा च त्र्यक्षरस्यशिवस्य तु  ॥  ३
॥  ऋग्वेदो गार्हपत्यं च पृथिवी ब्रह्म एव च  ।  अकारस्यशरीरं तु व्याख्यातं ब्रह्मवादिभिः  ॥  ४
॥  यजुर्वेदोऽन्तरिक्षं च दक्षिणाग्निस्त-थैव च  ।  विष्णुश्च भगवान्देव उकारः परिकीर्तितः  ॥  ५
॥  सामवेदस्तथा द्यौश्चा-हबनीयस्तथैव च  ।  ईश्वरः परमो देवो मकारः परिकीर्तितः  ॥  ६
॥  सूर्य-मण्डलमध्येऽथ ह्यकारः शङ्खमध्यगः  ।  उकारश्चन्द्रसंकाशस्तस्य मध्ये व्यव-स्थितः  ॥  ७
॥  मकारस्त्वग्निसंकाशो विधूमो विद्युतोपमः  ।  तिस्रो मात्रा-स्तथा ज्ञेयाः सोमसूर्याग्निरूपिणः  ॥  ८
॥  शिखा तु दीपसंकाशा तस्मिन्नुपरिवर्तते  ।  अर्धमात्रा तथा ज्ञेया प्रणवस्योपरि स्थिता  ॥  ९
॥  पद्मसूत्रनिभासूक्ष्मा शिखा सा दृश्यते परा  ।  सा नाडी सूर्यसंकाशा सूर्यं भित्त्वा तथापरा॥  १०
॥  द्विसप्ततिसहस्राणि नाडीं भित्त्वा च मूर्धनि  ।  वरदः सर्वभूतानां सर्वंव्याप्यावतिष्ठति  ॥  ११
॥  कांस्यघण्टानिनादस्तु यथा लीयति शान्तये  ।  ओङ्का-रस्तु तथा योज्यः शान्तये सर्वमिच्छता  ॥  १२
॥  यस्मिन्विलीयते शब्दस्त-त्परं ब्रह्म गीयते  ।  धियं हि लीयते ब्रह्म सोऽमृतत्वाय कल्पते  ॥  १३
॥  वायुः----------------------२९३-
-प्राणस्तथाकाशस्त्रिविधो जीवसंज्ञकः  ।  स जीवः प्राण इत्युक्तो वालाग्रशत-कल्पितः  ॥  १४
॥  नाभिस्थाने स्थितं विश्वं शुद्धतत्त्वं सुनिर्मलम्  ।  आदित्यमिवदीप्यन्तं रश्मिभिश्चाखिलं शिवम्  ॥  १५
॥  सकारं च हकारं च जीवो जपतिसर्वदा  ।  नाभिरन्ध्राद्विनिष्क्रान्तं विषयव्याप्तिवर्जितम्  ॥  १६
॥  तेनेदं निष्कलंविद्यात्क्षीरात्सर्पिर्यथा तथा  ।  कारणेनात्मना युक्तः प्राणायामैश्च पञ्चभिः॥  १७
॥  चतुष्कलासमायुक्तो भ्राम्यते च हृदि स्थितः  ।  गोलकस्तु यदादेहे क्षीरदण्डेन वा हतः  ॥  १८
॥  एतस्मिन्वसते शीघ्रमविश्रान्तं महा-खगः  ।  यावन्निःश्वसितो जीवस्तावन्निष्कलतां गतः  ॥  १९
॥  नभस्थं निष्कलंध्यात्वा मुच्यते भवबन्धनात्  ।  अनाहतध्वनियुतं हंसं यो वेद हृद्गतम्॥  २०
॥  स्वप्रकाशचिदानंदं स हंस इति गीयते  ।  रेचकं पूरकं मुक्त्वाकुम्भकेन स्थितः सुधीः  ॥  २१
॥  नाभिकन्दे समौ कृत्वा प्राणापानौसमाहितः  ।  मस्तकस्थामृतास्वादं पीत्वा ध्यानेन सादरम्  ॥  २२
॥  दीपाकारंमहादेवं ज्वलन्तं नाभिमध्यमे  ।  अभिषिच्यामृतेनैव हंस हंसेति यो जपेत्॥  २३
॥  जरामरणरोगादि न तस्य भुवि विद्यते  ।  एवं दिने दिने कुर्यादणि-मादिविभूतये  ॥  २४
॥  ईश्वरत्वमवाप्नोति सदाभ्यासरतः पुमान्  ।  बहवोनैकमार्गेण प्राप्ता नित्यत्वमागताः  ॥  २५
॥  हंसविद्यामृते लोके नास्तिनित्यत्वसाधनम्  ।  यो ददाति महाविद्यां हंसाख्यां पारमेश्वरीम्  ॥  २६
॥तस्य दास्यं सदा कुर्यात्प्रज्ञया परया सह  ।  शुभं वाऽशुभमन्यद्वा यदुक्तंगुरुणा भुवि  ॥  २७
॥  तत्कुर्यादविचारेण शिष्यः संतोषसंयुतः  ।  हंसविद्या-मिमां लब्ध्वा गुरुशुश्रूषया नरः  ॥  २८
॥  आत्मानमात्मना साक्षाद्ब्रह्म बुद्ध्वासुनिश्चलम्  ।  देहजात्यादिसंबन्धान्वर्णाश्रमसमन्वितान्  ॥  २९
॥  वेदशास्त्राणिचान्यानि पदपांसुमिव त्यजेत्  ।  गुरुभक्तिं सदा कुर्याच्छ्रेयसे भूयसे नरः॥  ३०
॥  गुरुरेव हरिः साक्षान्नान्य इत्यब्रवीच्छ्रुतिः  ॥  ३१
॥  श्रुत्या यदुक्तंपरमार्थमेव तत्संशयो नात्र ततः समस्तम्  ।  श्रुत्या विरोधे न भवेत्प्रमाणंभवेदनर्थाय विना प्रमाणम्  ॥  ३२
॥  देहस्थः सकलो ज्ञेयो निष्कलो देहव-र्जितः  ।  आप्तोपदेशगम्योऽसौ सर्वतः समवस्थितः  ॥  ३३
॥  हंसहंसेति योब्रूयाद्धंसो ब्रह्मा हरिः शिवः  ।  गुरुवक्त्रात्तु लभ्येत प्रत्यक्षं सर्वतोमुखम्  ॥  ३४
॥तिलेषु च यथा तैलं पुष्पे गन्ध इवाश्रितः  ।  पुरुषस्य शरीरेऽस्मिन्स बाह्या-भ्यन्तरे तथा  ॥  ३५
॥  उल्काहस्तो यथालोके द्रव्यमालोक्य तां त्यजेत्  ।----------------------२९४-
-ज्ञानेन ज्ञेयमालोक्य पश्चाज्ज्ञानं परित्यजेत्  ॥  ३६
॥  पुष्पवत्सकलं विद्याद्ग-न्धस्तस्य तु निष्कलः  ।  वृक्षस्तु सकलं विद्याच्छाया तस्य तु निष्कला  ॥  ३७
॥निष्कलः सकलो भावः सर्वत्रैव व्यवस्थितः  ।  उपायः सकलस्तद्वदुपेयश्चैवनिष्कलः  ॥  ३८
॥  सकले सकलो भावो निष्कले निष्कलस्तथा  ।  एकमात्रोद्विमात्रश्च त्रिमात्रश्चैव भेदतः  ॥  ३९
॥  अर्धमात्रा परा ज्ञेया तत ऊर्ध्वंपरात्परम्  ।  पञ्चधा पञ्चदैवत्यं सकलं परिपठ्यते  ॥  ४०
॥  ब्रह्मणो हृदयस्थानंकण्ठे विष्णुः समाश्रितः  ।  तालुमध्ये स्थितो रुद्रो ललाटस्थो महेश्वरः  ॥  ४१
॥नासाग्रे अच्युतं विद्यात्तस्यान्ते तु परं पदम्  ।  परत्वात्तु परं नास्तीत्येवंशास्त्रस्य निर्णयः  ॥  ४२
॥  देहातीतं तु तं विद्यान्नासाग्रे द्वादशाङ्गुलम्  ।तदन्तं तं विजानीयात्तत्रस्थो व्यापयेत्प्रभुः  ॥  ४३
॥  मनोऽप्यन्यत्र निक्षिप्तंचक्षुरन्यत्र पातितम्  ।  तथापि योगिनां योगो ह्यविच्छिन्नः प्रवर्तते  ॥  ४४
॥एतत्तु परमं गुह्यमेतत्तु परमं शुभम्  ।  नातः परतरं किंचिन्नातः परतरंशुभम्  ॥  ४५
॥  शुद्धज्ञानामृतं प्राप्य परमाक्षरनिर्णयम्  ।  गुह्याद्गुह्य-तमं गोप्यं ग्रहणीयं प्रयत्नतः  ॥  ४६
॥  नापुत्राय प्रदातव्यं नाशिष्यायकदाचन  ।  गुरुदेवाय भक्ताय नित्यं भक्तिपराय च  ॥  ४७
॥  प्रदातव्यमिदंशास्त्रं नेतरेभ्यः प्रदापयेत्  ।  दाताऽस्य नरकं याति सिड्यते न कदाचन  ॥  ४८
॥गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थश्च भिक्षुकः  ।  यत्र तत्र स्थितो ज्ञानी परमा-क्षरवित्सदा  ॥  ४९
॥  विषयी विषयासक्तो याति देहान्तरे शुभम्  ।  ज्ञाना-देवास्य शास्त्रस्य सर्वावस्थोऽपि मानवः  ॥  ५०
॥  ब्रह्महत्याश्वमेधाद्यैः पुण्य-पापैर्न लिप्यते  ।  चोदको बोधकश्चैव मोक्षदश्च परः स्मृतः  ॥  ५१
॥  इत्येषांत्रिविधो ज्ञेय आचार्यस्तु महीतले  ।  चोदको दर्शयेन्मार्गं बोधकः स्थानमा-चरेत्  ॥  ५२
॥  मोक्षदस्तु परं तत्त्वं यज्ज्ञात्वा परमश्नुते  ।  प्रत्यक्षयजनं देहेसंक्षेपाच्छृणु गौतम  ॥  ५३
॥  तेनेष्ट्वा स नरो याति शाश्वतं पदमव्ययम्  ।स्वयमेव तु संपश्येद्देहे बिन्दुं च निष्कलम्  ॥  ५४
॥  अयने द्वे च विषुवे सदापश्यति मार्गवित्  ।  कृत्वायामं पुरा वत्स रेचपूरककुम्भकान्  ॥  ५५
॥  पूर्वंचोभयमुच्चार्य अर्चयेत्तु यथाक्रमम्  ।  नमस्कारेण योगेन मुद्रयारभ्य चार्चयेत्॥  ५६
॥  सूर्यस्य ग्रहणं वत्स प्रत्यक्षयजनं स्मृतम्  ।  ज्ञानात्सायुज्यमेवोक्तंतोये तोयं यथा तथा  ॥  ५७
॥  एते गुणाः प्रवर्तन्ते योगाभ्यासकृतश्रमैः  ।तद्माद्योगं समादाय सर्वदुःखबहिष्कृतः  ॥  ५८
॥  योगध्यानं सदा कृत्वा----------------------२९५-
-ज्ञानं तन्मयतां व्रजेत्  ।  ज्ञानात्स्वरूपं परमं हंसमन्त्रं समुच्चरेत्  ॥  ५९
॥प्राणिनां देहमध्ये तु स्थितो हंसः सदाच्युतः  ।  हंस एव परं सत्यं हंस एवतु शक्तिकम्  ॥  ६०
॥  हंस एव परं वाक्यं हंस एव तु वादिकम्  ।  हंस एवपरो रुद्रो हंस एव परात्परम्  ॥  ६१
॥  सर्वदेवस्य मध्यस्थो हंस एव महे-श्वरः  ।  पृथिव्यादिशिवान्तं तु अकाराद्याश्च वर्णकाः  ॥  ६२
॥  कूटान्ता हंसएव स्यान्मातृकेति व्यवस्थिताः  ।  मातृकारहितं मन्त्रमादिशन्ते न कुत्रचित्॥  ६३
॥  हंसज्योतिरनूपम्यं मध्ये देवं व्यवस्थितम्  ।  दक्षिणामुखमाश्रित्यज्ञानमुद्रां प्रकल्पयेत्  ॥  ६४
॥  सदा समाधिं कुर्वीत हंसमन्त्रमनुस्मरन्  ।निर्मलस्फटिकाकारं दिव्यरूपमनुत्तमम्  ॥  ६५
॥  मध्यदेशे परं हंसं ज्ञानमु-द्रात्मरूपकम्  ।  प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानौ च वायवः  ॥  ६६
॥  पञ्च-कर्मेन्द्रियैर्युक्ताः क्रियाशक्तिबलोद्यताः  ।  नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनंजयः॥  ६७
॥  पञ्चज्ञानेन्द्रियैर्युक्ता ज्ञानशक्तिबलोद्यताः  ।  पावकः शक्तिमध्ये तुनाभिचक्रे रविः स्थितः  ॥  ६८
॥  बन्धमुद्रा कृता येन नासाग्रे तु स्वलोचने  ।अकारे वह्निरित्याहुरुकारे हृदि संस्थितः  ॥  ६९
॥  मकारे च भ्रुवोर्मध्येप्राणशक्त्या प्रबोधयेत्  ।  ब्रह्मग्रन्थिरकारे च विष्णुग्रन्थिर्हृदि स्थितः  ॥  ७०
॥रुद्रग्रन्थिर्भ्रुवोर्मध्ये भिद्यतेऽक्षरवायुना  ।  अकारे संस्थितो ब्रह्मा उकारेविष्णुरास्थितः  ॥  ७१
॥  मकारे संस्थितो रुद्रस्ततोऽस्यान्तः परात्परः  ।कण्ठं संकुच्य नाड्यादौ स्तम्भिते येन शक्तितः  ॥  ७२
॥  रसना पीड्यमा-नेयं षोडशी बोर्ध्वगामिनी  ।  त्रिकूटं त्रिविधा चैव गोलाखं निखरं तथा॥  ७३
॥  त्रिशङ्खवज्रमॐकारमूर्ध्वनालं भ्रुवोर्मुखम्  ।  कुण्डलीं चालयन्प्राणा-न्भेदयन्शशिमण्डलम्  ॥  ७४
॥  साधयन्वज्रकुम्भानि नव द्वाराणि बन्धयेत्  ।सुमनःपवनारूढः सरागो निर्गुणस्तथा  ॥  ७५
॥  ब्रह्मस्थाने तु नादः स्याच्छा-किन्यमृतवर्षिणी  ।  षट्चक्रमण्डलोद्धारं ज्ञानदीपं प्रकाशयेत्  ॥  ७६
॥  सर्व-भूतस्थितं देवं सर्वेशं नित्यमर्चयेत्  ।  आत्मरूपं तमालोक्य ज्ञानरूपं निरा-मयम्  ॥  ७७
॥  दृश्यन्तं दिव्यरूपेण सर्वव्यापी निरञ्जनः  ।  हंस हंस वदे-द्वाक्यं प्राणिनां देहमाश्रितः  ।  सप्राणापानयोर्ग्रन्थिरजपेत्यभिधीयते  ॥  ७८
॥  सहस्रमेकं द्व्ययुतं षट्शतं चैव सर्वदा  ।  उच्चरन्पठितो हंसः सोऽहमित्यभिधी-यते  ॥  ७९
॥  पूर्वभागे ह्यधोलिङ्गं शिखिन्यां चैव पश्चिमम्  ।  ज्योतिर्लिंगंभ्रुवोर्मध्ये नित्यं ध्यायेत्सदा यतिः  ॥  ८०
॥  अच्युतोऽहमचिन्त्योऽहमतर्क्यो-----------------------२९६-
-ऽहमजोऽस्म्यहम्  ।  अप्राणोऽहमकायोऽहमनङ्गोऽस्म्यभयोऽस्म्यहम्  ॥  ८१
॥अशब्दोऽहमरूपोऽहमस्पर्शोऽस्म्यहमद्वयः  ।  अरसोऽहमगन्धोऽहमनादिरमृ-तोऽस्म्यहम्  ॥  ८२
॥  अक्षयोऽहमलिङ्गोऽहमजरोऽस्म्यकलोऽस्म्यहम्  ।  अप्रा-णोऽहममूकोऽहमचिन्त्योऽस्म्यकृतोऽस्म्यहम्  ॥  ८३
॥  अन्तर्याम्यहमग्राह्यो-ऽनिर्देश्योऽहमलक्षणः  ।  अगोत्रोऽहमगात्रोऽहमचक्षुष्कोऽस्म्यवागहम्  ॥  ८४
॥अदृश्योऽहमवर्णोऽहमखण्डोऽस्म्यहमद्भुतः  ।  अश्रुतोऽहमदृष्टोऽहमन्वेष्टव्योऽ-मरोऽस्म्यहम्  ॥  ८५
॥  अवायुरप्यनाकाशोऽतेजस्कोऽव्यभिचार्यहम्  ।  अम-तोऽहमजातोऽहमतिसूक्ष्मोऽविकार्यहम्  ॥  ८६
॥  अरजस्कोऽतमस्कोऽहमस-त्त्वोऽस्म्यगुणोऽस्म्यहम्  ।  अमायोऽनुभवात्माहमनन्योऽविषयोऽस्म्यहम्  ॥  ८७
॥अद्वैतोऽहमपूर्णोऽहमबाह्योऽहमनन्तरः  ।  अश्रोताऽहमदीर्घोऽहमव्यक्तोऽहम-नामयः  ॥  ८८
॥  अद्वयानन्दविज्ञानघनोऽस्म्यहमविक्रियः  ।   अनिच्छोऽहम-लेपोऽहमकर्तास्म्यहमद्वयः  ॥  ८९
॥  अविद्याकार्यहीनोऽहमवाग्रसनगोचरः  ।अनल्पोऽहमशोकोऽहमविकल्पोऽस्म्यविज्वलन्  ॥  ९०
॥  आदिमध्यान्तही-नोऽहमाकाशसदृशोऽस्म्यहम्  ।  आत्मचैतन्यरूपोऽहमहमानन्दचिद्घनः  ॥  ९१
॥आनन्दामृतरूपोऽहमात्मसंस्थोऽहमन्तरः  ।  आत्मकामोऽहमाकाशात्पर-मात्मेश्वरोऽस्म्यहम्  ॥  ९२
॥  ईशानोऽस्म्यहमीड्योऽहमहमुत्तमपूरुषः  ।उत्कृष्टोऽहमुपद्रष्टा अहमुत्तरतोऽस्म्यहम्  ॥  ९३
॥  केवलोऽहं कविः कर्मा-ध्यक्षोऽहं करणाधिपः  ।  गुह्यशयोऽहं गोप्ताहं चक्षुषश्चक्षुरस्म्यहम्  ॥  ९४
॥चिदानन्दोऽस्म्यहं चेता चिद्घनश्चिन्मयोऽस्म्यहम्  ।  ज्योतिर्मयोऽस्म्यहंज्यायाञ्ज्योतिषां ज्योतिरस्म्यहम्  ॥  ९५
॥  तमसः साक्ष्यहं तुर्यतुर्योऽहंतमसः परः  ।  दिव्यो देवोऽस्मि दुर्दर्शो दृष्टाध्यायो ध्रुवोऽस्म्यहम्  ॥  ९६
॥नित्योऽहं निरवद्योऽहं निष्क्रियोऽस्मि निरञ्जनः  ।  निर्मलो निर्विकल्पोऽ-ऽहं निराख्यातोऽस्मि निश्चलः  ॥  ९७
॥  निर्विकारो नित्यपूतो निर्गुणो नि-स्पृहोऽस्म्यहम्  ।  निरिन्द्रियो नियन्ताहं निरपेक्षोऽस्मि निष्कलः  ॥  ९८
॥पुरुषः परमात्माहं पुराणः परमोऽस्म्यहम्  ।  परावरोऽस्म्यहं प्राज्ञः प्रपञ्चो-पशमोऽस्म्यहम्  ॥  ९९
॥  परामृतोऽस्म्यहं पूर्णः प्रभुरस्मि पुरातनः  ।पूर्णानन्दैकबोधोऽहं प्रत्यगेकरसोऽस्म्यहम्  ॥  १००
॥  प्रज्ञातोऽहं प्रशा-न्तोऽहं प्रकाशः परमेश्वरः  ।  एकधा चिन्त्यमानोऽहं द्वैताद्वैतविलक्षणः॥  १०१
॥  बुद्धोऽहं भूतपालोऽहं भारूपोऽहं भगवानहम्  ।  महाज्ञेयो महा-----------------------२९७-
-नस्ति महाज्ञेयो महेश्वरः  ॥  १०२
॥  विमुक्तोऽहं विभुरहं वरेण्यो व्या-पकोऽस्म्यहम्  ।  वैश्वानरो वासुदेवो विश्वतश्चक्षुरस्म्यहम्  ॥  १०३
॥विश्वाधिकोऽहं विशदो विष्णुर्विश्वकृदस्म्यहम्  ।  शुद्धोऽस्मि शुक्रः शान्तो-ऽस्मि शाश्वतोऽस्मि शिवोऽस्म्यहम्  ॥  १०४
॥  सर्वभूतान्तरात्माहमहमस्मिसनातनः  ।  अहं सकृद्विभातोऽस्मि स्वे महिम्नि सदा स्थितः  ॥  १०५
॥सर्वान्तरः  स्वयंज्योतिः सर्वाधिपतिरस्म्यहम्  ।  सर्वभूताधिवासोऽहं स-र्वव्यापी स्वराडहम्  ॥  १०६
॥  समस्तसाक्षी सर्वात्मा सर्वभूतगुहा-शयः  ।  सर्वेन्द्रियगुणाभासः सर्वेन्द्रियविवर्जितः  ॥  १०७
॥  स्थानत्रयव्यती-तोऽहं सर्वानुग्राहकोऽस्म्यहम्  ।  सच्चिदानन्दपूर्णात्मा सर्वप्रेमास्पदोऽस्म्यहम्॥  १०८
॥  सच्चिदानन्दमात्रोऽहं स्वप्रकाशोऽस्मि चिद्घनः  ।  सत्त्वस्वरूपस-न्मात्रसिद्धसर्वात्मकोऽस्म्यहम्  ॥  १०९
॥  सर्वाधिष्ठानसन्मात्रः स्वात्मबन्धहरो-ऽस्म्यहम्  ।  सर्वग्रासोऽस्म्यहं सर्वद्रष्टा सर्वानुभूरहम्  ॥  ११०
॥  एवं योवेद तत्त्वेन स वै पुरुष उच्यते इत्युपनिषत्  ॥  ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति ब्रह्मविद्योपनिषत्समाप्ता  ॥  ४२
॥योगतत्त्वोपनिषत्  ॥  ४३
॥योगैश्वर्यं च कैवल्यं जायते यत्प्रसादतः  ।तद्वैष्णवं योगतत्त्वं रामचन्द्रपदं भजे  ॥ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥योगतत्त्वं प्रवक्ष्यामि योगिनां हितकाम्यया  ।  यच्छ्रुत्वा च पठित्वाच सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥  १
॥  विष्णुर्नाम महायोगी महाभूतो महातपाः  ।तत्त्वमार्गे यथा दीपो दृश्यते पुरुषोत्तमः  ॥  २
॥  तमाराध्य जगन्नाथं प्रणि-पत्य पितामहः  ।  पप्रच्छ योगतत्त्वं मे ब्रूहि चाष्टाङ्गसंयुक्तम्  ॥  ३
॥  तमु-वाच हृषीकेशो वक्ष्यामि शृणु तत्त्वतः  ।  सर्वे जीवाः सुखैर्दुःखैर्माया-जालेन वेष्टिताः  ॥  ४
॥  तेषां मुक्तिकरं मार्गं मायाजालनिकृन्तनम्  ।जन्ममृत्युजराव्याधिनाशनं मृत्युतारकम्  ॥  ५
॥  नानामार्गैस्तु दुष्प्रापंकैवल्यं परमं पदम्  ।  पतिताः शास्त्रजालेषु प्रज्ञया तेन मोहिताः  ॥  ६
॥अनिर्वाच्यं पदं वक्तुं न शक्यं तैः सुरैरपि  ।  स्वात्मप्रकाशरूपं तत्किं शा-----------------------२९८-
-स्त्रेण प्रकाश्यते  ॥  ७
॥  निष्कलं निर्मलं शान्तं सर्वातीतं निरामयम्  ।तदेव जीवरूपेण पुण्यपापफलैर्वृतम्  ॥  ८
॥  परमात्मपदं नित्यं ततकथंजीवतां गतम्  ॥  सर्वभावपदातीतं ज्ञानरूपं निरञ्जनम्  ॥  ९
॥  वारिवत्स्फुरितंतस्मिंस्तत्राहंकृतिरुत्थिता  ।  पञ्चात्मकमभूत्पिण्डं धातुबद्धं गुणात्मकम्  ॥  १०
॥सुखदुःखैः समायुक्तं जीवभावनया कुरु  ।  तेन जीवाभिधा प्रोक्ता विशुद्धैःपरमात्मनि  ॥  ११
॥  कामक्रोधभयं चापि मोहलोभमदो रजः  ।  जन्ममृत्युश्च कार्पण्यं शोकस्तन्द्रा क्षुधा तृषा  ॥  १२
॥  तृष्णा लज्जा भयं दुःखंविषादो हर्ष एव च  ।  एभिर्दोषैर्विनिर्मुक्तः स जीवः केवलो मतः  ॥  १३
॥तस्माद्दोषविनाशार्थमुपायं कथयामि ते  ।  योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं भवतिध्रुवम्  ॥  १४
॥  योगो हि ज्ञानहीनस्तु न क्षमो मोक्षकर्मणि  ।  तस्माज्ज्ञानंच योगं च मुमुक्षुर्दृढमभ्यसेत्  ॥  १५
॥  अज्ञानादेव संसारो ज्ञानादेवविमुच्यते  ।  ज्ञानस्वरूपमेवादौ ज्ञानं ज्ञेयैकसाधनम्  ॥  १६
॥  ज्ञातं येन निजंरूपं कैवल्यं परमं पदम्  ।  निष्कलं निर्मलं साक्षात्सच्चिदानन्दरूपकम्  ॥  १७
॥उत्पत्तिस्थितिसंहारस्फूर्तिज्ञानविवर्जितम्  ।  एतज्ज्ज्ञानमिति प्रोक्तमथ योगंब्रवीमि ते  ॥  १८
॥  योगो हि बहुधा ब्रह्मन्भिद्यते व्यवहारतः  ।  मन्त्रयोगोलयश्चैव हठोऽसौ राजयोगतः  ॥  १९
॥  आरम्भश्च घटश्चैव तथा परिचयःस्मृतः  ।  निष्पत्तिश्चेत्यवस्था च सर्वत्र परिकीर्तिता  ॥  २०
॥  एतेषां लक्षणंब्रह्मन्वक्ष्ये शृणु समासतः  ।  मातृकादियुतं मन्त्रं द्वादशाब्दं तु यो जपेत्॥  २१
॥  क्रमेण लभते ज्ञानमणिमादिगुणान्वितम्  ।  अल्पबुद्धिरिमं योगंसेवते साधकाधमः  ॥  २२
॥  लययोगश्चित्तलयः कोटिशः परिकीर्तितः  ।गच्छंस्तिष्ठन्स्वपन्भुञ्जन्ध्यायेन्निष्कलमीश्वरम्  ॥  २३
॥  स एव लययोगः स्या-द्घठयोगमतः शृणु  ।  यमश्च नियमश्चैव आसनं प्राणसंयमः  ॥  २४
॥  प्रत्याहारोधारणा च ध्यानं भ्रूमध्यमे हरिम्  ।  समाधिः समतावस्था साष्टाङ्गो योगौच्यते  ॥  २५
॥  महामुद्रा महाबन्धो महावेधश्च खेचरी  ।  जालंधरोड्डियाणश्चमूलबन्धस्तथैव च  ॥  २६
॥  दीर्घप्रणवसंधानं सिद्धान्तश्रवणं परम्  ।  वज्रोलीचामरोली च सहजोली त्रिधा मता  ॥  २७
॥  एतेषां लक्षणं ब्रह्मन्प्रत्येकंशृणु तत्त्वतः  ।  लघ्वाहारो यमेष्वेको मुख्यो भवति नेतरः  ॥  २८
॥  अहिंसानियमेष्वेका मुख्या वै चतुरानन  ।  सिद्धं पद्मं तथा सिंहं भद्रं चेति चतुष्टयम्॥  २९
॥  प्रथमाभ्यासकाले तु विघ्नाः स्युश्चतुरानन  ।  आलस्यं कत्थनं धूर्त-----------------------२९९-
-गोष्ठी मन्त्रादिसाधनम्  ॥  ३०
॥  धातुस्त्रीलौल्यकादीनि मृगतृष्णामयानि वै  ।ज्ञात्वा सुधीस्त्यजेत्सर्वान्विघ्नान्पुण्यप्रभावतः  ॥  ३१
॥  प्राणायामं ततःकुर्यात्पद्मासनगतः स्वयम्  ।  सुशोभनं मठं कुर्यात्सूक्ष्मद्वारं तु निर्व्रणम्  ॥  ३२
॥सुष्ठु लिप्तं गोमयेन सुधया वा प्रयत्नतः  ।  मत्कुणैर्मशकैर्लूतैर्वर्जितं च प्रयत्नतः॥  ३३
॥  दिने दिने च संमृष्टं संमार्जन्या विशेषतः  ।  वासितं च सुगन्धेनधूपितं गुग्गुलादिभिः  ॥  ३४
॥  नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम्  ।तत्रोपविश्य मेधावी पद्मासनसमन्वितः  ॥  ३५
॥  ऋजुकायः प्राञ्जलिश्चप्रणमेदिष्टदेवताम्  ।  ततो दक्षिणहस्तस्य अङ्गुष्ठेनैव पिङ्गलाम्  ॥  ३६
॥  निरुध्यपूरयेद्वायुमिडया तु शनैः शनैः  ।  यथाशक्त्यविरोधेन ततः कुर्याच्च कुम्भकम्॥  ३७
॥  पुनस्त्यजेत्पिङ्गलया शनैरेव न वेगतः  ।  पुनः पिङ्गलयापूर्य पूरयेदुदरंशनैः  ॥  ३८
॥  धारयित्वा यथाशक्ति रेचयेदिडया शनैः  ।  यया त्यजेत्तयापूर्यधारयेदविरोधतः  ॥  ३९
॥  जानु प्रदक्षिणीकृत्य न द्रुतं न विलम्बितम्  ।अङ्गुलिस्फोटनं कुर्यात्सा मात्रा परिगीयते  ॥  ४०
॥  इडया वायुमारोप्य शनैःषोडशमात्रया  ।  कुम्भयेत्पूरितं पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया  ॥  ४१
॥  रेचये-त्पिङ्गलानाड्या द्वात्रिंशन्मात्रया पुनः  ।  पुनः पिङ्गलयापूर्य पूर्ववत्सुसमाहितः॥  ४२
॥  प्रातर्मध्यंदिने सायमर्धरात्रे च कुम्भकान्  ।  शनैरशीतिपर्यन्तं चतुर्वारंसमभ्यसेत्  ॥  ४३
॥  एवं मासत्रयाभ्यासान्नाडीशुद्धिस्ततो भवेत्  ।  यदा तुनाडीशुद्धिः स्यात्तदा चिह्नानि बाह्यतः  ॥  ४४
॥  जायन्ते योगिनो देहे तानिवक्ष्याम्यशेषतः  ।  शरीरलघुता दीप्तिर्जाठराग्निविवर्धनम्  ॥  ४५
॥  कृशत्वं चशरीरस्य तदा जायेत निश्चितम्  ।  योगविघ्नकराहारं वर्जयेद्योगवित्तमः  ॥  ४६
॥लवणं सर्षपं चाम्लमुष्णं रूक्षं च तीक्ष्णकम्  ।  शाकजातं रामठादि वह्निस्त्री-पथसेवनम्  ॥  ४७
॥  प्रातःस्नानोपवासादिकायक्लेंशांश्च वर्जयेत्  ।  अभ्यास-काले प्रथमं शस्तं क्षीराज्यभोजनम्  ॥  ४८
॥  गोधूममुद्गशाल्यन्नं योगवृद्धिकरंविदुः  ।  ततः परं यथेष्टं तु शक्तः स्याद्वायुधारणे  ॥  ४९
॥  यथेष्टधारणा-द्वायोः सिध्येत्केवलकुम्भकः  ।  केवले कुम्भके सिद्धे रेचपूरविवर्जिते  ॥  ५०
॥  नतस्य दुर्लभं किंचिन्त्रिषु लोकेषु विद्यते  ।  प्रस्वेदो जायते पूर्वं मर्दनं तेन कारयेत्॥  ५१
॥  ततोऽपि धारणाद्वायोः क्रमेणैव शनैः शनैः  ।  कम्पो भवति देहस्यआसनस्थस्य देहिनः  ॥  ५२
॥  ततोऽधिकतराभ्यासाद्दार्दुरी स्वेन जायते  ।यथा च दर्दुरो भाव उत्प्लुत्योत्प्लुत्य गच्छति  ॥  ५३
॥  पद्मासनस्थितो योगी तथा----------------------३००-
-गच्छति भूतले  ।  ततोऽधिकतराभ्यासाद्भूमित्यागश्च जायते  ॥  ५४
॥  पद्मास-नस्थ एवासौ भूमिमुत्सृज्य वर्तते  ।  अतिमानुषचेष्टादि तथा सामर्थ्यमुद्भवेत्॥  ५५
॥  न दर्शयेच्च सामर्थ्यं दर्शनं वीर्यवत्तरम्  ।  स्वल्पं वा बहुधा दुःखंयोगी न व्यथते तदा  ॥  ५६
॥  अल्पमूत्रपुरीषश्च स्वल्पनिद्रश्च जायते  ।  कीलवोदूषिका लाला स्वेददुर्गन्धतानने  ॥  ५७
॥  एतानि सर्वथा तस्य न जायन्तेततः परम्  ।  ततोऽधिकतराभ्यासाद्बलमुत्पद्यते बहु  ॥  ५८
॥  येन भूचर-सिद्धिः स्याद्भूचराणां जये क्षमः  ।  व्याघ्रो वा शरभो वापि गजो गवय एव वा॥  ५९
॥  सिंहो वा योगिना तेन म्रियन्ते हस्तताडिताः  ।  कन्दर्पस्य यथा रूपंतथा स्यादपि योगिनः  ॥  ६०
॥  तद्रूपवशगा नार्यः काङ्क्षन्ते तस्य सङ्गमम्  ।यदि सङ्गं करोत्येष तस्य बिन्दुक्षयो भवेत्  ॥  ६१
॥  वर्जयित्वा स्त्रियाः सङ्गंकुर्यादभ्यासमादरात्  ।  योगिनोऽङ्गे सुगन्धश्च जायते बिन्दुधारणात्  ॥  ६२
॥ततो रहस्युपाविष्टः प्रणवं प्लुतमात्रया  ।  जपेत्पूर्वार्जितानां तु पापानां नाश-हेतवे  ॥  ६३
॥  सर्वविघ्नहरो मन्त्रः प्रणवः सर्वदोषहा  ।  एवमभ्यासयोगेनसिद्धिरारम्भसंभवा  ॥  ६४
॥  ततो भवेद्धठावस्था पवनाभ्यासतत्परा  ।  प्राणो-ऽपानो मनो बुद्धिर्जीवात्मपरमात्मनोः  ॥  ६५
॥  अन्योन्यस्याविरोधेन एकताघटते यदा  ।  हठावस्थेति सा प्रोक्ता तच्चिह्नानि ब्रवीम्यहम्  ॥  ६६
॥पूर्वं यः कथितोऽभ्यासश्चतुर्थांशं परिग्रहेत्  ।  दिवा वा यदि वा सायं याम-मात्रं समभ्यसेत्  ॥  ६७
॥  एकवारं प्रतिदिनं कुर्यात्केवलकुम्भकम्  ।  इन्द्रि-याणीन्द्रियार्थेभ्यो यत्प्रत्याहरणं स्फुटम्  ॥  ६८
॥  योगी कुम्भकमास्थाय प्रत्या-हारः स उच्यते  ।  यद्यत्पश्यति चक्षुर्भ्यां तत्तदात्मेति भावयेत्  ॥  ६९
॥  यद्य-च्छृणोति कर्णाभ्यां तत्तदात्मेति भावयेत्  ।  लभते नासया यद्यत्तत्तदात्मेतिभावयेत्  ॥  ७०
॥  जिह्वया यद्रसं ह्यत्ति तत्तदात्मेति भावयेत्  ।  त्वचा यद्य-त्स्पृशेद्योगी तत्तदात्मेति भावयेत्  ॥  ७१
॥  एवं ज्ञानेन्द्रियाणां तु तत्तत्सौख्यंसुसाधयेत्  ।  याममात्रं प्रतिदिनं योगी यत्नादतन्द्रितः  ॥  ७२
॥  यथा वाचित्तसामर्थ्यं जायते योगिनो ध्रुवम्  ।  दूरश्रुतिर्दूरदृष्टिः क्षणाद्दूरागमस्तथा॥  ७३
॥  वाक्सिद्धिः कामरूपत्वमदृश्यकरणी तथा  ।  मलमूत्रप्रलेपेन लोहादेःस्वर्णता भवेत्  ॥  ७४
॥  खे गतिस्तस्य जायेत संतताभ्यासयोगतः  ।  सदाबुद्धिमता भाव्यं योगिना योगसिद्धये  ॥  ७५
॥  एते विघ्ना महासिद्धेर्न रमे-त्तेषु बुद्धिमान्  ।  न दर्शयेत्स्वसामर्थ्यं यस्यकस्यापि योगिराट्  ॥  ७६
॥  यथा----------------------३०१-
-मूढो यथा ह्यन्धो यथा बधिर एव वा  ।  तथा वर्तेत लोकस्य स्वसामर्थ्यस्यगुप्तये  ॥  ७७
॥  शिष्याश्च स्वस्वकार्येषु प्रार्थयन्ति न संशयः  ।  तत्तत्कर्मकर-व्यग्रः स्वाभ्यासेऽविस्मृतो भवेत्  ॥  ७८
॥  अविस्मृत्य गुरोर्वाक्यमभ्यसेत्तद-हर्निशम्  ।  एवं भवेद्धठावस्था संतताभ्यासयोगतः  ॥  ७९
॥  अनभ्यासव-तश्चैव वृथागोष्ठ्या न सिद्ध्यति  ।  तस्मात्सर्वप्रयत्नेन योगमेव सदाभ्यसेत्॥  ८०
॥  ततः परिचयावस्था जायतेऽभ्यासयोगतः  ।  वायुः परिचितो यत्ना-दग्निना सह कुण्डलीम्  ॥  ८१
॥  भावयित्वा सुषुम्नायां प्रविशेदनिरोधतः  ।वायुना सह चित्तं च प्रविशेच्च महापथम्  ॥  ८२
॥  यस्य चित्तं स्वपवनंसुषुम्नां प्रविशेदिह  ।  भूमिरापोऽनलो वायुराकाशश्चेति पञ्चकः  ॥  ८३
॥  येषुपञ्चसु देवानां धारणा पञ्चधोच्यते  ।  पादादि जानुपर्यन्तं पृथिवी स्थानमुच्यते॥  ८४
॥  पृथिवी चतुरस्रं च पीतवर्णं लवर्णकम्  ।  पार्थिवे वायुमारोप्य लका-रेण समन्वितम्  ॥  ८५
॥  ध्यायंश्चतुर्भुजाकारं चतुर्वक्त्रं हिरण्मयम्  ।  धारये-त्पञ्च घटिकाः पृथिवीजयमाप्नुयात्  ॥  ८६
॥  पृथिवीयोगतो मृत्युर्न भवे-दस्य योगिनः  ।  आजानोः पायुपर्यन्तमपां स्थानं प्रकीर्तितम्  ॥  ८७
॥आपोऽर्धचन्द्रं शुक्लं च वं बीजं परिकीर्तितम्  ।  वारुणे वायुमारोप्य वकारेणसमन्वितम्  ॥  ८८
॥  स्मरन्नारायणं देवं चतुर्बाहुं किरीटिनम्  ।  शुद्धस्फटिक-संकाशं पीतवाससमच्युतम्  ॥  ८९
॥  धारयेत्पञ्च घटिकाः सर्वपापैः प्रमु-च्यते  ।  ततो जलाद्भयं नास्ति जले मृत्युर्न विद्यते  ॥  ९०
॥  आ पायोर्हृदयान्तं चवह्निस्थानं प्रकीर्तितम्  ।  वह्निस्त्रिकोणं रक्तं च रेफाक्षरसमुद्भवम्  ॥  ९१
॥  वह्नौचानिलमारोप्य रेफाक्षरसमुज्ज्वलम्  ।  त्रियक्षं वरदं रुद्रं तरुणादित्यसंनिभम्॥  ९२
॥  भस्मोद्धूलितसर्वाङ्गं सुप्रसन्नमनुस्मरन्  ।  धारयेत्पञ्च घटिका वह्निनासौन दह्यते  ॥  ९३
॥  न दह्यते शरीरं च प्रविष्टस्याग्निमण्डले  ।  आ हृदयाद्भ्रुवोर्मध्यंवायुस्थानं प्रकीर्तितम्  ॥  ९४
॥  वायुः षट्कोणकं कृष्णं यकाराक्षरभासुरम्  ।मारुतं मरुतां स्थाने यकाराक्षरभासुरम्  ॥  ९५
॥  धारयेत्तत्र सर्वज्ञमीश्वरंविश्वतोमुखम्  ।  धारयेत्पञ्च घटिका वायुवद्व्योमगो भवेत्  ॥  ९६
॥  मरणं न तुवायोश्च भयं भवति योगिनः  ।  आ भ्रूमध्यात्तु मूर्धान्तमाकाशस्थानमुच्यते॥  ९७
॥  व्योम वृत्तं च धूम्रं च हकाराक्षरभासुरम्  ।  आकाशे वायुमारोप्यहकारोपरि शंकरम्  ॥  ९८
॥  बिन्दुरूपं महादेवं व्योमाकारं सदाशिवम्  ।शुद्धस्फटिकसंकाशं धृतबालेन्दुमौलिनम्  ॥  ९९
॥  पञ्चबक्त्रयुतं सौम्यं दश-----------------------३०२-
-बाहुं त्रिलोचनम्  ।  सर्वायुधैर्घृताकारं सर्वभूषणभूषितम्  ॥  १००
॥  उमार्ध-देहं वरदं सर्वकारणकारणम्  ।  आकाशधारणात्तस्य खेचरत्वं भवेद्ध्रुवम्  ॥  १०१
॥यत्रकुत्र स्थितो वापि सुखमत्यन्तमश्नुते  ।  एवं च धारणाः पञ्च कुर्याद्योगीविचक्षणः  ॥  १०२
॥  ततो दृढशरीरः स्यान्मृत्युस्तस्य न विद्यते  ।  ब्रह्मणःप्रलयेनापि न सीदति महामतिः  ॥  १०३
॥  समभ्यसेत्तथा ध्यानं घटिका-षष्टिमेव च  ।  वायुं निरुध्य चाकाशे देवतामिष्टदामिति  ॥  १०४
॥  सगुणंध्यानमेतत्स्यादणिमादिगुणप्रदम्  ।  निर्गुणध्यानयुक्तस्य समाधिश्च ततो भवेत्॥  १०५
॥  दिनद्वादशकेनैव समाधिं समवाप्नुयात्  ।  वायुं निरुध्यमेधावी जीवन्मुक्तो भवत्ययम्  ॥  १०६
॥  समाधिः समतावस्था जीवात्मपर-मात्मनोः  ।  यदि स्वदेहमुत्स्रष्टुमिच्छा चेदुत्सृजेत्स्वयम्  ॥  १०७
॥  परब्रह्मणिलीयेत न तस्योत्क्रान्तिरिष्यते  ।  अथ नो चेत्समुत्स्रष्टुं स्वशरीरं प्रियं यदि॥  १०८
॥  सर्वलोकेषु विहरन्नणिमादिगुणान्वितः  ।  कदाचित्स्वेच्छया देवोभूत्वा स्वर्गे महीयते  ॥  १०९
॥  मनुष्यो वापि यक्षो वा स्वेच्छयापीक्षणा-द्भवेत्  ।  सिंहो व्याघ्रो गजो वाश्वः स्वेच्छया बहुतामियात्  ॥  ११०
॥  यथेष्ट-भेव वर्तेत यद्वा योगी महेश्वरः  ।  अभ्यासभेदतो भेदः फलं तु सममेव हि॥  १११
॥  पार्ष्णि वामस्य पादस्य योनिस्थाने नियोजयेत्  ।  प्रसार्य दक्षिणंपादं हस्ताभ्यां धारयेद्दृढम्  ॥  ११२
॥  चुबुकं हृदि विन्यस्य पूरयेद्वायुनापुनः  ।  कुम्भकेन यथाशक्ति धारयित्वा तु रेचयेत्  ॥  ११३
॥  वामाङ्गेन सम-भ्यस्य दक्षाङ्गेन ततोऽभ्यसेत्  ।  प्रसारितस्तु यः पादस्तमूरूपरि नामयेत्॥  ११४
॥  अयमेव महाबन्ध उभयत्रैवमभ्यसेत्  । महाबन्धस्थितो योगीकृत्वा पूरकमेकधीः  ॥  ११५
॥  वायुना गतिमावृत्य निभृतं कर्णमुद्रया  ।पुटद्वयं समाक्रम्य वायुः स्फुरति सत्वरम्  ॥  ११६
॥  अयमेव महावेधःसिद्धैरभ्यस्यतेऽनिशम्  ।  अन्तःकपालकुहरे जिह्वां व्यावृत्य धारयेत्  ॥  ११७
॥भ्रूमध्यदृष्टिरप्येषा मुद्रा भवति खेचरी  ।  कण्ठमाकुञ्च्य हृदये स्थापयेद्वृढयाधिया  ॥  ११८
॥  बन्धो जालंधराख्योऽयं मृत्युमातङ्गकेसरी  ।  बन्धो येनसुषुम्नायां प्राणस्तूड्डीयते यतः  ॥  ११९
॥  उड्यानाख्यो हि बन्धोऽयं य्होगिभिःसमुदाहृतः  ।  पार्ष्णिभागेन संपीड्य योनिमाकुञ्चयेद्दृढं  ॥  १२०
॥  अपान-मूर्ध्वमुत्थाप्य योनिबन्धोऽयमुच्यते  ।  प्राणापानौ नादबिन्दू मूलबन्धेन चैक-ताम्  ॥  १२१
॥  गत्वा योगस्य संसिद्धिं यच्छतो नात्र संशयः  ।  करणी विप-----------------------३०३-
-रीताख्या सर्वव्याधिविनाशिनी  ॥  १२२
॥  नित्यमभ्यासयुक्तस्य जाठराग्निवि-वर्धनी  ।  आहारो बहुलस्तस्य संपाद्यः साधकस्य च  ॥  १२३
॥  अल्पाहारोयदि भवेदग्निर्देहं हरेत्क्षणात्  ।  अधःशिरश्चोर्ध्वपादः क्षणं स्यात्प्रथमे दिने॥  १२४
॥  क्षणाच्च किंचिदधिकमभ्यसेत्तु दिने दिने  ।  वली च पलितं चैवषण्मासार्धान्न दृश्यते  ॥  १२५
॥  याममात्रं तु यो नित्यमभ्यसेत्स तु काल-जित्  ।  वज्रोलीमभ्यसेद्यस्तु स योगी सिद्धिभाजनम्  ॥  १२६
॥  लभ्यते यदितस्यैव योगसिद्धिः करे स्थिता  ।  अतीतानागतं वेत्ति खेचरी च भवेद्ध्रुवम्॥  १२७
॥  अमरीं यः पिबेन्नित्यं नस्यं कुर्वन्दिने दिने  ।  वज्रोलीमभ्यसेन्नि-त्यममरोलीति कथ्यते  ॥  १२८
॥  ततो भवेद्राजयोगो नान्तरा भवतिध्रुवम्  ।  यदा तु राजयोगेन निष्पन्ना योगिभिः क्रिया  ॥  १२९
॥  तदा विवे-कवैराग्यं जायते योगिनो ध्रुवम्  ।  विष्णुर्नाम महायोगी महाभूतो महातपाः॥  १३०
॥  तत्त्वमार्गे यथा दीपो दृश्यते पुरुषोत्तमः  ।  यः स्तनः पूर्वपीतस्तंनिष्पीड्य मुदमश्नुते  ॥  १३१
॥  यस्माज्जातो भगात्पूर्वं तस्मिन्नैव भगे रमन्  ।या माता सा पुनर्भार्या या भार्या मातरेव हि  ॥  १३२
॥  यः पिता स पुनःपुत्रो यः पुत्रः स पुनः पिता  ।  एवं संचारचक्रेण कूपचक्रे घटा इव  ॥  १३३
॥भ्रमन्तो योनिजन्मानि श्रुत्वा लोकान्समश्नुते  ।  त्रयो लोकास्त्रयो वेदास्तिस्रःसंध्यास्त्रयः स्वराः  ॥  १३४
॥  त्रयोऽग्नयश्च त्रिगुणाः स्थिताः सर्वे त्रयाक्षरे  ।त्रयाणामक्षराणां च योऽधीतेऽप्यर्धमक्षरम्  ॥  १३५
॥  तेन सर्वमिदं प्रोतंतत्सत्यं तत्परं पदम्  ।  पुष्पमध्ये यथा गन्धः पयोमध्ये यथा घृतम्  ॥  १३६
॥तिलमध्ये यथा तैलं पाषाणेष्विव काञ्चनम्  ।  हृदि स्थाने स्थितं पद्मं तस्यवक्त्रमधोमुखम्  ॥  १३७
॥  ऊर्ध्वनालमधोबिन्दुस्तस्य मध्ये स्थितं मनः  ।अकारे रेचित पद्ममुकारेणैव भिद्यते  ॥  १३८
॥  मकारे लभते नादमर्धमात्रातु निश्चला  । शुद्धस्फटिकसंकाशं निष्कलं पापनाशनम्  ॥  १३९
॥  लभतेयोगयुक्तात्मा पुरुषस्तत्परं पदम्  ।  कूर्मः स्वपाणिपादादि शिरश्चात्मनि धारयेत्॥  १४०
॥  एवं द्वारेषु सर्वेषु वायुपूरितरेचितः  । निषिद्धं तु नवद्वारे ऊर्ध्वंप्राङ्निश्वसंस्तथा  ॥  १४१
॥  घटमध्ये यथा दीपो निवातं कुम्भकं विदुः  ।निषिद्धैर्नवभिर्द्वारैर्निर्जने  निरुपद्रवे  ॥  १४२
॥  निश्चितं त्वात्ममात्रेणावशिष्टंयोगसेवयेत्युपनिषत्  ॥  ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति योगतत्त्वोपनिषत्समाप्ता  ॥  ४३
॥----------------------३०४-
-आत्मप्रबोधोपनिषत्  ॥  ४४
॥श्रीमन्नारायणाकारमष्टाक्षरमहाशयम्  ।स्वमात्रानुभवात्सिद्धमात्मबोधं हरिं भजे  ॥  १
॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥ॐ प्रत्यगानन्दं ब्रह्मपुरुषं प्रणवस्वरूपं अकार उकारो मकार इति त्र्यक्षरंप्रणवं तदेतदोमिति  ।  यमुक्त्वा मुच्यते योगी जन्मसंसारबन्धनात्  ।  ॐ नमोनारायणाय शङ्खचक्रगदाधराय तस्मात्  ॐ नमो नारायणायेति मंत्रोपासकोवैकुण्ठभुवनं गमिष्यति  ।  अथ यदिदं ब्रह्मपुरं पुण्डरीकं तस्मात्तडिदाभमात्रंदीपवत्प्रकाशं ब्रह्मण्यो देवकीपुत्रो ब्रह्मण्यो मधुसूदनः  ।  ब्रह्मण्यः पुण्डरी-काक्षो ब्रह्मण्यो विष्णुरच्युतः  ॥  सर्वभूतस्थमेकं नारायणं कारणपुरुषमकारणंपरं ब्रह्मॐ  ।  शोकमोहविनिर्मुक्तो विष्णुं ध्यायन्न सीदति  ।  द्वैताद्वैतमभयं भव-ति मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति  ।  हृत्पद्ममध्ये सर्वं य-त्तत्प्रज्ञाने प्रतिष्ठितम्  ।  प्रज्ञानेत्रो लोकः प्रज्ञा प्रतिष्ठा प्रज्ञानं ब्रह्म  ।  स एतेनप्रज्ञेनात्मनास्माल्लोकादुत्क्रम्यामुष्मिन्स्वर्गे लोके सर्वान्कामानाप्त्वाऽमृतः सम-भवदमृतः समभवत्  ।  यत्र ज्योतिरजस्रं यस्मिंल्लोकेऽभ्यर्हितम्  ।  तस्मिन्मांदेहि स्वमानमृते लोके स्क्षते अच्युते लोके अक्षते अमृतत्वं च गच्छत्यॐ नमः॥  १
॥  प्रगलितनिजमायोऽहं निस्तुलदृशिरूपवस्तुमात्रोऽहम्  ।  अस्तमिताहं-तोऽहं प्रगलितजगदीशजीवभेदोऽहम्  ॥  १
॥  प्रत्यगभिन्नपरोऽहं विध्वस्ताशे-षविधिनिषेधोऽहम्  ।  समुदस्ताश्रमितोऽहं प्रविततसुखपूर्णसंविदेवाहम्  ॥  २
॥साक्ष्यनपेक्षोऽहं निजमहिम्नि संस्थोऽहमचलोऽहम्  ।  अजरोऽहमव्ययोऽहंपक्षविपक्षादिभेदविधुरोऽहम्  ॥  ३
॥  अवबोधैकरसोऽहं मोक्षानन्दैकसिन्धुरे-वाहम्  ।  सूक्ष्मोऽहमक्षरोए!ऽहं विगलितगुणजालकेवलात्माहम्  ॥  ४
॥  निस्त्रै-गुण्यपदोऽहं कुक्षिस्थानेकलोककलनोऽहम्  ।  कूटस्थचेतनोऽहं निष्क्रियधामा-हमप्रतर्क्योऽहम्  ॥  ५
॥  एकोऽहमविकलोऽहं निर्मलनिर्वाणमूर्तिरेवाहम्  ।निरवयवोऽहमजोऽहं केवलसन्मात्रसारभूतोऽहम्  ॥  ६
॥  निरवधिनिज-बोधोऽहं शुभतरभावोऽहमप्रभेद्योऽहम्  ।  विभुरहमनवद्योऽहं निरवधिनिःसी-मतत्त्वमात्रोऽहम्  ॥  ७
॥  वेद्योऽहमागमान्तैराराध्यः सकलभुवनहृद्योऽहम्  ।परमानन्दघनोऽहं परमानन्दैकभूमरूपोऽहम्  ॥  ८
॥  शुद्धोऽहमद्वयोऽहं----------------------३०५-
-संततभावोऽहमादिशून्योऽहम्  ।  शमितान्तत्रितयोऽहं बद्धो मुक्तोऽहम-द्भुतात्माहम्  ॥  ९
॥  शुद्धोऽहमान्तरोऽहं शाश्वतविज्ञानसमरसात्माहम्  ।  शोधि-तपरतत्त्वोऽहं बोधानन्दैकमूर्तिरेवाहम्  ॥  १०
॥  विवेकयुक्तिबुद्ध्याहं जाना-म्यात्मानमद्वयम्  ।  तथापि बन्धमोक्षादिव्यवहारः प्रतीयते  ॥  ११
॥निवृत्तोऽपि प्रपञ्चो मे सत्यवद्भाति सर्वदा  ।  सर्पादौ रज्जुसत्तेव ब्रह्म-सत्तैव केवलम्  ।  प्रपञ्चाधाररूपेण वर्ततेऽतो जगन्न हि  ॥  १२
॥  यथेक्षु-रससंव्याप्ता शर्करा वर्तते तथा  ।  अद्वयब्रह्मरूपेण व्याप्तोऽहं वै जगत्त्रयम्॥  १३
॥  ब्रह्मादिकीटपर्यन्ताः प्राणिनो मयि कल्पिताः  ।  बुद्बुदादिविकारा-न्तस्तरङ्गः सागरे यथा  ॥  १४
॥  तरङ्गस्थं द्रवं सिन्धुर्न वाञ्छति यथा तथा  ।विषयानन्दवाञ्छा मे मा भूदानन्दरूपतः  ॥  १५
॥  दारिद्र्याशा यथा नास्तिसंपन्नस्य तथा मम  ।  ब्रह्मानन्दे निमग्नस्य विषयाशा न तद्भवेत्  ॥  १६
॥विषं दृष्ट्वाऽमृतं दृष्ट्वा विषं त्यजति बुद्धिमान्  ।  आत्मानमपि दृष्ट्वाहमनात्मानंत्यजाम्यहम्  ॥  १७
॥  घटावभासको भानुर्घटनाशे न नश्यति  ।  देहावभा-सकः साक्षी देहनाशे न नश्यति  ॥  १८
॥  न मे बन्धो न मे मुक्तिर्नमे शास्त्रं न मे गुरुः  ।  मायामात्रविकासत्वान्मायातीतोऽहमद्वयः  ॥  १९
॥प्राणाश्चलन्तु तद्धर्मैः कामैर्वा हन्यतां मनः  ।  आनन्दबुद्धिपूर्णस्य ममदुःखं कथं भवेत्  ॥  २०
॥  आत्मानमञ्जसा वेद्मि क्वाप्यज्ञानं पलायि-तम्  ।  कर्तृत्वमद्य मे नष्टं कर्तव्यं वापि न क्वचित्  ॥  २१
॥  ब्राह्मण्यं कुलगोत्रेच नामसौन्दर्यजातयः  ।  स्थूलदेहगता एते स्थूलाद्भिन्नस्य मे नहि  ॥  २२
॥क्षुत्पिपासान्ध्यबाधिर्यकामक्रोधादयोऽखिलाः  ।  लिङ्गदेहगता एते ह्यलि-ङ्गस्य न सन्ति हि  ॥  २३
॥  जडत्वप्रियमोदत्वधर्माः कारणदेहगाः  ।  न सन्तिमम नित्यस्य निर्विकारस्वरूपिणः  ॥  २४
॥  उलूकस्य यथा भानुरन्धकारः प्रती-यते  ।  स्वप्रकाशे परानन्दे तमो मूढस्य जायते  ॥  २५
॥  चतुर्दृष्टिनिरोधेऽभ्रैःसूर्यो नास्तीति मन्यते  ।  तथाऽज्ञानावृतोऽदेही ब्रह्म नास्तीति मन्यते  ॥  २६
॥यथामृतं विषाद्भिन्नं विषदोषैर्न लिप्यते  ।  न स्पृशामि जडाद्भिन्नो जड-दोषाप्रकाशतः  ॥  २७
॥  स्वल्पापि दीपकणिका बहुलं नाशयेत्तमः  ।  स्वल्पोऽपिबोधो निबिडं बहुलं नाशयेत्तमः  ॥  २८
॥  कालत्रये यथा सर्पो रज्जौ नास्तितथा मयि  ।  अहंकारादिदेहान्तं जगन्नास्त्यहमद्वयः  ॥  २९
॥  चिद्रूपत्वान्न मेजाड्यं सत्यत्वान्नानृतं मम  ।  आनन्दत्वान्न मे दुःखमज्ञानाद्भाति सत्यवत्-----------------------३०६-
-॥  ३०
॥  आत्मप्रबोधोपनिषन्मुहूर्तमुपासित्वा न स पुनरावर्तते न स पुनरावर्ततैत्युपनिषत्  ॥  ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इत्यात्मप्रबोधोपनिषत्समाप्ता  ॥  ४४
॥नारदपरिव्राजकोपनिषत्  ॥  ४५
॥पारिव्राज्यधर्मपूगालङ्कारा यत्प्रबोधतः  ।दशप्रणवलक्ष्यार्थं यान्ति तं राममाश्रये  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥परिव्राट्त्रिशिखी सीताचूडानिर्वाणमण्डलम्  ।  दक्षिणा शरभं स्कन्दं महा-नारायणाद्वयम्  ॥  अथ कदाचित्परिव्राजकाभरणो नारदः सर्वलोकसंचारं कुर्व-न्नपूर्वपुण्यस्थलानि पुण्यतीर्थानि तीर्थीकुर्वन्नवलोक्य चित्तशुद्धिं प्राप्य निर्वैरःशान्तो दान्तः सर्वतो निर्वेदमासाद्य स्वरूपानुसंधानमनुसंधाय नियमानन्द-विशेषगण्यं मुनिजनैरुपसंकीर्णं नैमिषारण्यं पुण्यस्थलमवलोक्य सरिगमपध-निससंज्ञैर्वैराग्यबोधकरैः स्वरविशेषैः प्रापञ्चिकपराङ्मुखैर्हरिकथालापैः स्थावरज-ङ्गमनामकैर्भगवद्भक्तिविशेषैर्नरमृगकिंपुरुषामरकिंनराप्सरोगणान्संमोहयन्नाग-तं ब्रह्मात्मजं भगवद्भक्तं नारदमवलोक्य द्वादशवर्षसत्रयागोपस्थिताः श्रुताध्य-यनसंपन्नाः सर्वज्ञास्तपोनिष्ठापराश्च ज्ञानवैराग्यसंपन्नाः शौनकादिमहर्षयःप्रत्युत्थानं कृत्वा नत्वा यथोचितातिथ्यपूर्वकमुपवेशयित्वा स्वयं सर्वेऽप्युपविष्टाभो भगवन् ब्रह्मपुत्र कथं मुक्त्युपायोऽस्माकं वक्तव्य इत्युक्तस्तान् स होवाचनारदः सत्कुलभवोपनीतः सम्यगुपनयनपूर्वकं चतुश्चत्वारिंशत्संस्कारसंपन्नःस्वाभिमतैकगुरुसमीपे स्वशाखाध्ययनपूर्वकं सर्वविद्याभ्यासं कृत्वा द्वादशव-र्षशुश्रूषापूर्वकं ब्रह्मचर्यं पञ्चविंशतिवत्सरं गार्हस्थ्यं पञ्चविंशतिवत्सरं वानप्र-स्थाश्रमं तद्विधिवत्क्रमान्निर्वर्त्य चतुर्विधब्रह्मचर्यं षड्विधं गार्हस्थ्यं चतुर्विधं वा-नप्रस्थधर्मं सम्यगभ्यस्य तदुचितं कर्म सर्वं निर्वर्त्य साधनचतुष्टयसंपन्नः सर्व-संसारोपरि मनोवाक्कायकर्मभिर्यथाशानिवृत्तस्तथा वासनैषणोपर्यपि निर्वैरःशान्तो दान्तः संन्यासी परमहंसाश्रमेणास्खलितस्वस्वरूपध्यानेन देहत्यागंकरोति स मुक्तो भवति स मुक्तो भवतीत्युपनिषत्  ॥  १
॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्सु प्रथमोपदेशः  ॥  १
॥----------------------३०७-
-अथ हैनं भगवन्तं नारदं सर्वे शौनकादयः पप्रच्छुर्भो भगवन् संन्यासविधिंनो ब्रूहीति तानवलोक्य नारदस्तत्स्वरूपं सर्वं पितामहमुखेनैव ज्ञातुमुचितमि-त्युक्त्वा सत्रयागपूर्त्यनन्तरं तैः सह सत्यलोकं गत्वा विधिवद्ब्रह्मनिष्ठापरं परमेष्ठिनंनत्वा स्तुत्वा यथोचितं तदाज्ञया तैः सहोपविश्य नारदः पितामहमुवाचगुरुस्त्वं जनकस्त्वं सर्वविद्यारहस्यज्ञः सर्वज्ञस्त्वमतो मत्तो मदिष्टं रहस्यमेकंवक्तव्यं त्वद्विना मदभिमतरहस्यं वक्तुं कः समर्थः  ।  किमिति चेत् पारिव्राज्य-स्वरूपक्रमं नो ब्रूहीति नारदेन प्रार्थितः परमेष्ठी सर्वतः सर्चानवलोक्य मुहू-र्तमात्रं समाधिनिष्ठो भूत्वा संसारार्तिनिवृत्त्यन्वेषण इति निश्चित्य नारदमव-लोक्य तमाह पितामहः  ।  पुरा मत्पुत्र पुरुषसूक्तोपनिषद्रहस्यप्रकारं निरतिश-याकारावलम्बिना विराट्पुरुषेणोपदिष्टं रहस्यं ते विविच्योऽच्यते तत्क्रममतिर-हस्यं बाढमवहितो भूत्वा श्रूयतां भो नारद विधिवदादावनुपनीतोपनयनान-न्तरं तत्सत्कुलप्रसूतः पितृमातृविधेयः पितृसमीपादन्यत्र सत्संप्रदायस्थंश्रद्धावन्तं सत्कुलभवं श्रोत्रियं शास्त्रवात्सल्यं गुणवन्तमकुटिलं सद्गुरुमासाद्यनत्वा यथोपयोगशुश्रूषापूर्वकं स्वाभिमतं विज्ञाप्य द्वादशवर्षसेवापुरःसरंसर्वविद्याभ्यासं कृत्वा तदनुज्ञया स्वकुलानुरूपामभिमतकन्यां विवाह्य पञ्च-विंशतिवत्सरं गुरुकुलवासं कृत्वाथ गुर्वनुज्ञया गृहस्थोचितकर्म कुर्वन्दौर्ब्राह्म-प्यनिवृत्तिमेत्य स्ववंशवृद्धिकामः पुत्रमेकमासाद्य गार्हस्थ्योचितपञ्चविंशतिव-त्सरं तीर्त्वा ततः पञ्चविंशतिवत्सरपर्यन्तं त्रिषवणमुदकस्पर्शनपूर्वकं चतुर्थका-लमेकवारमाहारमाहरन्नयमेक एव वनस्थो भूत्वा पुरग्रामप्राक्तनसंचारं विहायनिकिर विरहिततदाश्रितकर्मोचितकृत्यं निर्वर्त्य दृष्टश्रवणविषयवैतृष्ण्यमेत्यचत्वारिंशत्संस्कारसंपन्नः सर्वतो विरक्तश्चित्तशुद्धिमेत्याशासूयेर्ष्याहंकारं दग्ध्वासाधनचतुष्टयसंपन्नः संन्यस्तुमर्हतीत्युपनिषत्  ॥  २
॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्सु द्वितीयोपदेशः  ॥  २
॥अथ हैनं नारदः पितामहं पप्रच्छ भगवन् केन संन्यासाधिकारी वेत्येवमादौसंन्यासाधिकारिणं निरूप्य पश्चात्संन्यासविधिरुच्यते अवहितः शृणु  ।  अथषण्डः पतितोऽङ्गविकलः स्त्रैणो वधिरोऽर्भको मूकः पाषण्डश्चक्री लिङ्गी वैखा-नसहरद्विजौ भृतकाध्यापकः शिपिविष्टोऽनग्निको वैराग्यवन्तोऽप्येते न संन्या-सार्हाः संन्यस्ता यद्यपि महावाक्योपदेशेनाधिकारिणः पूर्वसंन्यासी परमहंसा-धिकारी  ॥  --परेणैवात्मनश्चापि परस्यैवात्मना तथा  ।  अभयं समवाप्नोति सपरिव्राडिति स्मृतिः  ॥  १
॥  षण्ढोऽथ विकलोऽप्यन्धो बालकश्चापि पातकी  ।----------------------३०८-
-पतितश्च परद्वारी वैखानसहरद्विजौ  ॥  २
॥  चक्री लिङ्गी च पाषण्डी शिपि-विष्टोऽप्यनग्निकः  ।  द्वित्रिवारेण संन्यस्तो भृतकाध्यापकोऽपि च  ।  एतेनार्हन्ति संन्यासमातुरेण विना क्रमम्  ॥  ३
॥  आतुरकालः कथमार्यसं-मतः  ॥  - प्राणस्योत्क्रमणासन्नकालस्त्वातुरसंज्ञकः  ।  नेतरस्त्वातुरः कालोमुक्तिमार्गप्रवर्तकः  ॥  ४
॥  आतुरेऽपि च संन्यासे तत्तन्मन्त्रपुरःसरम्  ।मन्त्रावृत्तिं च कृत्वैव संन्यसेद्विधिवद्बुधः  ॥  ५
॥  आतुरेऽपि क्रमे वापि प्रैयभेदोन कुत्रचित्  ।  न मन्त्रं कर्मरहितं कर्म मन्त्रमपेक्षते  ॥  ६
॥  अकर्म मन्त्रःहितंनातो मन्त्रं परित्यजेत्  ।  मन्त्रं विना कर्म कुर्याद्भस्मन्याहुतिवद्भवेत्  ॥  ७
॥विध्युक्तकर्मसंक्षेपात्संन्यासस्त्वातुरः स्मृतः  ।  तस्मादातुरसंन्यासे मन्त्रावृत्ति-विधिर्मुने  ॥  ८
॥  आहिताग्निर्विरक्तश्चेद्देशान्तरगतो यदि  ।  प्राजापत्येष्टि-मप्स्वेव निर्वृत्यैवाथ संन्यसेत्  ॥  ९
॥  मनसा वाथ विध्युक्तमन्त्रावृत्त्याथवा जले  ।  श्रुत्यनुष्ठानमार्गेण कर्मानुष्ठानमेव वा  ॥  १०
॥  समाप्यसंन्यसेद्विद्वान्नो चेत्पातित्यमाप्नुयात्  ॥  ११
॥  यदा मनसि संजातं वैतृष्ण्यंसर्ववस्तुषु  ।  तदा संन्यासमिच्छेत पतितः स्याद्विपर्यये  ॥  १२
॥  विरक्तःप्रव्रजेद्धीमान्सरक्तस्तु गृहे वसेत्  ।  सरागो नरकं याति प्रव्रजन्हि द्विजा-धमः  ॥  १३
॥  यस्यैतानि सुगुप्तानि जिह्वोपस्थोदरं करः  ।  संन्यसेदकृतोद्वाहोब्राह्मणो ब्रह्मचर्यवान्  ॥  १४
॥  संसारमेव निःसारं दृष्ट्वा सारदिदृक्षया  ।प्रव्रजत्यकृतोद्वाहः परं वैराग्यमाश्रितः  ॥  १५
॥  प्रवृत्तिलक्षणं कर्म ज्ञानंसंन्यासलक्षणम्  ।  तस्माज्ज्ञानं पुरस्कृत्य संन्यसेदिह बुद्धिमान्  ॥  १६
॥  यदातु विदितं तत्त्वं परं ब्रह्म सनातनम्  ।  तदैकदण्डं संगृह्य सोपवीतां शिखांत्यजेत्  ॥  १७
॥  परमात्मनि यो रक्तो विरक्तोऽपरमात्मनि  ।  सर्वैषणाविनि-र्मुक्तः स भैक्षं भोक्तुमर्हति  ॥  १८
॥  पूजितो वन्दितश्चैव सुप्रसन्नो यथाभवेत्  ।  तथा चेत्ताड्यमानस्तु तदा भवति भैक्षभुक्  ॥  १९
॥  अहमेवाक्षरंब्रह्म वासुदेवाख्यमद्वयम्  ।  इति भावो ध्रुवो यस्य तदा भवति भैक्षभुक्॥  २०
॥ यस्मिन्शान्तिः शमः शौचं सत्यं संतोष आर्जवम्  ।  अकिंचनमद-म्भश्च स कैवल्याश्रमे वसेत्  ॥  २१
॥  यदा न कुरुते भावं सर्वभूतेषु पाप-कम्  ।  कर्मणा मनसा वाचा तदा भवति भैक्षभुक्  ॥  २२
॥  दशलक्षणकंधर्ममनुतिष्ठन्समाहितः  ।  वेदान्तान्विधिवच्छ्रुत्वा संन्यसेदनृणो द्विजः  ॥  २३
॥धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः  ।  धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं----------------------३०९-
-धर्मलक्षणम्  ॥  २४
॥  अतीतान्न स्मरेद्भोगान्न तथानागतानपि  । प्राप्तांश्चनाभिनन्देद्यः स कैवल्याश्रमे वसेत्  ॥  २५
॥  अन्तःस्थानीन्द्रियाण्यन्तर्बहि-ष्ठान्विषयान्बहिः  ।  शक्नोति यः सदा कर्तुं तु कैवल्याश्रमे वसेत्  ॥  २६
॥  प्राणेगते यथा देहः सुखं दुःखं न विन्दति  ।  तथा चेत्प्राणयुक्तोऽपि स कैवल्या-श्रमे वसेत्  ॥  २७
॥  कौपीनयुगलं कन्था दण्ड एकः परिग्रहः  ।  यतेः परम-हंसस्य नाधिकं तु विधीयते  ॥  २८
॥  यदि वा कुरुते रागादधिकस्य परिग्र-हम्  ।  रौरवं नरकं गत्वा तिर्यग्योनिषु जायते  ॥  २९
॥  विशीर्णान्यमलान्येवचेलानि ग्रथितानि तु  । कृत्वा कन्थां बहिर्वासो धारयेद्धातुरञ्जितम्  ॥  ३०
॥एकवासा अवासा वा एकदृष्टिरलोलुपः  ।  एक एव चेरन्नित्यं वर्षास्वेकत्रसंवसेत्  ॥  ३१
॥  कुटुम्बं पुत्रदारांश्च वेदाङ्गानि च सर्वशः  ।  यज्ञं यज्ञोपवीतंच त्यक्त्वा गूढश्चरेद्यतिः  ॥  ३२
॥  कामः क्रोधस्तथा दर्पो लोभमोहादयश्चये  ।  तांस्तु दोषान्परित्यज्य परिव्राण्निर्ममो भवेत्  ॥  ३३
॥  रागद्वेषवियुक्तात्मासमलोष्टाश्मकाञ्चनः  ।  प्राणिहिंसानिवृत्तश्च मुनिः स्यात्सर्वनिस्पृहः  ॥  ३४
॥दम्भाहंकारनिर्मुक्तो हिंसापैशुन्यवर्जितः  ।  आत्मज्ञानगुणोपेतो यतिर्मोक्षम-वाप्नुयात्  ॥  ३५
॥  इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन दोषमृच्छत्यसंशयः  ।  संनियम्य तुतान्येव ततः सिद्धिं निगच्छति  ॥  ३६
॥  न जातु कामः कामानामुपभोगेनशाम्यति  ।  हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते  ॥  ३७
॥  श्रुत्वा स्पृष्ट्वा चभुक्त्वा च दृष्ट्वा घ्रात्वा च यो नरः  ।  न हृष्यति ग्लायति वा स विज्ञेयोजितेन्द्रियः  ॥  ३८
॥  यस्य वाङ्मनसी शुद्धे सम्यग्गुप्ते च सर्वदा  ।  स वै सर्व-मवाप्नोति वेदान्तोपगतं फलम्  ॥  ३९
॥  संमानाद्ब्राह्मणो नित्यमुद्विजेतविषादिव  ।  अमृतस्येव चाकाङ्क्षेदवमानस्य सर्वदा  ॥  ४०
॥  सुखं ह्यवमतःशेते सुखं च प्रतिबुध्यते  ।  सुखं चरति लोकेऽस्मिन्नवमन्ता विनश्यति  ॥  ४१
॥अतिवादांस्तितिक्षेत नावमन्येत कंचन  ।  न चेमं देहमाश्रित्य वैरं कुर्वीतकेनचित्  ॥  ४२
॥  क्रुध्यन्तं न प्रतिक्रुध्येदाक्रुष्टः कुशलं वदेत्  ।  सप्तद्वारावकीर्णांच न वाचमनृतां वदेत्  ॥  ४३
॥  अध्यात्मरतिरासीनो निरपेक्षो निराशिषः  ।आत्मनैव सहायेन सुखार्थी विचरेदिह  ॥  ४४
॥  इन्द्रियाणां निरोधेन राग-द्वेषक्षयेण च  ।  अहिंसया च भूतानाममृतत्वाय कल्पते  ॥  ४५
॥  अस्थिस्थूणंस्नायुबद्धं मांसशोणितलेपितम्  ।  चर्मावनद्धं दुर्गन्धि पूर्णं मूत्रपुरीषयोः  ॥  ४६
॥जराशोकसमाविष्टं रोगायतनमातुरम्  ।  रजस्वलमनित्यं च भूतावासमिमं----------------------३१०-
-त्यजेत्  ॥  ४७
॥  मांसासृक्पूयविण्मूत्रस्नायुमज्जास्थिसंहतौ  ।  देहे चेत्प्रीतिमान्मूढोभविता नरकेऽपि सः  ॥  ४८
॥  सा कालपुत्रपदवी सा महावीचिवागुरा  ।  सा-सिपत्रवनश्रेणी या देहेऽहमिति स्थितिः  ॥  ४९
॥  सा त्याज्या सर्वयत्नेन सर्वना-शेऽप्युपस्थिते  ।  स्प्रष्टव्या सा न भव्येन सश्वमांसेव पुल्कसी  ॥  ५०
॥  प्रिये-षु स्वेषु सुकृतमप्रियेषु च दुष्कृतम्  ।  विसृज्य ध्यानयोगेन ब्रह्माप्येति सना-तनम्  ॥  ५१
॥  अनेन विधिना सर्वांस्त्यक्त्वा सङ्गान्शनैः शनैः  ।  सर्वद्वन्द्वैर्वि-निर्मुक्तो ब्रह्मण्येवावतिष्ठते  ॥  ५२
॥  एक एव चरेन्नित्यं सिद्ध्यर्थमसहायकः  ।सिद्धिमेकस्य पश्यन्हि न जहाति न हीयते  ॥  ५३
॥  कपालं वृक्षमूलानिकुचेलान्यसहायता  ।  समता चैव सर्वस्मिन्नेतन्मुक्तस्य लक्षणम्  ॥  ५४
॥सर्वभूतहितः शान्तस्त्रिदण्डी सकमण्डलुः ।  एकारामः परिव्रज्य भिक्षार्थं ग्रा-ममाविशेत्  ॥  ५५
॥  एको भिक्षुर्यथोक्तः स्याद्द्वावेव मिथुनं स्मृतम्  ।  त्रयोग्रामः समाख्यात ऊर्ध्वं तु नगरायते  ॥  ५६
॥  नगरं नहि कर्तव्यं ग्रामो वामिथुनं तथा  ।  एतत्त्रयं प्रकुर्वाणः स्वधर्माच्च्यवते यतिः  ॥  ५७
॥  राजवार्तादितेषां स्याद्भिक्षावार्ता परस्परम्  ।  स्नेहपैशुन्यमात्सर्यं संनिकर्षान्न संशयः॥  ५८
॥  एकाकी निःस्पृहस्तिष्ठेन्न हि केन सहालपेत्  ।  दद्यान्नारायणेत्येव प्र-तिवाक्यं सदा यतिः  ॥  ५९
॥  एकाकी चिन्तयेद्ब्रह्म मनोवाक्कायकर्मभिः  ।मृत्युं च नाभिनन्देत जीवितं वा कथंचन  ॥  ६०
॥  कालमेव प्रतीक्षेतयावदायुः समाप्यते  ।  नाभिनन्देत मरणं नाभिनन्देत जीवितम्  ।  कालमेवप्रतीक्षेत निर्देशं भृतको यथा  ॥  ६१
॥  अजिह्वः षण्डकः पङ्गुरन्धो बधिर एवच  ।  मुग्धश्च मुच्यते भिक्षुः षड्भिरेतैर्न संशयः  ॥  ६२
॥  इदमिष्टमिदं नेतियोऽश्नन्नपि न सज्जति  ।  हितं सत्यं मितं वक्ति तमजिह्वं प्रचक्षते  ॥  ६३
॥अद्यजातां यथा नारीं तथा षोडशवार्षिकीम्  ।  शतवर्षां च यो दृष्ट्वा निर्विकारःस षण्डकः  ॥  ६४
॥  भिक्षार्थमटनं यस्य विण्मूत्रकरणाय च  ।  योजनान्न परंयाति सर्वथा पङ्गुरेव सः  ॥  ६५
॥  तिष्ठतो व्रजतो वापि यस्य चक्षुर्न दूरगम्  ।चतुर्युगां भुवं मुक्त्वा परिव्राट् सोऽन्ध उच्यते  ॥  ६६
॥  हिताहितं मनोरामंवचः शोकावहं तु यत्  ।  श्रुत्वापि न शृणोतीव बधिरः स प्रकीर्तितः  ॥  ६७
॥सान्निध्ये विषयाणां यः समर्थो विकलेन्द्रियः  ।  सुप्तवद्वर्तते नित्यं स भिक्षुर्मुग्धौच्यते  ॥  ६८
॥  नटादिप्रेक्षणं द्यूतं प्रमदासुहृदं तथा  ।  भक्ष्यं भोज्यमुदक्यां च षण्नपश्येत्कदाचन  ॥  ६९
॥  रागं द्वेषं मदं मायां द्रोहं मोहं परात्मसु  ।  षडेतानि यति-----------------------३११-
-र्नित्यं मनसापि न चिन्तयेत्  ॥  ७०
॥  मञ्चकं शुक्लवस्त्रं च स्त्रीकथालौल्यमेव च  ।दिवा स्वापं च यानं च यतीनां पातनानि षट्  ॥  ७१
॥  दूरयात्रां प्रयत्नेन वर्जयेदा-त्मचिन्तकः  ।  सदोपनिषदं विद्यामभ्यसेन्मुक्तिहैतुकीम्  ॥  ७२
॥  न तीर्थसेवी नित्यंस्यान्नोपवासपरो यतिः  ।  न चाध्ययनशीलः स्यान्न व्याख्यानपरो भवेत्॥  ७३
॥  अपापमशठं वृत्तमजिह्मं नित्यमाचरेत्  । इन्द्रियाणि समाहृत्य कूर्मो-ऽङ्गानीव सर्वशः  ॥  ७४
॥  क्षीणेन्द्रियमनोवृत्तिर्निराशीर्निष्परिग्रहः  ।  निर्द्वन्द्वोनिर्ममस्कारो निःस्वधाकार एव च  ॥  ७५
॥  निर्ममो निरहंकारो निरपेक्षोनिराशिषः  ।  विविक्तदेशसंसक्तो मुच्यते नात्र संशय इति  ॥  ७६
॥  --अप्रमत्तःकर्मभक्तिज्ञानसंपन्नः स्वतन्त्रो वैराग्यमेत्य ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो वा मुख्य-वृत्तिका चेद्ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेद्गृहाद्वनी भूत्वा प्रव्रजेद्यदि वेतरथा ब्रह्म-चर्यादेव प्रव्रजेद्गृहाद्वा वनाद्वाऽथ पुनरव्रती वा व्रती वा स्नातको वाऽस्नातकोवोत्सन्नाग्निरनग्निको वा यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत्तद्धैके प्राजापत्यामे-वेष्टिं कुर्वन्त्यथवा न कुर्यादाग्न्येय्यामेव कुर्यादग्निर्हि प्राणः प्राणमेवैतया करोतितस्मात्त्रैधातवीयामेव कुर्यादेतयैव त्रयो धातवो यदुत सत्त्वं रजस्तम इति  ॥अयं ते योनिरृत्वियो यतो जातो अरोचथाः  ।  तं जानन्नग्न आरोहाथानोवर्धया रयिमित्यनेन मन्त्रेणाग्निमाजिघ्रेदेष वा अग्नेर्योनिर्यः प्राणः प्राणं गच्छस्वां योनिं गच्छ स्वाहेत्येवमेवैतदाहवनीयादग्निमाहृत्य पूर्ववदग्निमाजि-घ्रेद्यदग्निं न विन्देदप्सु जुहुयादापो वै सर्वां देवताः सर्वाभ्यो देवताभ्योजुहोमि स्वाहेति हुत्वोद्धृत्य तदुदकं प्राश्नीयात्साज्यं हविरनामयं मोदमितिशिखां यज्ञोपवीतं पितरं पुत्रं कलत्रं कर्म चाध्ययनं मन्त्रान्तरं विसृज्यैव परि-व्रजत्यात्मविन्मोक्षमन्त्रैस्त्रैधातवीयैर्विधेस्तद्ब्रह्म तदुपासितव्यमेवैतदिति  ॥  पिता-महं पुनः पप्रच्छ नारदः कथमयज्ञोपवीती ब्राह्मण इति  ॥  तमाह पितामहः  ।सशिखं वपनं कृत्वा बहिःसूत्रं त्यजेद्बुधः  ।  यदक्षरं परं ब्रह्म तत्सूत्रमिति धार-येत्  ॥  ७७
॥  सूचनात्सूत्रमित्याहुः सूत्रं नाम परं पदम्  ।  तत्सूत्रं विदितं येनस विप्रो वेदपारगः  ॥  ७८
॥  येन सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव  ।  तत्सूत्रंधारयेद्योगी योगवित्तत्त्वदर्शनः  ॥  ७९
॥  बहिःसूत्रं त्यजेद्विद्वान्योगमुत्तममा-स्थितः  ।  ब्रह्मभावमिदं सूत्रं धारयेद्यः सचेतनः  ।  धारणात्तस्य सूत्रस्यनोच्छिष्टो नाशुचिर्भवेत्  ॥  ८०
॥  सूत्रमन्तर्गतं येषां ज्ञानयज्ञोपवीतिनाम्  ।  तेवै सूत्रविदो लोके ते च यज्ञोपवीतिनः  ॥  ८१
॥  ज्ञानशिखा ज्ञाननिष्ठा----------------------३१२-
-ज्ञानयज्ञोपवीतिनः  ।  ज्ञानमेव परं तेषां पवित्रं ज्ञानमुच्यते  ॥  ८२
॥  अग्नेरिवशिखा नान्या यस्य ज्ञानमयी शिखा  ।  स शिखीत्युच्यते विद्वान्नेतरे केशधारिणः॥  ८३
॥  कर्मण्यधिकृता ये तु वैदिके ब्राह्मणादयः  ।  तैर्विधार्यमिदं सूत्रं क्रियाङ्गंतद्धि वै स्मृतम्  ॥  ८४
॥  शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च तन्मयम्  ।ब्राह्मण्यं सकलं तस्य इति ब्रह्मविदो विदुरिति  ॥  ८५
॥  तदेतद्विज्ञाय ब्राह्मणःपरिव्रज्य परिव्राडेकशाटी मुण्डोऽपरिग्रहः शरीरक्लेशासहिष्णुश्चेदथवा यथा-विधिश्वेज्जातरूपधरो भूत्वा सपुत्रमित्रकलत्राप्तबन्ध्वादीनि स्वाध्यायं सर्व-कर्मणि संन्यस्यायं ब्रह्माण्डं च सर्वं कौपीनं दण्डमाच्छादनं च त्यक्त्वा द्वन्द्व-सहिष्णुर्न शीतं न चोष्णं न सुखं न दुःखं न निद्रा न मानावमाने च षडू-र्मिवर्जितो निन्दाहंकारमत्सरगर्वदम्भेर्ष्यासूयेच्छाद्वेषसुखदुःखकामक्रोधलोभ-मोहादीन्विसृज्य स्ववपुः शवाकारमिव स्मृत्वा स्वव्यतिरिक्तं सर्वमन्तर्बहिर-मन्यमानः कस्यापि वन्दनमकृत्वा न नमस्कारो न स्वाहाकारो न स्वधाकारोन निन्दास्तुतिर्यादृच्छिको भवेद्यदृच्छालाभसंतुष्टः सुवर्णादीन्न परिग्रहेन्नावाहनंन विसर्जनं न मन्त्रं नामन्त्रं न ध्यानं नोपासनं न लक्ष्यं नालक्ष्यं न पृथक्नापृथक् न त्वन्यत्र सर्वत्रानिकेतः स्थिरमतिः शून्यागारवृक्षमूलदेवगृहतृ-णकूटकुलालशालाग्निहोत्रशालाग्निदिगन्तरनदीतटपुलिनभूगृहकन्दरनिर्झरस्थ-ण्डिलेषु वने वा श्वेतकेतुऋभुनिदाघऋषभदुर्वासःसंवर्तकदत्तात्रेयरैवतकवद-व्यक्तलिङ्गोऽव्यक्ताचारो बालोन्प्नत्तपिशाचवदनुन्मत्तोन्मत्तवदाचरंस्त्रिदण्डं शि-क्यं पात्रं कमण्डलुं कटिसूत्रं कौपीनं च तत्सर्वं भूःस्वाहेत्यप्सु परित्यज्य कटिसूत्रंच कौपीनं दण्डं वस्त्रं कमण्डलुं सर्वमप्सु विसृज्याथ जातरूपधरश्चरेदात्मा-नमन्विच्छेद्यथा जातरूपधरो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहस्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक् संपन्नःशुद्धमानसः प्राणसंधारणार्थं यथोक्तकाले करपात्रेणान्येन वा याचिताहारमा-हरन् लाभालाभे समो भूत्वा निर्ममः शुक्लध्यानपरायणोऽध्यात्मनिष्ठः शुभा-शुभकर्मनिर्मूलनपरः संन्यस्य पूर्णानन्दैकबोधस्तद्ब्रह्माहमस्मीति ब्रह्मप्रणवमनु-स्मरन्भ्रमरकीटन्यायेन शरीरत्रयमुत्सृज्य संन्यासेनैव देहत्यागं करोति सकृतकृत्यो भवतीत्युपनिषत्  ॥  ८६
॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्सु तृतीयोपदेशः  ॥  ३
॥त्यक्त्वा लोकांश्च वेदांश्च विषयानिन्द्रियाणि च  ।  आत्मन्येव स्थितोयस्तु स याति परमां गतिम्  ॥  १
॥  नामगोत्रादिवरणं देशं कालं श्रुतं कुलम्  ।----------------------३१३-
-वयो वृत्तं व्रतं शीलं ख्यापयेन्नैव सद्यतिः  ॥  २
॥  न संभाषेत्स्त्रियंकांचित्पूर्वदृष्टां च न स्मरेत्  ।  कथां च वर्जयेत्तासां न पश्येल्लिखितामपि  ॥  ३
॥एतच्चतुष्टयं मोहात्स्त्रीणामाचरतो यतेः  ।  चित्तं विक्रियतेऽवश्यं तद्विकारात्प्र-णश्यति  ॥  ४
॥  तृष्णा क्रोधोऽनृतं माया लोभमोहौ प्रियाप्रिये  ।  शिल्पंव्याख्यानयोगश्च कामो रागपरिग्रहः  ॥  ५
॥  अहंकारो ममत्वं च चिकित्साधर्मसाहसम्  ।  प्रायश्चित्तं प्रवासश्च मन्त्रौषधपराशिषः  ॥  ६
॥ प्रतिषिद्धानिचैतानि सेवमानो व्रजेदधः  ।  आगच्छ गच्छ तिष्ठेति स्वागतं सुहृदो-ऽपि वा  ॥  ७
॥  सन्माननं च न ब्रूयान्मुनिर्मोक्षपरायणः  ।  प्रतिग्रहं नगृह्णीयान्नैव चान्यं प्रदापयेत्  ॥  ८
॥  प्रेरयेद्वा तया भिक्षुः स्वप्नेऽपि न कदा-चन  ।  जायाभ्रातृसुतादीनां बन्धूनां च शुभाशुभम्  ॥  ९
॥  श्रुत्वा दृष्ट्वा नकापेत शोकहर्षौ त्यजेद्यतिः  ।  अहिंसा सत्यमस्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहाः  ॥  १०
॥अनौद्धत्यमदीनत्वं प्रसादः स्थैर्यमार्जवम्  ।  अस्नेहो गुरुशुश्रूषा श्रद्धा क्षान्ति-र्दमः शमः  ॥  ११
॥  उपेक्षा धैर्यमाधुर्ये तितिक्षा करुणा तथा  ।  ह्रीस्तथाज्ञानविज्ञाने योगो लघ्वशनं धृतिः  ॥  १२
॥  एष स्वधर्मो विख्यातो यतीनांनियतात्मनाम्  ।  निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थः सर्वत्र समदर्शनः  ॥  १३
॥  तुरीयःपरमो हंसः साक्षान्नारायणो यतिः  ।  एकरात्रं वसेद्ग्रामे नगरे पञ्चरात्रकम्  ॥  १४
॥वर्षाभ्योऽन्यत्र वर्षासु मासांश्च चतुरो वसेत्  ।  द्विरात्रं वा वसेद्ग्रामे भिक्षुर्यदिवसेत्तदा  ॥  १५
॥  रागादयः प्रसज्येरंस्तेनासौ नारकी भवेत्  ।  ग्रामान्तेनिर्जने देशे नियतात्माऽनिकेतनः  ॥  १६
॥  पर्यटेत्कीटवद्भूमौ वर्षास्वेकत्रसंवसेत्  ।  एकवासा अवासा वा एकदृष्टिरलोलुपः  ॥  १७
॥  अदूषयन्सतां मार्गंध्यानयुक्तो महीं चरेत्  ।  शुचौ देशे सदा भिक्षुः स्वधर्ममनुपालयन्  ॥  १८
॥पर्यटेत सदा योगी वीक्षयन्वसुधातलम्  ।  न रात्रौ न च मध्याह्ने संध्ययोर्नैवपर्यटन्  ॥  १९
॥  न शून्ये न च दुर्गे वा प्राणिबाधाकरे न च  । एकरात्रं वसे-द्ग्रामे पत्तने तु दिनत्रयम्  ॥  २०
॥  पुरे दिनद्वयं भिक्षुर्नगरे पञ्चरात्रकम्  ।वर्षास्वेकत्र तिष्ठेत स्थाने पुण्यजलावृते  ॥  २१
॥  आत्मवत्सर्वभूतानि पश्य-न्भिक्षुश्चरेन्महीम्  ।  अन्धवत्कुञ्जवच्चैव बधिरोन्मत्तमूकवत्  ॥  २२
॥  स्नानं त्रिष-वणं प्रोक्तं बहूदकवनस्थयोः  ।  हंसे तु सकृदेव स्यात्परहंसे न विद्यते  ॥  २३
॥मौनं योगासनं योगस्तितिक्षैकान्तशीलता  ।  निःस्पृहत्वं समत्वं च सप्तैतान्ये-कदण्डिनाम्  ॥  २४
॥  परहंसाश्रमस्थो हि स्नानादेरविधानतः  ।  अशेषचित्त-  ----------------------३१४-
-वृत्तीनां त्यागं केवलमाचरेत्  ॥  २५
॥  त्वङ्मांसरुधिरस्नायुमज्जामेदोस्थिसंहतौ  ।विण्मूत्रपूये रमतां क्रिमीणां कियदन्तरम्  ॥  २६
॥  क्व शरीरमशेषाणांश्लेष्मादीनां महाचयः  ।  क्व चाङ्गशोभा सौभाग्यकमनीयादयो गुणाः  ॥  २७
॥मांसासृक्पूयविण्मूत्रस्नायुमज्जास्थिसंहतौ  ।  देहे चेत्प्रीतिमान्मूढो भवितानरकेऽपि सः  ॥  २८
॥  स्त्रीणामवाच्यदेशस्य क्लिन्ननाडीव्रणस्य च  ।  अभे-देऽपि मनोभेदाज्जनः प्रायेण वञ्च्यते  ॥  २९
॥  चर्मखण्डं द्विधा भिन्नमपा-नोद्गारधूपितम्  ।  ये रमन्ति नमस्तेभ्यः साहसं किमतः परम्  ॥  ३०
॥न तस्य विद्यते कार्यं न लिङ्गं वा विपश्चितः  ।  निर्ममो निर्भयः शान्तोनिर्द्वन्द्वोऽवर्णभोजनः  ॥  ३१
॥  मुनिः कौपीनवासाः स्यान्नग्नो वा ध्यानतत्परः  ।एवं ज्ञानपरो योगी ब्रह्मभूयाय कल्पते  ॥  ३२
॥  लिङ्गे सत्यपि खल्वस्मि-ञ्ज्ञानमेव हि कारणम्  ।  निर्मोक्षायेह भूतानां लिङ्गग्रामो निरर्थकः  ॥  ३३
॥यन्न सन्तं न चासन्तं नाश्रुतं न बहुश्रुतम्  ।  न सुवृत्तं न दुर्वृत्तं वेद कश्चित्सब्राह्मणः  ॥  ३४
॥  तस्मादलिङ्गो धर्मज्ञो ब्रह्मवृत्तमनुव्रतम्  ।  गूढधर्माश्रितोविद्वानज्ञातचरितं चरेत्  ॥  ३५
॥  संदिग्धः सर्वभूतानां वर्णाश्रमविवर्जितः  ।अन्धवज्जडवच्चापि मूकवच्च महीं चरेत्  ॥  ३६
॥  तं दृष्ट्वा शान्तमनसंस्पृहयन्ति दिवौकसः  ।  लिङ्गाभावात्तु कैवल्यमिति ब्रह्मानुशासनमिति  ॥  ३७
॥अथ नारदः पितामहं संन्यासविधिं नो ब्रूहीति पप्रच्छ  । पितामहस्तथेत्यङ्गी-कृत्यातुरे वा क्रमे वापि तुरीयाश्रमस्वीकारार्थं कृच्छ्रप्रायश्चित्तपूर्वकमष्टश्राद्धंकुर्याद्देवर्षिदिव्यमनुष्यभूतपितृमात्रात्मेत्यष्टश्राद्धानि कुर्यात्  ।  प्रथमं सत्यव-सुसंज्ञकान्विश्वान्देवान्देवश्राद्धे ब्रह्मविण्णुमहेश्वरानृषिश्राद्धे देवर्षिक्षत्रियर्षि-मनुष्यर्षीन् दिव्यश्राद्धे वसुरुद्रादित्यरूपान्मनुष्यश्राद्धे सनकसनन्दनसनत्कु-मारसनत्सुजातान्भूतश्राद्धे पृथिव्यादिपञ्चमहाभूतानि चक्षुरादिकरणानिचतुर्विधभूतग्रामान्पितृश्राद्धे पितृपितामहप्रपितामहान्मातृश्राद्धे मातृपिता-महीप्रपितामहीरात्मश्राद्धे आत्मपितृपितामहाञ्जीवत्पितृकश्चेत्पितरं त्यक्त्वाआत्मपितामहप्रपितामहानिति सर्वत्र युग्मकॢप्त्या ब्राह्मणानर्चयेदेकाध्वर-पक्षेऽष्टाध्वरपक्षे वा स्वशाखानुगतमन्त्रैरष्टश्राद्धान्यष्टदिनेषु वा एकदिनेवा पितृयागोक्तविधानेन ब्राह्मणानाभ्यर्च्य भुक्त्यन्तं यथाविधि निर्वर्त्यपिण्डप्रदानानि निर्वर्त्य दक्षिणाताम्बूलैस्तोषयित्वा ब्राह्मणान्प्रेषयित्वा शेषकर्म-सिद्ध्यर्थं सप्तकेशान्विसृज्य-शेषकर्मप्रसिद्ध्यर्थं केशान्सप्ताष्टधा द्विजः  ।  संक्षिप्य----------------------३१५-
-वापयेत्पूर्वं केशश्मश्रुनखानि च इति सप्तकेशान्संरक्ष्य कक्षोपस्थवर्जं क्षौरपूर्वकंस्नात्वा सायं संध्यावन्दनं निर्वर्त्य सहस्रगायत्रीं जप्त्वा ब्रह्मयज्ञं निर्वर्त्य स्वाधी-नाग्निमुपस्थाप्य स्वशाखोपसंहरणं कृत्वा तदुक्तप्रकारेणाज्याहुतिमाज्यभागान्तंहुत्वाहुतिविधिं समाप्यात्मादिभिस्त्रिवारं सक्तुप्राशनं कृत्वाचमनपूर्वकमग्निंसंरक्ष्य स्वयमग्नेरुत्तरतः कृष्णाजिनोपरि स्थित्वा पुराणश्रवणपूर्वकं जागरणंकृत्वा चतुर्थयामान्ते स्नात्वा तदग्नौ चरुं श्रपयित्वा पुरुषसूक्तेनान्नस्य षोडशा-हुतीर्हुत्वा विरजाहोमं कृत्वा अथाच्म्य सदक्षिणं वस्त्रं सुवर्णपात्रं धेनुंदत्त्वा समाप्य ब्रह्मोद्वासनं कृत्वा  ।  सं मा सिञ्चन्तु मरुतः समिन्द्रः सं बृह-स्पतिः  ।  सं मायमग्निः सिञ्चत्वायुपा च धनेन च बलेन चायुष्मन्तः करोतुमे इति  ।  या ते अग्ने यज्ञिया तनूस्तयेह्यारोहात्मनात्मानम्  ।  अच्छा वसूनिकृण्वन्नस्मे नर्या पुरूणि  ।  यज्ञो भूत्वा यज्ञमासीद स्वां योनिं जातवेदोभुव आजायमानः स क्षय एधीत्यनेनाग्निमात्मन्यारोप्य ध्यात्वाग्निं प्रद-क्षिणनमस्कारपूर्वकमुद्वास्य प्रातःसंध्यामुपास्य सहस्रगायत्रीपूर्वकं सूर्योप-स्थानं कृत्वा नाभिदघ्नोदकमुपविश्याष्टदिक्पालकार्ध्यपूर्वकं गायत्र्युद्वासनंकृत्वा सावित्रीं व्याहृतिषु प्रवेशयित्वा  ।  अहं वृक्षस्य रेरिव  ।  कीर्तिः पृष्ठं गि-रेरिव  ।  ऊर्ध्वपवित्रो वाजिनीवस्वमृतमस्मि  ।  द्रविणं मे सवर्चसं सुमेधा अमृ-तोक्षितः  ।  इति त्रिशङ्कोर्वेदानुवचनम्  ।  यश्छन्दसामृषभो विश्वरूपः  ।  छन्दो-भ्योऽध्यमृतात्संबभूव  ।  स मे इन्द्रो मेधया स्पृणोतु  ।  अमृतस्य देवधारणोभूयासं  ।  शरीरं मे विचर्षणं  ।  जिह्वा मे मधुमत्तमा  ।  कर्णाभ्यां भूरि वि-श्रवं  ।  ब्रह्मणः कोशोऽसि मेधयापिहितः  ।  श्रुतं मे गोपाय  ।  दारेषणा-याश्च वित्तेषणायाश्च लोकेषणायाश्च व्युत्थितोऽहं ॐ भूः संन्यस्तं मयाॐ भुवः संन्यस्तं मया ॐ सुवः संन्यस्तं मया ॐ भूर्भुवःसुवःसंन्यस्तं मयेति मन्द्रमध्यमतालजध्वनिभिर्मनसा वाचोच्चार्याभयं सर्वभूतेभ्योमत्तः सर्वं प्रवर्तते स्वाहेत्यनेन जलं प्राश्य प्राच्यां दिशि पूर्णाञ्जलिं प्रक्षिप्यॐस्वाहेति शिखामुत्पाट्य  ।  यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात्  ।आयुष्यमग्र्यं प्रतिमुञ्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः  ।  यज्ञोपवीत बहिर्ननिवसेस्त्वमन्तः प्रविश्य मध्ये ह्यजस्रं परमं पवित्रं यशो बलं ज्ञानवैराग्यंमेधां प्रयच्छेति यज्ञोपवीतं छित्त्वा उदकाञ्जलिना सह  ।  ॐ  भूः समुद्रं गच्छस्वाहेत्यप्सु जुहुयात्  ।  ॐ  भूः संन्यस्तं मया  ।  ॐ भुवः संन्यस्तं मया  ।  ॐ सुवः----------------------३१६-
-संन्यस्तं मयेति त्रिरुवत्वा त्रिवारमभिमन्त्र्य तज्जलं प्राश्याचम्य ॐ भूः स्वाहे-त्यप्सु वस्त्रं कटिसूत्रमपि विसृज्य सर्वकर्मनिर्वर्तकोऽहमिति स्मृत्वा जातरूप-धरो भूत्वा स्वरूपानुसंधानपूर्वकमूर्ध्वबाहुरुदीचीं गच्छेत्पूर्ववद्विद्वत्संन्यासीचेद्गुरोः सकाशात्प्रणवमहावाक्योपदेशं प्राप्य यथासुखं विहरन्मत्तः कश्चि-न्नान्यो व्यतिरिक्त इति फलपत्रोदकाहारः पर्वतवनदेवतालयेषु संचरेत्संन्य-स्याथ दिगम्बरः सकलसंचारकः सर्वदानन्दस्वानुभवैकपूर्णहृदयः कर्मातिदूर-लाभः प्राणायामपरायणः फलरसत्वक्पत्रमूलोदकैर्मोक्षार्थी गिरिकन्दरेषुविसृजेद्देहं स्मरंस्तारकम्  ।  विविदिषासंन्यासी चेच्छतपथं गत्वाचार्यादिभि-र्विप्रैस्तिष्ठ तिष्ठ महाभाग दण्डं वस्त्रं कमण्डलुं गृहाण प्रणवमहावाक्यग्रहणार्थंगुरुनिकटमागच्छेत्याचार्यैर्दण्डकटिसूत्रकौपीनं शाटीमेकां कमण्डलुं पादा-दिमस्तकप्रमाणमव्रणं समं सौम्यमकालपृष्ठं सलक्षणं दैणवं दण्डमेकमाचमनपू-र्वकं सखा मा गोपायौचः सखायोऽसीन्द्रस्य वज्रोऽसि वार्त्रघ्नः शर्म मे भवयत्पापं तन्निवारयेति दण्डं परिग्रहेज्जगज्जीवनं जीवनाधारभूतं मा ते मामन्त्रयस्व सर्वदा सर्वसौम्येति प्रणवपूर्वकं कमण्डलुं परिगृह्य कौपीनाधारंकटिसूत्रमोमिति गुह्याच्छादकं कौपीनमोमिति शीतवातोष्णत्राणकरं देहैक-रक्षणमोमिति कटिसूत्रकौपीनवस्त्रमाचमनपूर्वकं योगपट्टाभिषिक्तो भूप्त्वाकृतार्थोऽहमिति मत्वा स्वाश्रमाचारपरो भवेदित्युपनिषत्  ॥  ३८
॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्सु चतुर्थोपदेशः  ॥  ४
॥अथ हैनं पितामहं नारदः पप्रच्छ भगवन्सर्वकर्मनिवर्तकः संन्यास इतित्वयैवोक्तः पुनः स्वाश्रमाचारपरो भवेदित्युच्यते  ।  ततः पितामह उवाच  ।शरीरस्य देहिनो जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयावस्थाः सन्ति तदधीनाः कर्मज्ञान-वैराग्यप्रवर्तकाः पुरुषा जन्तवस्तदनुकूलाचाराः सन्ति तथैव चेद्भगवन्संन्या-साः कतिभेदास्तदनुष्ठानभेदाः कीदृशास्तत्त्वतोऽस्माकं वक्तुमर्हसीति  ।  तथेत्य-ङ्गीकृत्य तु पितामहेन संन्यासभेदैराचारभेदः कथमिति चेत्तत्त्वतस्त्वेक एवसंन्यासः अज्ञानेनाशक्तिवशात्कर्मलोपश्च त्रैविध्यमेत्य वैराग्यसंन्यासो ज्ञान-संन्यासो ज्ञानवैराग्यसंन्यासः कर्मसंन्यासश्चेति चातुर्विध्यमुपागतस्तद्यथेतिदुष्टमदनाभावाच्चेति विषयवैतृष्ण्यमेत्य प्राक्पुण्यकर्मवशात्संन्यस्तः स वैराग्य-संन्यासी शास्त्रज्ञानात्पापपुण्यलोकानुभवश्रवणात्प्रपञ्चोपरतः क्रोधेर्ष्यासूयाहं-काराभिमानात्मकसर्वर्संसारं निर्वृत्य दारेषणाधनेषणालोकेषणात्मकदेहवासनां----------------------३१७-
-शास्त्रवासनां लोकवासनां त्यक्त्वा वमनान्नमिव प्रकृतीयं सर्वमिदं हेयं मत्वासाधनचतुष्टयसंपन्नो यः संन्यस्यति स एव ज्ञानसंन्यासी  ।  क्रमेण सर्वमभ्यस्यसर्वमनुभूय ज्ञानवैराग्याभ्यां स्वरूपानुसंधानेन देहमात्रावशिष्टः संन्यस्यजातरूपधरो भवति स ज्ञानवैराग्यसंन्यासी  ।  ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भूत्वावानप्रस्थाश्रममेत्य वैराग्यभावेऽप्याश्रमक्रमानुसारेण यः संन्यस्यति सकर्मसंन्यासी  ।  ब्रह्मचर्येण संन्यस्य संन्यासाज्जातरूपधरो वैराग्यसंन्यासी  ।विद्वत्संन्यासी ज्ञानसंन्यासी विविदिषासंन्यासी कर्मसंन्यासी  ।  कर्मसंन्या-सोऽपि द्विविधः निमित्तसंन्यासोऽनिमित्तसंन्यासश्चेति  ।  निमित्तस्त्वातुरः  ।अनिमित्तः क्रमसंन्यासः  ।  आतुरः सर्वकर्मलोपः प्राणस्योत्क्रमणकालसंन्यासःसनिमित्तसंन्यासः  ।  दृढाङ्गो भूत्वा सर्वं कृतकं नश्वरमिति देहादिकं सर्वं हेयंप्राप्य  ।  हंसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत्  ।  नृषद्वरस-दृतसद्व्योमसदञ्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत्  ।  ब्रह्मव्यतिरिक्तं सर्वंनश्वरमिति निश्चित्याथो क्रमेण यः संन्यस्यति स संन्यासोऽनिमित्तसंन्यासः  ।संन्यासः षड्विधो भवति  ।  कुटीचको बहूदको हंसः परमहंसः तुरीया-तीतोऽवधूतश्चेति  ।  कुटीचकः शिखायज्ञोपवीती दण्डकमण्डलुधरः कौपीनक-न्थाधरः पितृमातृगुर्वाराधनपरः पिठरखनित्रशिक्यादिमन्त्रसाधनपर एकत्रा-न्नादनपरः श्वेतोर्ध्वपुण्ड्रधारी त्रिदण्डः  ।  बहूदकः शिखादिकन्थाधास्त्रिपुण्ड्र-धारी कुटीचकवत्सर्वसमो मधुकरवृत्त्याष्टकवलाशी हंसो जटाधारी त्रिपुण्ड्रोर्ध्व-पुण्ड्रधारी असंकॢप्तमाधुकरान्नाशी कौपीनखण्डतुण्डधारी  ।  परमहंसः शिखा-यज्ञोपवीतरहितः पञ्चगृहेष्वेकरात्रान्नादनपरः करपात्री एककौपीनधारी शाटी-मेकामेकं वैणवं दण्डमेकशाटीधरो वा भस्मोद्धूलनपरः सर्वत्यागी  ।  तुरीया-तीतो गोमुखः फलाहारी  ।  अन्नाहारी चेद्गृहत्रये देहमात्रावशिष्टो दिगम्बरःकुणपवच्छरीरवृत्तिकः  ।  अवधूतस्त्वनियमोऽभिशस्तपतितवर्जनपूर्वकं सर्ववर्णे-ष्वजगरवृत्त्याहारपरः स्वरूपानुसंधानपरः  ।  आतुरो जीवति चेत्क्रमसंन्यासःकर्तव्यः कुटीचकबहूदकहंसानां ब्रह्मचर्याश्रमादितुरीयाश्रमवत् कुटीचकादीनांसंन्यासविधिः  ।  परमहंसादित्रयाणां न कटिसूत्रं न कौपीनं न वस्त्रंन कमण्डलुर्न दण्डः  ।  सार्ववर्णैकभैक्षाटनपरत्वं जातरूपधरत्वं विधिः  ।संन्यासकालेऽप्यलंबुद्धिपर्यन्तमधीत्य तदनन्तरं कटिसूत्रं कौपीनं दण्डं वस्त्रंकमण्डलुं सर्वमप्सु विसृज्याथ जातरूपधरश्चरेन्न कन्थायेशो नाध्येतव्यो----------------------३१८-
-न श्रोतव्यमन्यत्किंचित्प्रणवादन्यं न तर्कं पठेन्न शब्दमपि बृहच्छब्दा-न्नाध्यापयेन्न महद्वाचोविग्लापनं गिरा पाण्यादिना संभाषणं नान्यस्माद्वाविशेषेण न शूद्रस्त्रीपतितोदक्या संभाषणं न यतेर्देवपूजा नोत्सवदर्शनंतीर्थयात्रावृत्तिः  ।  पुनर्यतिविशेषः  ।  कुटीचकस्यैकत्र भिक्षा बहूदकस्यासंकॢप्तंमाधुकरं हंसस्याष्टगृहेष्वष्टकवलं परमहंसस्य पञ्चगृहेषु करपात्रं फलाहारोगोमुखं तुरीयातीतस्यावधूतस्याजगरवृत्तिः सार्ववर्णिकेषु यतिर्नैकरात्रं वसेन्नकस्यापि नमेत्तुरीयातीतावधूतयोर्न ज्येष्ठो यो न स्वरूपज्ञः  ।  स ज्येष्ठोऽपिकनिष्ठो हस्ताभ्यां नद्युत्तरणं न कुर्यान्न वृक्षमारोहेन्न यानादिरूढो न क्रयवि-क्रयपरो न किंचिद्विनिमयपरो न दाम्भिको नानृतवादी न यतेः किंचित्कर्त-व्यमस्त्यस्ति चेत्सांकर्यम्  ।  तस्मान्मननादौ संन्यासिनामधिकारः  ।  आतुर-कुटीचकयोर्भूर्लोको बहूदकस्य स्वर्गलोको हंसस्य तपोलोकः परमहंसस्यसत्यलोकस्तुरीयातीतावधूतयोः स्वात्मन्येव कैवल्यं स्वरूपानुसन्धानेनभ्रमरकीटन्यायवत्  ।  यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम्  ।  तं तमेवसमाप्नोति नान्यथा श्रुतिशासनम्  ।  तदेवं ज्ञात्वा स्वरूपानुसंधानं विनान्य-थाचारपरो न भवेत्तदाचारवशात्तत्तल्लोकप्राप्तिर्ज्ञानवैराग्यसंपन्नस्य स्वस्मिन्नेवमुक्तिरिति न सर्वत्राचारप्रसक्तिस्तदाचारः  ।  जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिष्वेकशरीरस्यजाग्रत्काले विश्वः स्वप्नकाले तैजसः सुषुप्तिकाले प्राज्ञः अवस्थाभेदादवस्थे-श्वरभेदः कार्यभेदात्कारणभेदस्तासु चतुर्दशकारणानां बाह्यवृत्तयोऽन्तर्वृत्त-यस्तेषामुपादानकारणम्  ।  वृत्तयश्चत्वारः मनोबुद्धिरहंकारश्चित्तं चेति  ।तत्तद्वृत्तिव्यापारभेदेन पृथगाचारभेदः  ।  नेत्रस्थं जागरितं विद्यात्कण्टे स्वप्नंसमाविशत्  ।  सुषुप्तं हृदयस्थं तु तुरीयं मूर्ध्नि संस्थितम्  ।  तुरीयमक्षरमितिज्ञात्वा जागरिते सुषुप्त्यवस्थापन्न इव यद्यच्छ्रुतं यद्यद्दृष्टं तत्तत्सर्वमविज्ञातमिवयो वसेत्तस्य स्वप्नावस्थायामपि तादृगवस्था भवति  ।  स जीवन्मुक्त इतिवदन्ति  ।  सर्वश्रुत्यर्थप्रतिपादनमपि तस्यैव मुक्तिरिति  ।  भिक्षुर्नैहिकामुष्मिका-पेक्षः  ।  यद्यपेक्षास्ति तदनुरूपो भवति  ।  स्वरूपानुसन्धानव्यतितिक्तान्य-शास्त्राभ्यासैरुष्ट्राकुङ्कुमभारवद्व्यर्थो न योगशास्त्रप्रवृत्तिर्न सांख्यशास्त्राभ्यासोन मन्त्रतन्त्रव्यापारः  ।  इतरशास्त्रप्रवृत्तिर्यतेरस्ति चेच्छवालंकारवच्चर्मकारवदति-विदूरकर्माचारविद्यादूरो न प्रणवकीर्तनपरो यद्यत्कर्म करोति तत्तत्फलमनु-भवति एरण्डतैलफेनवदतः सर्वं परित्यज्य तत्प्रसक्तं मनोदण्डं करपात्रं----------------------३१९-
-दिगम्बरं दृष्ट्वा परिव्रजेद्भिक्षुः  ।  बालोन्मत्तपिशाचवन्मरणं जीवितं वा नकाङ्क्षेत कालमेव प्रतीक्षेत निर्देशभृतकन्यायेन परिव्राडिति  ।  तितिक्षाज्ञान-वैराग्यशमादिगुणवर्जितः  ।  भिक्षामात्रेण जीवी स्यात्स यतिर्यतिवृत्तिहा  ॥  १
॥न दण्डधारणेन न मुण्डनेन न वेषेण न दम्भाचारेण मुक्तिः  ।  ज्ञानदण्डोधृतो येन एकदण्डी स उच्यते  ।  काष्ठदण्डो धृतो येन सर्वाशी ज्ञानवर्जितः  ।स याति नरकान्घोरान्महारौरवसंज्ञितान्  ॥  २
॥  प्रतिष्ठा सूकरीविष्ठासमागीता महर्षिभिः  ।  तस्मादेनां परित्यज्य कीटवत्पर्यटेद्यतिः  ॥  ३
॥  अयाचितंयथालाभं भोजनाच्छादनं भवेत्  ।  परेच्छया च दिग्वासाः स्नानं कुर्यात्परे-च्छया  ॥  ४
॥  स्वप्नेऽपि यो हि युक्तः स्याज्जाग्रतीव विशेषतः  ।  ईदृक्चेष्टःस्मृतः श्रेष्टो वरिष्टो ब्रह्मवादिनाम्  ॥  ५
॥  अलाभे न विषादी स्याल्लाभे चैवन हर्षयेत्  ।  प्राणयात्रिकमात्रः स्यान्मात्रासङ्गाद्विनिर्गतः  ॥  ६
॥  अभिपूजि-तलाभांश्च जुगुप्सेतैव सर्वशः  ।  अभिपूजितलाभैस्तु यतिर्मुक्तोऽपि बध्यते॥  ७
॥  प्राणयात्रानिमित्तं च व्यङ्गारे भुक्तवज्जने  ।  काले प्रशस्ते वर्णानांभिक्षार्थं पर्यटेद्गृहान्  ॥  ८
॥  पाणिपात्रश्चरन्योगी नासकृद्भैक्षमाचरेत्  ।तिष्ठन्भुञ्ज्याच्चरन्भुञ्ज्यान्मध्येनाचमनं तथा  ॥  ९
॥  अब्धिवद्धृतमर्यादाभवन्ति विशदाशयाः  ।  नियतिं न विमिउ!ञ्चन्ति महान्तो भास्करा इव  ॥  १०
॥आस्येन तु यदाहारं गोवन्मृगयते मुनिः  ।  तदा समः स्यात्सर्वेषु सोऽमृत-त्त्वाय कल्पते  ॥  ११
॥  अनिन्द्यं वै व्रजेद्गेहं निन्द्यं गेहं तु वर्जयेत्  ।  अनावृतेविशेद्द्वारि गेहे नैवावृते व्रजेत्  ॥  १२
॥  पांसुना च प्रतिच्छन्नशून्यागार-प्रतिश्रयः  ।  वृक्षमूलनिकेतो वा त्यक्तसर्वप्रियाप्रियः  ॥  १३
॥  यत्रास्तमितशायीस्यान्निरग्निरनिकेतनः  ।  यथालब्धोपजीवी स्यान्मुनिर्दान्तो जितेन्द्रियः॥  १४
॥  निष्क्रम्य वनमास्थाय ज्ञानयज्ञो जितेन्द्रियः  ।  कालकाङ्क्षी चरन्नेवब्रह्मभूयाय कल्पते  ॥  १५
॥  अभयं सर्वभूतेभ्यो दत्वा चरति यो मुनिः  ।न तस्य सर्वभूतेभ्यो भयमुत्पद्यते क्वचित्  ॥  १६
॥  निर्मानश्चानहंकारोनिर्द्वन्द्वश्छिन्नसंशयः  ।  नैव क्रुध्यति न द्वेष्टि नानृतं भाषते गिरा  ॥  १७
॥पुण्यायतनचारी च भूतानामविहिंसकः  ।  काले प्राप्ते भवेद्भैक्षं कल्प्यतेब्रह्मभूयसे  ॥  १८
॥  वानप्रस्थगृहस्थाभ्यां न संसृज्येत कर्हिचित्  ।  अज्ञात-चर्यां लिप्सेत न चैनं हर्ष आविशेत्  ॥  १९
॥  अध्वा सूर्येण निर्दिष्टःकीटवद्विचरेन्महीम्  ।  आशीर्युक्तानि कर्माणि हिंसायुक्तानि यानि च  ॥  २०
॥----------------------३२०-
-लोकसंग्रहयुक्तानि नैव कुर्यान्न कारयेत्  ।  नासच्छास्त्रेषु सज्जेत नोपजीवेतजीविकाम्  ।  अतिवादांस्त्यजेत्तर्कान्पक्षं कंचन नाश्रयेत्  ॥  २१
॥  नशिष्याननुबध्नीत ग्रन्थान्नैवाभ्यसेद्बहून्  ।  न व्याख्यामुपयुञ्जीत नारम्भा-नारभेत्क्वचित्  ॥  २२
॥  अव्यक्तलिङ्गोऽव्यक्तार्थो मुनिरुन्मत्तबालवत्  ।कविर्मूकवदात्मानं तद्दृष्ट्या दर्शयेन्नृणाम्  ॥  २३
॥  न कुर्यान्न वदेत्किंचिन्नध्यायेत्साध्वसाधु वा  ।  आत्मारामोऽनया वृत्त्या विचरेज्जडवन्मुनिः  ॥  २४
॥एकश्चरेन्महीमेतां निःसङ्गः संयतेन्द्रियः  ।  आत्मक्रीड आत्मरतिरात्मवा-न्समदर्शनः  ॥  २५
॥  बुधो बालकवत्क्रीडेत्कुशलो जडवच्चरेत्  ।  वदेदुन्मत्त-वद्विद्वान् गोचर्यां नैगमश्चरेत्  ॥  २६
॥  क्षिप्तोऽवमानितोऽसद्भिः प्रलब्धो-ऽसूयितोऽपि वा  ।  ताडितः संनिरुद्धो वा वृत्त्या वा परिहापितः  ॥  २७
॥विष्ठितो मूत्रितो वाज्ञैर्बहुधैवं प्रकल्पितः  ।  श्रेयस्कामः कृच्छ्रगत आत्म-नात्मानमुद्धरेत्  ॥  २८
॥  संमाननं परां हानिं योगर्द्धेः कुरुते यतः  ।  जनेना-वमतो योगी योगसिद्धिं च विन्दति  ॥  २९
॥  तथा चरेत वै योगी सतांधर्ममदूषयन्  ।  जना यथावमन्येरन्गच्छेयुर्नैव सङ्गतिम्  ॥  ३०
॥  जरायु-जाण्डजादीनां वाङ्मनःकायकर्मभिः  ।  युक्तः कुर्वीत न द्रोहं सर्वसङ्गांश्चवर्जयेत्  ॥  ३१
॥  कामक्रोधौ तथा दर्पलोभमोहादयश्च ये  ।  तांस्तु दोषा-न्परित्यज्य परिव्राड् भयवर्जितः  ॥  ३२
॥  भैक्षाशनं च मौनित्वं तपो ध्यानंविशेषतः  ।  सम्यग्ज्ञानं च वैराग्यं धर्मोऽयं भिक्षुके मतः  ॥  ३३
॥  काषाय-वासाः सततं ध्यानयोगपरायणः  ।  ग्रामान्ते वृक्षमूले वा वसेद्देवालयेऽपिवा  ॥  ३४
॥  भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नाशी भवेत्क्वचित्  ।  चित्तशुद्धिर्भवे-द्यावत्तावन्नित्यं चरेत्सुधीः  ॥  ३५
॥  ततः प्रव्रज्य शुद्धात्मा संचरेद्यत्रकुत्रचित्  ।  बहिरन्तश्च सर्वत्र संपश्यन्हि जनार्दनम्  ॥  ३६
॥  सर्वत्र विचरे-न्मौनी वायुवद्वीतकल्मषः  ।  समदुःखसुखः क्षान्तो हस्तप्राप्तं च भक्षयेत्॥  ३७
॥  निर्वैरेण समं पश्यन्द्विजगोऽश्वमृगादिषु  ।  भावयन्मनसा विष्णुंपरमात्मानमीश्वरम्  ॥  ३८
॥  चिन्मयं परमानन्दं ब्रह्मैचाहमिति स्मरन्  ।ज्ञात्वैवं मनोदण्डं धृत्वा आशानिवृत्तो भूत्वा आशाम्बरधरो भूत्वा सर्वदामनोवाक्कायकर्मभिः सर्वसंसारमुत्सृज्य प्रपञ्चावाङ्मुखः स्वरूपानुसन्धानेनभ्रमरकीटन्यायेन मुक्तो भवतीत्युपनिषत्  ॥  ३९
॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्सु पञ्चमोपदेशः  ॥  ५
॥----------------------३२१-
-अथ नारदः पितामहमुवाच  ॥  भगवन् तदभ्यासवशात् भ्रमरकीटन्याय-वत्तदभ्यासः कथमिति  ।  तमाह पितामहः  ।  सत्यवाग्ज्ञानवैराग्याभ्यांविशिष्टदेहावशिष्टो वसेत्  ।  ज्ञानं शरीरं वैराग्यं जीवनं विद्धि शान्तिदान्तीनेत्रे मनो मुखं बुद्धिः कला पञ्चविंशतितत्त्वान्यवयवा अवस्था पञ्चमहा-भूतानि कर्म भक्तिज्ञानवैराग्यं शाखा जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयाश्चतुर्दशकरणानिपङ्कस्तम्भाकाराणीति  ।  एवमपि नावमतिपङ्कं कर्णधार इव यन्तेव गजंस्वबुद्ध्या वशीकृत्य स्वव्यतिरिक्तं सर्वं कृतकं नश्वरमिति मत्वा विरक्तः पुरुषःसर्वदा ब्रह्माहमिति व्यवहरेन्नान्यत्किंचिद्वेदितव्यं स्वव्यतिरेकेण  ।  जीवन्मुक्तोवसेत्कृतकृत्यो भवति  ।  न नाहं ब्रह्मेति व्यवहरेत्किंतु ब्रह्माहमस्मीत्यजस्रंजाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु  ।  तुरीयावस्थां प्राप्य तुरीयातीतत्वं व्रजेद्दिवा जाग्रन्नक्तंस्वप्नं सुषुप्तमर्धरात्रं गतमित्येकावस्थायां चतस्रोऽवस्थास्त्वेकैककरणाघीनानांचतुर्दशकरणानां व्यापारश्चक्षुरादीनाम्  ।  चक्षुषो रूपग्रहणं श्रोत्रयोः शब्दग्रहणंजिह्वाया रसास्वादनं घ्राणस्य गन्धग्रहणं वचसो वाग्व्यापारः पाणेरादानंपादयोः संचारः पायोरुत्सर्ग उपस्थस्यानन्दग्रहणं त्वचः स्पर्शग्रहणम्  ।तदधीना च विषयग्रहणबुद्धिः बुद्ध्या बुध्यति चित्तेन चेतयत्यहंकारेणा-हंकरोति  ।  विसृज्य जीव एतान्देहाभिमानेन जीवो भवति  ।  गृहाभिमानेनगृहस्थ इव शरीरे जीवः संचरति  ।  प्राग्दले पुण्यावृत्तिराग्नेय्यां निद्रालस्यौदक्षिणायां क्रौर्यबुद्धिर्नैरृत्यां पापबुद्धिः पश्चिमे क्रीडारतिर्वायव्यां गमनेबुद्धिरुत्तरे शान्तिरीशान्ये ज्ञानं कर्णिकायां वैराग्यं केसरेष्वात्मचिन्ता इत्येवंवक्त्रं ज्ञात्वा जीवदवस्थां प्रथमं जाग्रद्द्वितीयं स्वप्नं तृतीयं सुषुप्तं चतुर्थं तुरीयंचतुर्भिर्विरहितं तुरीयातीतम्  ।  विश्वतैजसप्राज्ञतटस्थभेदैरेक एव एको देवःसाक्षी निर्गुणश्च तद्ब्रह्माहमिति व्याहरेत्  ।  नो चेज्जाग्रदवस्थायां जाग्रदादि-चतस्रोऽवस्थाः स्वप्ने स्वप्नादिचतस्रोऽवस्थाः सुषुप्ते सुषुप्त्यादिचतस्रोऽवस्थाःतुरीये तुरीयादिचतस्रोऽवस्थाः न त्वेवं तुरीयातीतस्य निर्गुणस्य  ।  स्थूलसूक्ष्म-कारणरूपैर्विश्वतैजसप्राज्ञेश्वरैः सर्वावस्थासु साक्षी त्वेक एवावतिष्ठते  ।  उततटस्थो द्रष्टा तटस्थो न द्रष्टा द्रष्टृत्वान्न द्रष्टैव कर्तृत्वभोक्तृत्वाहंकारादिभिःस्पृष्टो जीवः जीवेतरो न स्पृष्टः  ।  जीवोऽपि न स्पृष्ट इति चेन्न  ।  जीवाभि-मानेन क्षेत्राभिमानः  ।  शरीराभिमानेन जीवत्वम्  ।  जीवत्वं घटाकाशमहा-काशवद्व्यवधानेऽस्ति  ।  व्यवधानवशादेव हंसः सोऽहमिति मन्त्रेणोच्छ्वास-----------------------३२२-
-निःश्वासव्यपदेशेनानुसन्धानं करोति  ।  एवं विज्ञाय शरीराभिमानं त्यजेन्नशरीराभिमानी भवति  ।  स एव ब्रह्मेत्युच्यते  ।  त्यक्तसङ्गो जितक्रोधोलघ्वाहारो जितेन्द्रियः  ।  पिधाय बुद्ध्या द्वाराणि मनो ध्याने निवेशयेत्॥  १
॥  शून्येष्वेवावकाशेषु गुहासु च वनेषु  ।  नित्ययुक्तः सदा योगी ध्यानंसम्यगुपक्रमेत्  ॥  २
॥  आतिथ्यश्राद्धयज्ञेषु देवयात्रोत्सवेषु च  ।  महाजनेषुसिद्ध्यर्थी न गच्छेद्योगवित्क्वचित्  ॥  ३
॥  यथैनमवमन्यन्ते जनाःपरिभवन्ति च  ।  तथा युक्तश्चरेद्योगी सतां वर्त्म न दूषयेत्  ॥  ४
॥  वाग्दण्डःकर्मदण्डश्च मनोदण्डश्च ते त्रयः  ।  यस्यैते नियता दण्डाः स त्रिदण्डी महा-यतिः  ॥  ५
॥  विधूमे च प्रशान्ताग्नौ यस्तु माधुकरीं चरेत्  ।  गृहे चविप्रमुख्यानां यतिः सर्वोत्तमः स्मृतः  ॥  ६
॥  दण्डभिक्षां च यः कुर्यात्स्वधर्मेव्यसनं विना  ।  यस्तिष्ठति न वैराग्यं याति नीचयतिर्हि सः  ॥  ७
॥  यस्मिन्गृहे विशेषेण लभेद्भिक्षां च वासनात्  ।  तत्र नो याति यो भूयः सयतिर्नेतरः स्मृतः  ॥  ८
॥  यः शरीरेन्द्रियादिभ्यो विहीनं सर्वसाक्षिणम्  ।पारमार्थिकविज्ञानं सुखात्मानं स्वयंप्रभम्  ॥  ९
॥  परतत्त्वं विजानातिसोऽतिवर्णाश्रमी भवेत्  ।  वर्णाश्रमादयो देहे मायया परिकल्पिताः॥  १०
॥  नात्मनो बोधरूपस्य मम ते सन्ति सर्वदा  ।  इति यो वेद वेदान्तैःसोऽतिवर्णाश्रमी भवेत्  ॥  ११
॥  यस्य वर्णाश्रमाचारो गलितः स्वात्मदर्श-नात्  ।  स वर्णानाश्रमान्सर्वानतीत्य स्वात्मनि स्थितः  ॥  १२
॥  योऽतीत्यस्वाश्रमान्वर्णानात्मन्येव स्थितः पुमान्  ।  सोऽतिवर्णाश्रमी प्रोक्तः सर्ववेदार्थ-वेदिभिः  ॥  १३
॥  तस्मादन्यगता वर्णा आश्रमा अपि नारद  ।  आत्मन्यारो-पिताः सर्वे भ्रान्त्या तेनात्मवेदिना  ॥  १४
॥  न विधिर्न निषेधश्च न वर्ज्या-वर्ज्यकल्पना  ।  ब्रह्मविज्ञानिनामस्ति तथा नान्यच्च नारद  ॥  १५
॥  विरज्य सर्व-भूतेभ्य आ विरिञ्चिपदादपि  ।  घृणां विपाट्य सर्वस्मिन्पुत्रमित्रादिकेष्वपि॥  १६
॥  श्रद्धालुर्भुक्तिमार्गेषु वेदान्तज्ञानलिप्सया  ।  उपायनकरो भूत्वा गुरुंब्रह्मविदं व्रजेत्  ॥  १७
॥  सेवाभिः परितोष्यैनं चिरकालं समाहितः  ।  सदावेदान्तवाक्यार्थं शृणुयात्सुसमाहितः  ॥  १८
॥  निर्ममो निरहंकारः सर्वसङ्ग-विवर्जितः  ।  सदा शान्त्यादियुक्तः सन्नात्मन्यात्मानमीक्षते  ॥  १९
॥  संसार-दोषदृष्ट्यैव विरक्तिर्जायते सदा  ।  विरक्तस्य तु संसारात्संन्यासः स्यान्न संशयः॥  २०
॥  मुमुक्षुः परहंसाख्यः साक्षान्मोक्षैकसाधनम्  ।  अभ्यसेद्ब्रह्मविज्ञानं----------------------३२३-
-वेदान्तश्रवणादिना  ॥  २१
॥  ब्रह्मविज्ञानलाभाय परहंससमाह्वयः  ।  शान्ति-दान्त्यादिभिः सर्वैः साधनैः सहितो भवेत्  ॥  २२
॥  वेदान्ताभ्यासनिरतःशान्तो दन्तो जितेन्द्रियः  ।  निर्भयो निर्ममो नित्यो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहः॥  २३
॥  जीर्णकौपीनवासाः स्यान्मुण्डी नग्नोऽथ वा भवेत्  ।  प्राज्ञो वेदान्तवि-द्योगी निर्ममो निरहंकृतिः  ॥  २४
॥  मित्रादिषु समो मैत्रः समस्तेष्वेवजन्तुषु  ।  एको ज्ञानी प्रशान्तात्मा स संतरति नेतरः  ॥  २५
॥  गुरूणांच हिते युक्तस्तत्र संवत्सरं वसेत्  ।  नियमेष्वप्रमत्तस्तु यमेषु च सदाभवेत्  ॥  २६
॥  प्राप्य चान्ते ततश्चैव ज्ञानयोगमनुत्तमम्  ।  अविरोधेन धर्मस्यसंचरेत्पृथिवीमिमाम्  ॥  २७
॥  ततः संवत्सरस्यान्ते ज्ञानयोगमनुत्तमम्  ।आश्रमत्रयमुत्सृज्य प्राप्तश्च परमाश्रमम्  ॥  २८
॥  अनुज्ञाप्य गुरूंश्चैव चरेद्धिपृथिवीमिमाम्  ।  त्यक्तसङ्गो जितक्रोधो लघ्वाहारो जितेन्द्रियः  ॥  २९
॥  द्वा-विमौ न विरज्येते विपरीतेन कर्मणा  ।  निरारम्भो गृहस्थश्च कार्यवांश्चैव भिक्षु-कः  ॥  ३०
॥  माद्यति प्रमदां दृष्ट्वा सुरां पीत्वा च माद्यति  ।  तस्माद्दृष्टिविषांनारीं दूरतः परिवर्जयेत्  ॥  ३१
॥  सं भाषणं सह स्त्रीभिरालापः प्रेक्षणं तथा  ।नृत्तं गानं सहासं च परिवादांश्च वर्जयेत्  ॥  ३२
॥  न स्नानं न जपः पूजा नहोमो नैव साधनम्  ।  नाग्निकार्यादिकार्यं च नैतस्यास्तीह नारद  ॥  ३३
॥नार्चनं पितृकार्यं च तीर्थयात्रा व्रतानि च  ।  धर्माधर्मादिकं नास्ति न विधि-र्लौकिकी त्रिया  ॥  ३४
॥  संत्यजेत्सर्वकर्माणि लोकाचारं च सर्वशः  ।  कृमि-कीटपतङ्गांश्च तथा योगी वनस्पतीन्  ॥  ३५
॥  न नाशयेद्बुधो जीवन्परमार्थ-मतिर्यतिः  ।  नित्यमन्तर्मुखः स्वच्छः प्रशान्तात्मा स्वपूर्णधीः  ॥  ३६
॥  अन्तः-सङ्गपरित्यागी लोके विहर नारद  ।  नाराजके जनपदे चरत्येकचरो मुनिः॥  ३७
॥  निःस्तुतिर्निर्नमस्कारो निःस्वधाकार एव च  ।  चलाचलनिकेतश्चयतिर्यादृच्छिको भवेदित्युपनिषत्  ॥  ३८
॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्सु षष्ठोपदेशः  ॥  ६
॥अथ यतेर्नियमः कथमिति पृष्टं नारदं पितामहः पुरस्कृत्य विरक्तः सन्योवर्षासु ध्रुवशीलोऽष्टौ मास्येकाकी चरन्नैकत्र निवसेद्भिक्षुर्भयात्सारङ्गवदेकत्रन तिष्ठेत्स्वगमननिरोधग्रहणं न कुर्याद्धस्ताभ्यां नद्युत्तरणं न कुर्यान्न वृक्षारो-हणमपि न देवोत्सवदर्शनं कुर्यान्नैकत्राशी न बाह्यदेवार्चनं कुर्यात्स्वव्यतिरिक्तंसर्वं त्यक्त्वा मधुकरवृत्त्याहारमाहरन्कृशो भूत्वा मेदोवृद्धिमकुर्वन्नाज्यं रुधिर-----------------------३२४-
-मिव त्यजेदेकत्रान्नं पललमिव गन्धलेपनमशुद्धिलेपनमिव क्षारमन्त्यजमिववस्त्रमुच्छिष्टपात्रमिवाभ्यङ्गं स्त्रीसङ्गमिव मित्राह्लादकं मूत्रमिव स्पृहां गोमांस-मिव ज्ञातचरदेशं चण्डालवाटिकामिव स्त्रियमहिमिव सुवर्णं कालकूटमिवसभास्थलं श्मशानस्थलमिव राजधानीं कुम्भीपाकमिव शवपिण्डवदेकत्रान्नंन देहान्तरदर्शनं प्रपञ्चवृत्तिं परित्यज्य स्वदेशमुत्सृज्य ज्ञातचरदेशं विहायविस्मृतपदार्थं पुनः प्राप्तहर्ष इव स्वमानन्दमनुस्मरन्स्वशरीराभिमानदेशवि-स्मरणं मत्वा स्वशरीरं शवमिव हेयमुपगम्य कारागृहविनिर्मुक्तचोरवत्पुत्राप्त-बन्दुभवस्थलं विहाय दूरतो वसेत्  ॥  १
॥  अयत्नेन प्राप्तमाहरन्ब्रह्मप्रणवध्यानानु-सन्धानपरो भूत्वा सर्वकर्मनिर्मुक्तः कामक्रोधलोभमोहमदमात्सर्यादिकंदग्ध्वा त्रिगुणातीतः षडूर्भिरहितः षड्भावविकारशून्यः सत्यवाक्शुचिरद्रोहीग्राम एकरात्रं पत्तने पञ्चरात्रं क्षेत्रे पञ्चरात्रं तीर्थे पञ्चरात्रमनिकेतः स्थिरम-तिर्नानृतवादी गिरिकन्दरेषु वसेदेक एव द्वौ वा चरेत् ग्रामं त्रिभिर्नगरं चतु-र्भिर्ग्राममित्येकश्चरेत्  ।  भिक्षुश्चतुर्दशकरणानां न तत्रावकाशं दद्यादविच्छिन्न-ज्ञानाद्वैराग्यसंपत्तिमनुभूय मत्तो न कश्चिन्नान्यो व्यतिरिक्त इत्यात्मन्यालोच्यसर्वतः स्वरूपमेव पश्यञ्जीवन्मुक्तिमवाप्य प्रारब्धप्रतिभासनाशपर्यन्तंचतुर्विधं स्वरूपं ज्ञात्वा देहपतनपर्यन्तं स्वरूपानुसंधानेन वसेत्  ॥  २
॥  त्रिषवण-स्नानं कुटीचकस्य बहूदकस्य द्विवारं हंसस्येकवारं परमहंसस्य मानसस्नानंतुरीयातीतस्य भस्मस्नानमवधूतस्य वायव्यस्नानम्  ।  ऊर्ध्वपुण्ड्रं कुटीचकस्यत्रिपुण्ड्रं बहूदकस्य ऊर्ध्वपुण्ड्रं त्रिपुण्ड्रं हंसस्य भस्मोद्धूलनं परमहंसस्य तुरीया-तीतस्य तिलकपुण्ड्रमवधूतस्य न किंचित्  ।  तुरीयातीतावधूतयोः ऋतुक्षौरंकुटीचकस्य ऋतुद्वयक्षौरं बहूदकस्य न क्षौरं हंसस्य परमहंसस्य च न क्षौरम्  ।अस्ति चेदयनक्षौरम्  ।  तुरीयातीतावधूतयोः न क्षौरम्  ।  कुटीचकस्यैकान्नंमाधुकरं बहूदकस्य हंसपरमहंसयोः करपात्रं तुरीयातीतस्य गोमुखं अवधूत-स्याजगरवृत्तिः  ।  शाटीद्वयं कुटीचकस्य बहूदकस्यैकशाटी हंसस्य खण्डं दिग-म्बरं परमहंसस्य एककौपीनं वा तुरीयातीतावधूतयोर्जातरूपधरत्वं हंसपरम-हंसयोरजिनं न त्वन्येषाम्  ॥  ३
॥  कूटीचकबहूदकयोर्देवार्चनं हंसपरमहंसयोर्मान-सार्चनं तुरीयातीतावधूतयोः सोहं भावना  ।  कुटीचकबहूदकयोर्मन्त्रजपाधिकारोहंसपरमहंसयोर्ध्यानाधिकारस्तुरीयातीतावधूतयोर्न त्वन्याधिकारस्तुरीयाती-तावधूतयोर्महावाक्योपदेशाधिकारः परमहंसस्यापि  ।  कुटीचकबहूदकहंसानां----------------------३२५-
-नान्यस्योपदेशाधिकारः  ।  कुटीचकबहूदकयोर्मानुषप्रनवः हंसपरमहंसयोरा-न्तरप्रणवः तुरीयातीतावधूतयोर्ब्रह्मप्रणवः  ।  कुटीचकबहूदकयोः श्रवणं हंस-परमहंसयोर्मननं तुरीयातीतावधूतयोर्निदिध्यासः  ।  सर्वेषामात्मानुसन्धानंविधिरित्येव मुमुक्षुः सर्वदा संसारतारकं तारकमनुस्मरञ्जीवन्मुक्तो वसेदधि-कारविशेषेण कैवल्यप्राप्त्युपायमन्विष्येद्यतिरित्युपनिषत्  ॥  ४
॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्सु सप्तमोपदेशः  ॥  ७
॥अथ हैनं भगवन्तं परमेष्ठिनं नारदः पप्रच्छ संसारतारकं प्रसन्नो ब्रूहीति  ।तथेति परमेष्ठी वक्तुमुपचक्रमे ओमिति ब्रह्मेति व्यष्टिसमष्टिप्रकारेण  ।का व्यष्टिः का समष्टिः संहारप्रणवः सृष्टिप्रणवश्चान्तर्बहिश्चोभयात्मकत्वात्त्रि-विधो ब्रह्मप्रणवः  ।  अन्तः प्रणवो व्यावहारिकप्रणवः  ।  बाह्यप्रणव आर्षप्रणवः  ।उभयात्मको विराट्प्रणवः  ।  संहारप्रणवो ब्रह्मप्रणव अर्धमात्राप्रणवः  ।  ओ-मिति ब्रह्म  ।  ओमित्येकाक्षरमन्तःप्रणवं विद्धि  ।  स चाष्टधा भिद्यते  ।  अकारो-कारमकारार्धमात्रानादबिन्दुकलाशक्तिश्चेति  ।  तत्र चत्वार अकारश्चायुतावय-वान्वित उकारः सहस्रावयवान्वितो मकारः शतावयवोपेतोऽर्धमात्राप्रणवो-ऽनन्तावयवाकारः  ।  सगुणो विराट्प्रणवः संहारो निर्गुणप्रणव उभयात्मकोत्प-त्तिप्रणवो यथाप्लुतो विराट्प्लुतः प्लुतसंहारो विराट्प्रणवः षोडशमात्रात्मकःषट्त्रिंशत्तत्त्वातीतः  ।  षोडशमात्रात्मकत्वं कथमित्युच्यते  ।  अकारः प्रथमो-कारो द्वितीया मकारस्तृतीयार्धमात्रा चतुर्थी नादः पञ्चमी बिन्दुः षष्ठी कलासप्तमी कलातीताष्टमी शान्तिर्नवमी शान्त्यतीता दशमी उन्मन्येकादशीमनोन्मनी द्वादशी पुरी त्रयोदशी मध्यमा चतुर्दशी पश्यन्ती पञ्चदशी परा  ।षोडशी पुनश्चतुःषष्टिमात्रा प्रकृतिपुरुषद्वैविध्यमासाद्याष्टाविंशत्युत्तरभेदमात्रा-स्वरूपमासाद्य सगुणनिर्गुणत्वमुपेत्यैकोऽपि ब्रह्मप्रणवः सर्वाधारः परंज्योति-रेष सर्वेश्वरो विभुः सर्वदेवमयः सर्वप्रपञ्चाधारगर्भितः  ॥  १
॥  सर्वाक्षरमयःकालः सर्वागममयः शिवः  ।  सर्वश्रुत्युत्तमो मृग्यः सकलोपनिषन्मयः  ॥  २
॥भूतं भव्यं भविष्यद्यत्त्रिकालोदितमव्ययम्  ।  तदप्यॐकारमेवायं विद्धि मोक्षप्र-दायकम्  ॥  ३
॥  तमेवात्मानमित्येतद्ब्रह्मशब्देन वर्णितम्  ।  तदेकममृतमजरम-नुभूय तथोमिति  ॥  ४
॥  सशरीरं समारोप्य तन्मयत्वं तथोमिति  ।  त्रिशरीरंतमात्मानं परं ब्रह्म विनिश्चिनु  ॥  ५
॥  परं ब्रह्मानुसंदध्याद्विश्वादीनां क्रमः क्रमात्  ।स्थूलत्वात्स्थूलभुक्त्वाच्च सूक्ष्मत्वात्सूक्ष्मभुक् परम्  ॥  ६
॥  ऐक्यत्वानन्दभोगाच्च----------------------३२६-
-सोऽयमात्मा चतुर्विधः  ।  चतुष्पाज्जागरितः स्थूलः स्थूलप्रज्ञो हि विश्वभुक्॥  ७
॥  एकोनविंशतिमुखः साष्टाङ्गः सर्वगः प्रभुः  ।  स्थूलभुक् चतुरात्माथविश्वो वैश्वानरः पुमान्  ॥  ८
॥  विश्वजित्प्रथमः पादः स्वप्नस्थानगतः प्रभुः  ।सूक्ष्मप्रज्ञः स्वतोऽष्टाङ्ग एको नान्यः परंतप  ॥  ९
॥  सूक्ष्मभुक् चतुरात्माथ तैजसोभूतराडयम्  ।  हिरण्यगर्भः स्थूलोऽन्तर्द्वितीयः पाद उच्यते  ॥  १०
॥  कामंकामयते यावद्यत्र सुप्तो न कंचन  ।  स्वप्नं पश्यति नैवात्र तत्सुषुप्तमपि स्फुटम्॥  ११
॥  एकीभूतः सुषुप्तस्थः प्रज्ञानघनवान्सुखी  ।  नित्यानन्दमयोऽप्यात्मासर्वजीवान्तरस्थितः  ॥  १२
॥  तथाप्यानन्दभुक् चेतोमुखः सर्वगतोऽव्ययः  ।चतुरात्मेश्वरः प्राज्ञस्तृतीयः पादसंज्ञितः  ॥  १३
॥  एष सर्वेश्वरश्चैष सर्वज्ञःसूक्ष्मभावनः  ।  एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्य प्रभवाप्ययौ  ॥  १४
॥  भूतानांत्रयमप्येतत्सर्वोपरमबाधकम्  ।  तत्सुषुप्तं हि यत्स्वप्नं मायामात्रं प्रकीर्ति-तम्  ॥  १५
॥  चतुर्थश्चतुरात्मापि सच्चिदेकरसो ह्ययम्  ।  तुरीयावसितत्वाच्चएकैकत्वानुसारतः  ॥  १६
॥  ज्ञातानुज्ञात्रननुज्ञातृविकल्पज्ञानसाधनम्  ।  वि-कल्पत्रयमत्रापि सुषुप्तं स्वप्नमान्तरम्  ॥  १७
॥  मायामात्रं विदित्वैवं सच्चि-देकरसो ह्ययम्  ।  विभक्तो ह्ययमादेशो न स्थूलप्रज्ञमन्वहम्  ॥  १८
॥ नसूक्ष्मप्रज्ञमत्यन्तं न प्रज्ञं न क्वचिन्मुने  ।  नैवाप्रज्ञं नोभयतःप्रज्ञं न प्रज्ञमा-न्तरम्  ॥  १९
॥  नाप्रज्ञमपि न प्रज्ञाघनं चादृष्टमेव च  ।  तदलक्षणमग्राह्यंयद्व्यवहार्यमचिन्त्यमव्यपदेश्यमेकात्मप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शिवं शान्तमद्वैतंचतुर्थं मन्यन्ते स ब्रह्मप्रणवः स विज्ञेयो नापरस्तुरीयः सर्वत्र भानुवन्मुमुक्षू-णामाधारः स्वयंज्योतिर्ब्रह्माकाशः सर्वदा विराजते परंब्रह्मत्वादित्युपनिषत्  ॥  २०
॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्स्वष्टमोपदेशः  ॥  ८
॥अथ ब्रह्मस्वरूपं कथमिति नारदः पप्रच्छ  ।  तं होवाच पितामहः किंब्रह्मस्वरूपमिति  ।  अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति ये विदुस्ते पशवो न स्वभाव-पशवस्तमेवं ज्ञात्वा विद्वान्मृत्युमुखात्प्रमुच्यते नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय  ।कालः स्वभावो नियतिर्यदृच्छा भूतानि योनिः पुरुष इति चिन्त्यम्  ।  संयोगएषां नत्वात्मभावादात्मा ह्यनीशः सुखदुःखहेतोः  ॥  १
॥  ते ध्यानयोगा-नुगता अपश्यन्देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम्  ।  यः कारणानि निखिलानिज्ञानि कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येकः  ॥  २
॥  तमेकस्मिंस्त्रिवृतं षोडशान्तं शता-र्धारं विंशतिप्रत्यराभिः  ।  अष्टकैः षड्भिर्विश्वरूपैकपाशं त्रिमार्गभेदं द्विनिमित्तैक-----------------------३२७-
-मोहम्  ॥  ३
॥  पञ्चस्रोतोम्बुं पञ्चयोन्युग्रवक्त्रां पञ्चप्राणोर्मिं पञ्चबुद्ध्यादि-मूलाम्  ।  पञ्चावर्तां पञ्चदुःखौघवेगां पञ्चाशद्भेदां पञ्चपर्वामधीमः  ॥  ४
॥  सर्वा-जीवे सर्वसंस्थे बृहन्ते तस्मिन्हंसो भ्राम्यते ब्रह्मचक्रे  ।  पृथगात्मानं प्रेरितारंच मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति  ॥  ५
॥  उद्गीथमेतत्परमं तु ब्रह्म तस्मिंस्त्रयंस्वप्रतिष्ठाक्षरं च  ।  अत्रान्तरं वेदविदो विदित्वा लीनाः परे ब्रह्मणि तत्परा-यणाः  ॥  ६
॥  संयुक्तमेतत्क्षरमक्षरं च व्यक्ताव्यक्तं भरते विश्वमीशः  ।अनीशश्चात्मा बध्यते भोक्तृभावाज्ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः  ॥  ७
॥ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशानीशावजा ह्येका भोक्तृभोगार्थयुक्ता  ।  अनन्तश्चात्माविश्वरूपो ह्यकर्ता त्रयं यदा विन्दते ब्रह्म ह्येतत्  ॥  ८
॥  क्षरं प्रधानममृताक्षरंहरः क्षरात्मानावीशते देव एकः  ।  तस्याभिध्यानाद्योजनात्तत्त्वभावाद्भूयश्चान्तेविश्वमायानिवृत्तिः  ॥  ९
॥  ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः क्षीणैः क्लेशैर्जन्म-मृत्युप्रहाणिः  ।  तस्माभिध्यानात्त्रितयं देहभेदे विश्वैश्वर्यं केवल आत्मकामः॥  १०
॥  एतज्ज्ञेयं नित्यमेवात्मसंस्थं नातः परं वेदितव्यं हि किंचित्  ।भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्वं प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्म ह्येतत्  ॥  ११
॥आत्मविद्यातपोमूलं तद्ब्रह्मोपनिषत्परम्  ।  य एवं विदित्वा स्वरूपमेवानुचिन्त-यंस्तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः  ॥  १२
॥  तस्माद्विराड्भूतं भव्यंभविष्यद्भवत्यनश्वरस्वरूपम्  ।  अणोरणियान्महतो महीयानात्मास्य जन्तो-र्निहितो गुहायाम्  ।  तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादान्महिमान-मीशम्  ॥  १३
॥  अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः  ।स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता तमाहुरग्र्यं पुरुषं महान्तम्  ॥  १४
॥अशरीरं शरीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम्  ।  महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो नशोचति  ॥  १५
॥  सर्वस्य धातारमचिन्त्यशक्तिं सर्वागमान्तार्थविशेषवेद्यम्  ।परात्परं परमं वेदितव्यं सर्वावसाने सकृद्वेदितव्यम्  ॥  १६
॥  कविं पुराणंपुरुषोत्तमोत्तमं सर्वेश्वरं सर्वदेवैरुपास्यम्  ।  अनादिमध्यान्तमनन्तमव्ययंशिवाच्युताम्भोरुहगर्भभूधरम्  ॥  १७
॥  स्वेनावृतं सर्वमिदं प्रपञ्चं पञ्चात्मकंपञ्चसु वर्तमानम्  ।  पञ्चीकृतानन्तभवप्रपञ्चं पञ्चीकृतस्वावयवैरसंवृतम्  ।  परा-त्परं यन्महतो महान्तं स्वरूपतेजोमयशाश्वतं शिवम्  ॥  १८
॥  नाविरतोदुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः  ।  नाशान्तमनसो वापि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात्॥  १९
॥  नान्तःप्रज्ञं न बहिःप्रज्ञं न स्थूलं नास्थूलं न ज्ञानं नाज्ञानं नोभयतः-----------------------३२८-
-प्रज्ञमग्राह्यमव्यवहार्यं स्वान्तःस्थितः स्वयमेवेति य एवं वेद स मुक्तोभवति स मुक्तो भवतीत्याह भगवान्पितामहः  ।  स्वस्वरूपज्ञः परिव्राट् परिव्रा-डेकाकी चरति भयत्रस्तसारङ्गवत्तिष्ठति  ।  गमनविरोधं न करोति  ।  स्वशरीर-व्यतिरिक्तं सर्वं त्यक्त्वा षट्पदवृत्त्या स्थित्वा स्वरूपानुसन्धानं कुर्वन्सर्वमन-न्यबुद्ध्या स्वस्मिन्नेव मुक्तो भवति  ।  स परिव्राट् सर्वक्रियाकारकनिवर्तकोगुरुशिष्यशास्त्रादिविनिर्मुक्तः सर्वसंसारं विसृज्य चामोहितः परिव्राट् कथंनिर्धनिकः सुखी धनवाञ्ज्ञानाज्ञानोभयातीतः सुखदुःखातीतः स्वयंज्योतिःप्रकाशः सर्ववेद्यः सर्वज्ञः सर्वसिद्धिदः सर्वेश्वरः सोऽहमिति  ।  तद्विष्णोः परमंपदं यत्र गत्वा न निवर्तन्ते योगिनः  ।  सूर्यो न तत्र भाति न शशाङ्कोऽपि नस पुनरावर्तते न स पुनरावर्तते तत्कैवल्यमित्युपनिषत्  ॥  २०
॥इति नारदव्राजकोपनिषत्सु नवमोपदेशः  ॥  ९
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ४५
॥त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषत्  ॥  ४६
॥शुक्लयजुर्वेदीयायोगज्ञानैकसंसिद्धशिवतत्त्वतयोज्ज्वलम्  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्तं परंब्रह्म भवाम्यहम्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ त्रिशिखी ब्राह्मण आदित्यलोकं जगामं तं गत्वोवाच  ।  भगवन् किं देहःकिं प्राणः किं कारणं किमात्मेति  ।  स होवाच सर्वमिदं शिव एव विजानीहि  ।किंतु नित्यः शुद्धो निरञ्जनो विभुरद्वयः शिव एकः स्वेन भासेदं सर्वं दृष्ट्वातप्तायःपिण्डवदेकं भिन्नवदवभासते  ।  तद्भासकं किमिति चेदुच्यते  ।  सच्छ-व्दवाच्यमविद्याशबलं ब्रह्म  ।  ब्रह्मणोऽव्यक्तम्  ।  अव्यक्तान्महत्  ।  महतोऽहं-कारः  ।  अहंकारात्पञ्च तन्मात्राणि  ।  पञ्चतन्मात्रेभ्यः पञ्चमहांभूतानि  ।  पञ्च-महाभूतेभ्योऽखिलं जगत्  ॥  तदखिलं किमिति  ।  भूतविकारविभागादिरिति  ।एकस्मिन्पिण्डे कथं भूतविकारविभाग इति  ।  तत्तत्कार्यकारणभेदरूपेणांशत-त्ववाचकवाच्यस्थानभेदविषयदेवताकोशभेदविभागा भवन्ति  ।  अथाकाशो-----------------------३२९-
-ऽन्तःकरणमनोबुद्धिचित्ताहंकाराः  ।  वायुः समानोदानव्यानापानप्राणाः  ।वह्निः श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणानि  ।  आपः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः  ।  पृथिवीवाक्पाणिपादपायूपस्थाः  ।  ज्ञानसंकल्पनिश्चयानुसंधानाभिमाना आकाश-कार्यान्तःकरणविषयाः  ।  समीकरणोन्नयनग्रहणश्रवणोच्छ्वासा वायुकार्यप्राणा-दिविषयाः  ।  शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा अग्निकार्यज्ञानेन्द्रियविषया अबाश्रिताः  ।वचनादानगमनविसर्गानन्दाः पृथिवीकार्यकर्मेन्द्रियविषयाः  ।  कर्मज्ञानेन्द्रिय-विषयेषु प्राणतन्मात्रविषया अन्तर्भूताः  ।  मनोबुद्ध्योश्चित्ताहंकारौ चान्तर्भूतौ  ।अवकाशविधूतदर्शनपिण्डीकरणधारणाः सूक्ष्मतमा जैवतन्मात्रविषयाः  ।  एवंद्वादशाङ्गानि आध्यात्मिकान्याधिभौतिकान्याधिदैविकानि अत्र निशाकर-चतुर्मुखदिग्वातार्कवरुणाश्वयग्नीन्द्रोपेन्द्रप्रजापतियमा इत्यक्षाधिदेवतारूपैर्द्वाद-शनाड्यन्तःप्रवृत्ताः प्राणा एवाङ्गानि अङ्गज्ञानं तदेव ज्ञातेति  ।  अथ व्योमा-निलानलजलान्नानां पञ्चीकरणमिति  ।  ज्ञातृत्वं समानयोगेन श्रोत्रद्वारा शब्द-गुणो वागधिष्ठित आकाशे तिष्ठति आकाशस्तिष्ठति  ।  मनोव्यानयोगेनत्वग्द्वारा स्पर्शगुणः पाण्यधिष्ठितो वायौ तिष्ठति वायुस्तिष्ठति  ।  बुद्धिरुदान-योगेन चक्षुर्द्वारा रूपगुणः पादाधिष्ठितोऽग्नौ तिष्ठत्यग्निस्तिष्ठति  ।  चित्तमपान-योगेन जिह्वाद्वारा रसगुण उपस्थाधिष्ठितोऽप्सु तिष्ठत्यापस्तिष्ठन्ति  ।  अहंकारःप्राणयोगेन घ्राणद्वारा गन्धगुणो गुदाधिष्ठितः पृथिव्यां तिष्ठति पृथिवीतिष्ठति य एवं वेद  ।  अत्रैते श्लोका भवन्ति -- पृथग्भूते षोडश कलाः स्वार्थ-भागान्परान्क्रमात्  ।  अन्तःकरणव्यानाक्षिरसपायुनभः क्रमात्  ॥  १
॥मुख्यात्पूर्वोत्तरैर्भागैर्भूते भूते चतुश्चतुः  ।  पूर्वमाकाशमाश्रित्य पृथिव्यादिषुसंस्थिताः  ॥  २
॥  मुख्यादूर्ध्वे परा ज्ञेया न परानुत्तरान्विदुः  ।  एवमंशोह्यभूत्तस्मात्तेभ्यश्चांशो ह्यभूत्तथा  ॥  ३
॥  तस्मादन्योन्यमाश्रित्य ह्योतंप्रोतमनुक्रमात्  ।  पञ्चभूतमयी भूमिः सा चेतनसमन्विता  ॥  ४
॥  ततओषधयोऽन्नं च ततः पिण्डाश्चतुर्विधाः रसासृङ्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणिधातवः  ॥  ५
॥  केचित्तद्योगतः पिण्डा भूतेभ्यः संभवाः क्वचित्  ।  तस्मिन्नन्न-मयः पिण्डो नाभिमण्डलसंस्थितः  ॥  ६
॥  अस्य मध्येऽस्ति हृदयं सनालंपद्मकोशवत्  ।  सत्त्वान्तर्वर्तिनो देवाः कर्त्रहंकारचेतनाः  ॥  ७
॥  अस्य बीजंतमःपिण्डं मोहरूपं जडं घनम्  ।  वर्तते कण्ठमाश्रित्य मिश्रीभूतमिदं जगत्॥  ८
॥  प्रत्यगानन्दरूपात्मा मूर्ध्नि स्थाने परे पदे  ।  अनन्तशक्ति-----------------------३३०-
-संयुक्तो जगद्रूपेण भासते  ॥  ९
॥  सर्वत्र वर्तते जाग्रत्स्वप्नं जाग्रति वर्तते  ।सुषुप्तं च तुरीयं च नान्यावस्थासु कुत्रचित्  ॥  १०
॥  सर्वदेशेष्वनुस्यू-तश्चतूरूपः शिवात्मकः  ।  यथा महाफले सर्वे रसाः सर्वप्रवर्तकाः  ॥  ११
॥तथैवान्नमये कोशे कोशास्तिष्ठन्ति चान्तरे  ।  यथा कोशस्तथा जीवो यथाजीवस्तथा शिवः  ॥  १२
॥  सविकारस्तथा जीवो निर्विकारस्तथा शिवः  ।कोशास्तस्य विकारास्ते ह्यवस्थासु प्रवर्तकाः  ॥  १३
॥  यथा रसाशयेफेनं मथनादेव जायते  ।  मनोनिर्मथनादेव विकल्पा बहवस्तथा  ॥  १४
॥कर्मणा वर्तते मर्मी तत्त्यागाच्छान्तिमाप्नुयात्  ।  अयने दक्षिणे प्राप्ते प्रपञ्चा-भिमुखं गतः  ॥  १५
॥  अहंकाराभिमानेन जीवः स्वाद्धि सदाशिवः  ।  सचाविवेकप्रकृतिसङ्गत्या तत्र मुह्यते  ॥  १६
॥  नानायोनिशतं गत्वा शेतेऽसौवासनावशात्  ।  विमोक्षात्संचरत्येव मत्स्यः कूलद्वयं यथा  ॥  १७
॥  ततःकालवशादेव ह्यात्मज्ञानविवेकतः  ।  उत्तराभिमुखो भूत्वा स्थानात्स्थानान्तरंक्रमात्  ॥  १८
॥  मूÞर्याधायात्मनः प्राणान्योगाभ्यासं स्थितश्चरन्  ।  योगा-त्संजायते ज्ञानं ज्ञानाद्योगः प्रवर्तते  ॥  १४
॥  योगज्ञानपरो नित्यं स योगीन प्रणश्यति  ।  विकारस्थं शिवं पश्येद्विकारश्च शिवे न तु  ॥  २०
॥  योग-प्रकाशकं योगैर्ध्यायेच्चानन्यभावनः  ।  योगज्ञाने न विद्येते तस्य भावो नसिद्ध्यति  ॥  २१
॥  तस्मादभ्यासयोगेन मनःप्राणान्निरोधयेत्  ।  योगी निशित-धारेण क्षुरेणैव निकृन्तयेत्  ॥  २२
॥  शिखा ज्ञानमयी वृत्तिर्यमाद्यष्टाङ्ग-साधनैः  ।  ज्ञानयोगः कर्मयोग इति योगो द्विधा मतः  ॥  २३
॥  क्रियायोगम-थेदानीं शृणु ब्राह्मणसत्तम  ।  अव्याकुलस्य चित्तस्य बन्धनं विषये क्वचित्॥  २४
॥  यत्संयोगो द्विजश्रेष्ठ स च द्वैविध्यमश्नुते  ।  कर्म कर्तव्यमित्येव विहि-तेष्वेव कर्मसु  ॥  २५
॥  बन्धनं मनसो नित्यं कर्मयोगः स उच्यते  ।  यतचित्तस्यसततमर्थे श्रेयसि बन्धनम्  ॥  २६
॥  ज्ञानयोगः स विज्ञेयः सर्वसिद्धिकरःशिवः  ।  यस्योक्तलक्षणे योगे द्विविधेऽप्यव्ययं मनः  ॥  २७
॥  स याति परमंश्रेयो मोक्षलक्षणमञ्जसा  ।  देहेन्द्रियेषु वैराग्यं यम इत्युच्यते बुधैः  ॥  २८
॥अनुरक्तिः परे तत्त्वे सततं नियमः स्मृतः  ।  सर्ववस्तुन्युदासीनभावमासन-मुत्तमम्  ॥  २९
॥  जगत्सर्वमिदं मिथ्याप्रतीतिः प्राणसंयमः  ।  चित्तस्यान्तर्मुखी-भावः प्रत्याहारस्तु सत्तम  ॥  ३०
॥  चित्तस्य निश्चलीभावो धारणा धारणंविदुः  ।  सोऽहं चिन्मात्रमेवेति चिन्तनं ध्यानमुच्यते  ॥  ३१
॥  ध्यानस्य----------------------३३१-
-विस्मृतिः सम्यक्समाधिरभिधीयते  ।  अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम्॥  ३२
॥  क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमा दश  ।  तपःसन्तुष्टिरास्तिक्यंदानमाराधनं हरेः  ॥  ३३
॥  वेदान्तश्रवणं चैव हीर्मतिश्च जपो व्रतम्  ॥इति  ।  आसनानि तदङ्गानि स्वस्तिकादीनि वै द्विज  ॥  ३४
॥  वर्ण्यन्तेस्वस्तिकं पादतलयोरुभयोरपि  ।  पूर्वोत्तरे जानुनी द्वे कृत्वासनमुदीरितम्  ॥  ३५
॥सव्ये दक्षिणगुल्फं तु पृष्ठपार्श्वे नियोजयेत्  ।  दक्षिणेऽपि तथा सव्यं गोमुखंगोर्मुखं यथा  ॥  ३६
॥  एकं चरणमन्यस्मिन्नूरावारोप्य निश्चलः  ।  आस्ते यदि-दमेनोघ्नं वीरासनमुदीरितम्  ॥  ३७
॥  गुदं नियम्य गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेणसमाहितः  ।  योगासनं भवेदेतदिति योगविदो विदुः  ॥  ३८
॥  ऊर्वोरुपरिवै धत्ते यदा पादतले उभे  ।  पद्मासनं भवेदेतत्सर्वव्याधिविषापहम्  ॥  ३९
॥पद्मासनं सुसंस्थाप्य तदङ्गुष्ठद्वयं पुनः  ।  व्युत्क्रमेणैव हस्ताभ्यां बद्धपद्मासनंभवेत्  ॥  ४०
॥  पद्मासनं सुसंस्थाप्य जानूर्वोरन्तरे करौ  ।  निवेश्य भूमावा-तिष्ठेद्व्योमस्थः कुक्कुटासनः  ॥  ४१
॥  कुक्कुटासनबन्धस्थो दोर्भ्यां संबध्यकन्धरम्  ।  शेते कूर्मवदुत्तान एतदुत्तानकूर्मकम्  ॥  ४२
॥  पादाङ्गुष्ठौ तुपाणिभ्यां गृहीत्वा श्रवणावधि  ।  धनुराकर्षकाकृष्टं धनुरासनमीरितम्  ॥  ४३
॥सीवनीं गुल्फदेशाभ्यां निपीड्य व्युत्क्रमेण तु  ।  प्रसार्य जानुनोर्हस्तावासनंसिंहरूपकम्  ॥  ४४
॥  गुल्फौ च वृषणस्याधः सीवन्युभयपार्श्वयोः  ।  निवेश्यपादौ हस्ताभ्यां बद्ध्वा भद्रासनं भवेत्  ॥  ४५
॥  सीवनीपार्श्वमुभयं गुल्फाभ्यांव्युत्क्रमेण तु  ।  निपीड्यासनमेतच्च मुक्तासनमुदीरितम्  ॥  ४६
॥  अवष्टभ्यधरां सम्यक्तलाभ्यां हस्तयोर्द्वयोः  ।  कर्पूरौ नाभिपार्श्वे तु स्थापयित्वा मयूर-वत्  ॥  ४७
॥  समुन्नतशिरःपादं मयूरासनमिष्यते  ।  वामोरुमूले दक्षाङ्घ्रिंजान्वोर्वेष्टितपाणिना  ॥  ४८
॥  वामेन वामाङ्गुष्ठं तु गृहीतं मत्स्यपीठकम्  ।योनिं वामेन संपीड्य मेढ्रादुपरि दक्षिणम्  ॥  ४९
॥  ऋजुकायः समासीनःसिद्धासनमुदीरितम्  ।  प्रसार्य भुवि पादौ तु दोर्भ्यामङ्गुष्ठमादरात्  ॥  ५०
॥जानूपरि ललाटं तु पश्चिमं तानमुच्यते  ।  येन केन प्रकारेण सुखं धार्यं चजायते  ॥  ५१
॥  तत्सुखासनमित्युक्तमशक्तस्तत्समाचरेत्  ।  आसनं विजितं येनजितं तेन जगत्त्रयम्  ॥  ५२
॥  यमैश्च नियमैश्चैव आसनैश्च सुंसंयतः  ।  नाडी-शुद्धिं च कृत्वादौ प्राणायामं समाचरेत्  ॥  ५३
॥  देहमान स्वाङ्गुलिभिः षण्ण-----------------------३३२-
-वत्यङ्गुलायतम्  ।  प्राणः शरीरादधिको द्वादशाङ्गुलमानतः  ॥  ५४
॥  देहस्थम-निलं देहसमुद्भूतेन वह्निना  ।  न्यूनं समं वा योगेन कुर्वन्ब्रह्मविदिष्यते  ॥  ५५
॥देहमध्ये शिखिस्थानं तप्तजाम्बूनदप्रभम्  ।  त्रिकोणं द्विपदामन्यच्चतुरस्रं चतु-ष्पदम्  ॥  ५६
॥  वृत्तं विहङ्गमानां तु षडस्रं सर्पजन्मनाम्  ।  अष्टास्रं स्वेदजानांतु तस्मिन्दीपवदुज्ज्वलम्  ।  कन्दस्थानं मनुष्याणां देहमध्यं नवाङ्गुलम्  ।चतुरङ्गुलमुत्सेधं चतुरङ्गुलमायतम्  ॥  ५७
॥  अण्डाकृति तिरश्चां च द्विजानांच चतुष्पदाम्  ।  तुन्दमध्यं तदिष्टं वै तन्मध्यं नाभिरिष्यते  ॥  ५८
॥  तत्रचक्रं द्वादशारं तेषु न्विष्ण्वादिमूर्तयः  ।  अहं अत्र स्थितश्चक्रं भ्रामयामिस्वमायया  ॥  ५९
॥  अरेषु भ्रमते जीवः क्रमेण द्विजसत्तम  ।  तन्तुपञ्जरमध्य-स्था यथा भ्रमति लूतिका  ॥  ६०
॥  प्राणाविरूढश्चरति जीवस्तेन विना नहि  ।तस्योर्ध्वे कुण्डलीस्थानं नाभेस्तिर्यगथोर्ध्वतः  ॥  ६१
॥  अष्टप्रकृतिरूपा सा चाष्टधाकुण्डलीकृता  ।  यथावद्वायुसारं च ज्वलनादि च नित्यशः  ॥  ६२
॥  परितः कन्द-पार्श्वे तु निरुध्यैव सदा स्थिता  ।  मुखेनैव समावेष्ट्य ब्रह्मरन्ध्रमुखं तथा  ॥  ६३
॥योगकालेन मरुता साग्निना बोधिता सती  ।  स्फुरिता हृदयाकाशे नागरूपामहोज्ज्वला  ॥  ६४
॥  अपानाद्द्व्यङ्गुलादूर्ध्वमधो मेढ्रस्य तावता  ।  देहमध्यंमनुष्याणां हृन्मध्यं तु चतुष्पदाम्  ॥  ६५
॥  इतरेषां तुन्दमध्ये प्राणापानस-मायुताः  ।  चतुष्प्रकारद्व्ययुते देहमध्ये सुषुम्नया  ॥  ६६
॥  कन्दमध्ये स्थितानाडी सुषुम्ना सुप्रतिष्ठिता  ।  पद्मसूत्रप्रतीकाशा ऋजुरूर्ध्वप्रवर्तिनी  ॥  ६७
॥ब्रह्मणो विवरं यावद्विद्युदाभासनालकम्  ।  वैष्णवी ब्रह्मनाडी च निर्वाणप्राप्ति-पद्धतिः  ॥  ६८
॥  इडा च पिङ्गला चैव तस्याः सव्येतरे स्थिते  ।  इडा समुत्थिताकन्दाद्वामनासापुटावधि  ॥  ६९
॥  पिङ्गला चोत्थिता तस्माद्दक्षनासापुटावधि  ।गान्धारी हस्तिजिह्वा च द्वे चान्ये नाडिके स्थिते  ॥  ७०
॥  पुरतः पृष्ठतस्तस्यवामेतरदृशौ प्रति  ।  पूषायशस्विनीनाड्यौ तस्मादेव समुस्थिते  ॥  ७१
॥सव्येतरश्रुत्यवधि पायुमूलादलम्बुसा  ।  अधोगता शुभा नाडी मेढ्रान्तावधि-रायता  ॥  ७२
॥  पादाङ्गुष्ठावधिः कन्दादधोयाता च कौशिकी  ।  दशप्रकार-भूतास्ताः कथिताः कन्दसंभवाः  ॥  ७३
॥  तन्मूला बहवो नाड्यः स्थूल-सूक्ष्माश्च नाडिकाः  ।  द्वासप्ततिसहस्राणि स्थूलाः सूक्ष्माश्च नाडयः  ॥  ७४
॥संख्यातुं नैव शक्यन्ते स्थूलमूलाः पृथग्विधाः  ।  यथाश्वत्थदले सूक्ष्माः----------------------३३३-
-स्थूलाश्च विततास्तथा  ॥  ७५
॥  प्राणापानौ समानश्च उदानो व्यान एव च  ।नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनंजयः  ॥  ७६
॥  चरन्ति दशनाडीषु दशप्राणादिवायवः  ।  प्राणादिपञ्चकं तेषु प्रधानं तत्र च द्वयम्  ॥  ७७
॥  प्राणएवाथवा ज्येष्ठो जीवात्मानं बिभर्ति यः  ।  आस्यनासिकयोर्मध्यं हृदयं नाभि-मण्डलम्  ॥  ७८
॥  पादाङ्गुष्ठमिति प्राणस्थानानि द्विजसत्तम  ।  अपानश्चरतिब्रह्मन्गुदमेढ्रोरुजानुषु  ॥  ७९
॥  समानः सर्वगात्रेषु सर्वव्यापी व्यवस्थितः  ।उदानः सर्वसन्धिस्थः पादयोर्हस्तयोरपि  ॥  ८०
॥  व्यानः श्रोत्रोरुकट्यां चगुल्फस्कन्धगलेषु च  ।  नागादिवायवः पञ्च त्वगस्थ्यादिषु संस्थिताः  ॥  ८१
॥तुन्दस्थजलमन्नं च रसादीनि समीकृतम्  ।  तुन्दमध्यगतः प्राणस्तानिकुर्यात्पृथक्पृथक्  ॥  ८२
॥  इत्यादिचेष्टनं प्राणः करोति च पृथक्स्थितम्  ।अपानवायुर्मूत्रादेः करोति च विसर्जनम्  ॥  ८३
॥  प्राणापानादिचेष्टादिक्रियते व्यानवायुना  ।  उज्जीर्यते शरीरस्थमुदानेन नभस्वता  ॥  ८४
॥पोषणादिशरीरस्य समानः कुरुते सदा  ।  उद्गारादिक्रियो नागः कूर्मोऽक्षादि-निमीलनः  ॥  ८५
॥  कृकरः क्षुतयोः कर्ता दत्तो निद्रादिकर्मकृत्  ।  मृतगात्रस्यशोभादेर्धनंजय उदाहृतः  ॥  ८६
॥  नाडिभेदं मरुद्भेदं मरुतां स्थानमेव च  ।चेष्टाश्च विविधास्तेषां ज्ञात्वैव द्विजसत्तम  ॥  ८७
॥  शुद्धौ यतेत नाडीनांपूर्वोक्तज्ञानसंयुतः  ।  विविक्तदेशमासाद्य सर्वसंबन्धवर्जितः  ॥  ८८
॥  योगाङ्ग-द्रव्यसंपूर्णं तत्र दारुमये शुभे  ।  आसने कल्पिते दर्भकुशकृष्णाजिनादिभिः॥  ८९
॥  तावदासनमुत्सेधे तावद्द्वयसमायते  ।  उपविश्यासनं सम्यक्स्वस्तिकादियथारुचि  ॥  ९०
॥  बद्ध्वा प्रागासनं विप्रो ऋजुकायः समाहितः  ।  नासा-ग्रन्यस्तनयनो दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन्  ॥  ९१
॥  रसनां तालुनि न्यस्यस्वस्थचित्तो निरामयः  ।  आकुञ्चितशिरः किंचिन्निबध्नन्योगमुद्रया  ॥  ९२
॥हस्तौ यथोक्तविधिना प्राणायामं समाचरेत्  ।  रेचनं पूरणं वायोः शोधनंरेचनं तथा  ॥  ९३
॥  चतुर्भिः क्लेशनं वायोः प्राणायाम उदीर्यते  ।  हस्तेनदक्षिणेनैव पीडयेन्नासिकापुटम्  ॥  ९४
॥  शनैः शनैरथ बहिः प्रक्षिपेत्पिङ्ग-लानिलम्  ।  इडया वायुमापूर्य ब्रह्मन्षोडशमात्रया  ॥  ९५
॥  पूरितं कुम्भ-येत्पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया  ।  द्वात्रिंशन्मात्रया सम्यग्रेचयेत्पिङ्गलानिलम्॥  ९६
॥  एवं पुनः पुनः कार्यं व्युत्क्रमानुक्रमेण तु  ।  संपूर्णकुम्भवद्देहं कुम्भ-----------------------३३४-
-येन्मातरिश्वना  ॥  ९७
॥  पूरणान्नाडयः सर्वाः पूर्यन्ते मातरिश्वना  ।  एवं कृतेसति ब्रह्मंश्चरन्ति दश वायवः  ॥  ९८
॥  हृदयाम्भोरुहं चापि व्याकोचं भवतिस्फुटम्  ।  तत्र पश्येत्परात्मानं वासुदेवमकल्मषम्  ॥  ९९
॥  प्रातर्मध्यन्दिनेसायमर्धरात्रे च कुम्भकान्  ।  शनैरशीतिपर्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत्  ॥  १००
॥एकाहमात्रं कुर्वाणः सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।  संवत्सरत्रयादूर्ध्वं प्राणायामपरो नरः॥  १०१
॥  योगसिद्धो भवेद्योगी वायुजिद्विजितेन्द्रियः  ।  अल्पाशी स्वल्पनिद्रश्चतेजस्वी बलवान्भवेत्  ॥  १०२
॥  अपमृत्युमतिक्रम्य दीर्घमायुरवाप्नुयात्  ।प्रस्वेदजननं यस्य प्राणायामस्तु सोऽधमः  ॥  १०३
॥  कम्पनं वपुषो यस्यप्राणायामेषु मध्यमः  ।  उत्थानं वपुषो यस्य स उत्तम उदाहृतः  ॥  १०४
॥अधमे व्याधिपापानां नाशः स्यान्मध्यमे पुनः  ।  पापरोगमहाव्याधिनाशःस्यादुत्तमे पुनः  ॥  १०५
॥  अल्पमूत्रोऽल्पविष्ठश्च लघुदेहो मिताशनः  ।  पट्विन्द्रियःपटुमतिः कालत्रयविदात्मवान्  ॥  १०६
॥  रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भीकरणमेवयः  ।  करोति त्रिषु कालेषु नैव तस्यास्ति कुर्लभम्  ॥  १०७
॥  नाभिकन्दे चनासाग्रे पादाङ्गुष्ठे च यत्नवान्  ।  धारयेन्मनसा प्राणान्सन्ध्याकालेषु वा सदा॥  १०८
॥  सर्वरोगैर्विनिर्मुक्तो जीवेद्योगी गतक्लमः  ।  कुक्षिरोगविनाशः स्यान्ना-भिकन्देषु धारणात्  ॥  १०९
॥  नासाग्रे धारणाद्दीर्घमायुः स्याद्देहलाघवम्  ।ब्राह्मे मुहूर्ते संप्राप्ते वायुमाकृष्य जिह्वया  ॥  ११०
॥  पिबतस्त्रिषु मासेषुवाक्सिद्धिर्महती भवेत्  ।  अभ्यासतश्च षण्मासान्महारोगविनाशनम्  ॥  १११
॥यत्र यत्र धृतो वायुरङ्गे रोगादिदूषिते  ।  धारणादेव मरुतस्तत्तदारोग्यमश्नुते॥  ११२
॥  मनसो धारणादेव पवनो धारितो भवेत्  ।  मनसः स्थापने हेतु-रुच्यते द्विजपुङ्गव  ॥  ११३
॥  करणानि समाहृत्य विषयेभ्यः समाहितः  ।  अपान-मूर्ध्वमाकृष्येदुदरोपरि धारयेत्  ॥  ११४
॥  बध्नन्कराभ्यां श्रोत्रादिकरणानियथातथम्  ।  युञ्जानस्य यथोक्तेन वर्त्मना स्ववशं म्मनः  ॥  ११५
॥  मनोवशा-त्प्राणवायुः स्ववशे स्थाप्यते सदा  ।  नासिकापुटयोः प्राणः पर्यायेण प्रवर्तते॥  ११६
॥  तिस्रश्च नाडिकास्तासु स यावन्तं चरत्ययम्  ।  शङ्खिनीविवरे याम्येप्राणः प्राणभृतां सताम्  ॥  ११७
॥  तावन्त च पुनः कालं सौम्ये चरति सं-ततम्  ।  इत्थं क्रमेण चरता वायुना वायुजिन्नरः  ॥  ११८
॥  अहश्च रात्रिं पक्षंच मासमृत्वयनादिकम्  ।  अन्तर्मुखो विजानीयात्कालभेदं समाहितः  ॥  ११९
॥----------------------३३५-
-अङ्गुष्ठादिस्वावयवस्फुरणादशनेरपि  ।  अरिष्टैर्जीवितस्यापि जानीयात्क्षयमात्मनः॥  १२०
॥  ज्ञात्वा यतेत कैवल्यप्राप्तये योगवित्तमः  ।  पादाङ्गुष्ठे कराङ्गुष्ठेस्फुरणं यस्य न श्रुतिः  ॥  १२९
॥  तस्य संवत्सरादूर्ध्वं जीवितस्य क्षयो भवेत्  ।मणिबन्धे तथा गुल्फे स्फुरणं यस्य नश्यति  ॥  १२२
॥  षण्मासावधिरेतस्यजीवितस्य स्थितिर्भवेत्  ।  कूर्परे स्फुरणं यस्य तस्य त्रैमासिकी स्थितिः  ॥  १२३
॥कुक्षिमेहनपार्श्वे च स्फुरणानुपलम्भने  ।  मासावधिर्जीवितस्य तु दर्शने तदर्धस्य॥  १२४
॥  आश्रिते जठरद्वारे दिनानि दश जीवितम्  ।  ज्योतिः स्वद्योतवद्यस्य तदर्धंतस्य जीवितम्  ॥  १२५
॥  जिह्वाग्रादर्शने त्रीणि दिनानि स्थितिरात्मनः  ।  ज्वालायादर्शने मृत्युर्द्विदिने भवति ध्रुवम्  ॥  १२६
॥  एवमादीन्यरिष्टानि दृष्टायुःक्षयका-रणम्  ।  निःश्रेयसाय युञ्जीत जपध्यानपरायणः  ॥  १२७
॥  मनसा परमात्मानंध्यात्वा तद्रूपतामियात्  ।  यद्यष्टादशभेदेषु मर्मस्थानेषु धारणम्  ॥  १२८
॥स्थानात्स्थानं समाकृष्य प्रत्याहारां स उच्यते  ।  पादाङ्गुष्ठं तथा गुल्फं जङ्घामध्यंतथैव च  ॥  १२९
॥  मध्यमूर्वोश्च मूलं च पायुर्हृदयमेव च  ।  मेहनं देहमध्यं चनाभिं च गलकूर्परम्  ॥  १३०
॥  तालुमूलं च मूलं च घ्राणस्याक्ष्णोश्च मण्डलम्  ।भ्रुवोर्मध्यं ललाटं च मूलमूर्ध्वं च जानुनी  ॥  १३१
॥  मूलं च करयोर्मूलं महा-न्त्येतानि वै द्विज  ।  पञ्चभूतमये देहे भूतेष्वेतेषु पञ्चसु  ॥  १३२
॥  मनसोधारणं यत्तद्युक्तस्य च यमादिभिः  ।  धारणा सा च संसारसागरोत्तारकारणम्॥  १३३
॥  आजानुपादपर्यन्तं पृथिवीस्थानमिष्यते  ।  पित्तला चतुरस्रा चवसुधा वज्रलाञ्छिता  ॥  १३४
॥  स्मर्तव्या पञ्च घटिकास्तत्रारोप्य प्रभञ्जनम्  ।आ जानुकटिपर्यन्तमपां स्थानं प्रकीर्तितम्  ॥  १३५
॥  अर्धचन्द्रसमाकारंश्वेतमर्जुनलाञ्छितम्  ।  स्मर्तव्यमम्भः श्वसनमारोप्य दश नाडिकाः  ॥  १३६
॥आ देहमध्यकट्यन्तमप्निस्थानमुदाहृतम्  ।  तत्र सिन्दूरवर्णोऽग्निर्ज्वलनं दश पञ्चच  ॥  १३७
॥  स्मर्तव्यो नाडिकाः प्राणं कृत्वा कुम्भे तथेरितम्  ।  नाभेरुपरिनासान्तं वायुस्थानं तु तत्र वै  ॥  १३८
॥  वेदिकाकारवद्धूम्रो बलवान्भूतमा-रुतः  ।  स्मर्तव्यः कुम्भकेनैव प्राणमारोप्य मारुतम्  ॥  १३९
॥  घटिका विंशति-स्तस्माद्घ्राणाद्ब्रह्मबिलावधि  ।  व्योमस्थानं नमस्तत्र भिन्नाञ्जनसमप्रभम्॥  १४०
॥  व्योम्नि मारुतमारोप्य कुम्भकेनैव यत्नवान्  ।  पृथिव्यंशे तु देहस्यचतुर्बाहुं किरीटिनम्  ॥  १४१
॥  अनिरुद्धं हरिं योगी यतेत भवमुक्तये  ।अबंशे पूरयेद्योगी नारायणमुदग्रधीः  ॥  १४२
॥  प्रद्युम्नमग्नौ वाय्वंशे संकर्षण-----------------------३३६-
-मतः परम्  ।  व्योमांशे परमात्मानं वासुदेवं सदा स्मरेत्  ॥  १४३
॥  अचिरा-देव तत्प्राप्तिर्युञ्जानस्य न संशयः  ।  बद्ध्वा योगासनं पूर्वं हृद्देशे हृदयाञ्जलिः॥  १४४
॥  नासाग्रन्यस्तनयनो जिह्वां कृत्वा च तालुनि  ।  दन्तैर्दन्तानसंस्पृश्यऊर्ध्वकायः समाहितः  ॥  १४५
॥  संयमेच्चेन्द्रियग्राममात्मबुद्ध्या विशुद्धया  ।चिन्तनं वासुदेवस्य परस्य परमात्मनः  ॥  १४६
॥  स्वरूपव्याप्तरूपस्य ध्यानंकैवल्यसिद्धिदम्  ।  यममात्रं वासुदेवं चिन्तयेत्कुम्भकेन यः  ॥  १४७
॥  सप्त-जन्मार्जितं पापं तस्य नश्यति योगिनः  ।  नाभिकन्दात्समारभ्य यावद्धृदय-गोचरम्  ॥  १४८
॥  जाग्रद्वृत्तिं विजानीयात्कण्ठस्थं स्वप्नवर्तनम्  ।  सुषुप्तं तालु-मध्यस्थं तुर्यं भ्रूमध्यसंस्थितम्  ॥  १४९
॥  तुर्यातीतं परं ब्रह्म ब्रह्मरन्ध्रे तुलक्षयेत्  ।  जाग्रद्वृत्तिं समारभ्य यावद्ब्रह्मबिलान्तरम्  ॥  १५०
॥  तत्रात्मायंतुरीयस्य तुर्यान्ते विष्णुरुच्यते  ।  ध्यानेनैव समायुक्तो व्योम्नि चात्यन्तनिर्मले-॥  १५१
॥  सूर्यकोटिद्युतिरथं नित्योदितमधोक्षजम्  ।  हृदयाम्बुरुहासीनंध्यायेद्वा विश्वरूपिणम्  ॥  १५२
॥  अनेकाकारखचितमनेकवदनान्वितम्  ।  अनेक-भुजसंयुक्तमनेकायुधमण्डितम्  ॥  १५३
॥  नानावर्णधरं देवं शान्तमुग्रमुदायु-धम्  ॥  अनेकनयनाकीर्णं सूर्यकोटिसमप्रभम्  ॥  १५४
॥  ध्यायतो योगिनःसर्वमनोवृत्तिर्विनश्यति  । हृत्पुण्डरीकमध्यस्थं चैतन्यज्योतिरव्ययम्  ॥  १५५
॥कदम्बगोलकाकारं तुर्यातीतं परात्परम्  ।  अनन्तमानन्दमयं चिन्मयं भास्करंविभुम्  ॥  १५६
॥  निवातदीपसदृशमकृत्रिममणिप्रभम्  ।  ध्यायतो योगिनस्तस्यमुक्तिः करतले स्थिता  ॥  १५७
॥  विश्वरूपस्य देवस्य रूपं यत्किंचिदेव हि  ।स्थवीयः सूक्ष्ममन्यद्वा पश्यन्हृदयपङ्कजे  ॥  १५८
॥  ध्यायतो योगिनो यस्तुसाक्षादेव प्रकाशते  ।  अणिमादिफलं चैव सुखेनैवोपजायते  ॥  १५९
॥  जीवा-त्मनः परस्यापि यद्येवमुभयोरपि  ।  अहमेव परं ब्रह्म ब्रह्माहमिति संस्थितिः॥  १६०
॥  समाधिः स तु विज्ञेयः सर्ववृत्तिविवर्जितः  ।  ब्रह्म संपद्यते योगी नभूयः संसृतिं व्रजेत्  ॥  १६१
॥  एवं विशोध्य तत्त्वानि योगी निःस्पृहचेतसा  ।यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयमेव प्रशाम्यति  ॥  १६२
॥  ग्राह्याभावे मनःप्राणो निश्चयज्ञानसंयुतः  ।  शुद्धसत्त्वे परे लीनो जीवः सैन्धवपिण्डवत्॥  १६३
॥  मोहजालकसंघातो विश्वं पश्यति स्वप्नवत्  ।  सुषुप्तिवद्यश्चरतिस्वभावपरिनिश्चलः  ॥  १६४
॥  निर्वाणपदमाश्रित्य योगी कैवल्यमश्नुत इत्यु-पनिषत्  ॥  ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति शुक्लयजुर्वेदीयत्रिशिखिब्राह्मणोपनिषत्समाप्ता  ॥  ४६
॥----------------------३३७-
-सीतोपोनिषत्  ॥  ४७
॥आथर्वणीयाइच्छाज्ञानक्रियाशक्तित्रयं यद्भावसाधनम्  ।तद्ब्रह्मसत्तासामान्यं सीतातत्त्वमुपास्महे  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥देवा ह वै प्रजापतिमब्रुवन्का सीता किं रूपमिति  ।  स होवाच प्रजापतिःसा सीतेति  ।  मूलप्रकृतिरूपत्वात्सा सीता प्रकृतिः स्मृता  ।  प्रणवप्रकृतिरूप-त्वात्सा सीता प्रकृतिरुच्यते  ।  सीता इति त्रिवर्णात्मा साक्षान्मायामयीभवेत्  ।  विष्णुः प्रपञ्चबीजं च माया ईकार उच्यते  ।  सकारः सत्यममृतं प्राप्तिःसोमश्च कीर्त्यते  ।  तकारस्तारलक्ष्म्या च वैराजः प्रस्तरः स्मृतः  ॥  १
॥  ईकार-रूपिणी सोमामृतावयवदिव्यालंकारस्रङ्मौक्तिकाद्याभरणालंकृता महामाया-ऽव्यक्तरूपिणी व्यक्ता भवति  ।  प्रथमा शब्दब्रह्ममयी स्वाध्यायकाले प्रसन्नाउद्भावनकरी सात्मिका द्वितीया भूतले हलाग्रे समुत्पन्ना तृतीया ईकार-रूपिणी अव्यक्तस्वरूपा भवतीति सीतेत्युदाहरन्ति  ।  शौनकीये -- श्रीराम-सान्निध्यवशाज्जगदानन्दकारिणी  ।  उत्पत्तिस्थितिसंहारकारिणी सर्वदेहिनाम्  ।सीता भगवती ज्ञेया मूलप्रकृतिसंज्ञिता  ।  प्रणवत्वात्प्रकृतिरिति वदन्तिब्रह्मवादिन इति  ।  अथातो ब्रह्मजिज्ञासेति च  ।  सा सर्ववेदमयी सर्वदेवमयीसर्वलोकमयी सर्वकीर्तिमयी सर्वधर्ममयी सर्वाधारकार्यकारणमयी महा-लक्ष्मीर्देवेशस्य भिन्नाभिन्नरूपा चेतनाचेतनात्मिका ब्रह्मस्थावरात्मिका तद्गुण-कर्मविभागभेदाच्छरीररूपा देवर्षिमनुष्यगन्धर्वरूपा असुरराक्षसभूतप्रेतपिशा-चभूतादिभूतशरीररूपा भूतेन्द्रियमनःप्राणरूपेति च विज्ञायते  ॥  २
॥  सा देवीत्रिविधा भवति--शक्त्यासनेच्छाशक्तिः क्रियाशक्तिः साक्षाच्छक्तिरिति  ।इच्छाशक्तिस्त्रिविधा भवति--श्रीभूमिनीलात्मिका भद्ररूपिणी प्रभावरूपिणीसोमसूर्याग्निरूपा भवति  ।  सोमात्मिका ओषधीनां प्रभवति कल्पवृक्षपुष्पफल-लतागुल्मात्मिका औषधभेषशात्मिका अमृतरूपा देवानां महत्स्तोमफलप्रदाअमृतेन तृप्तिं जनयन्ती देवानामन्नेन पशूनां तृणेन तत्तज्जीवानां सूर्यादि-सकलभुवनप्रकाशिनी दिवा च रात्रिः कालकलानिमेषमारभ्य घटिकाष्टयाम-दिवसवाररात्रिभेदेन पक्षमासर्त्वयनसंवत्सरभेदेन मनुष्याणां शतायुः-----------------------३३८-
-कल्पनया प्रकाशमाना चिरक्षिप्रव्यपदेशेन निमेषमारभ्य परार्धपर्यन्तं काल-चक्रं जगच्चक्रमित्यादिप्रकारेण चक्रवत्परिवर्तमानाः सर्वस्यैतस्यैव कालस्यविभागविशेषाः प्रकाशरूपाः कालरूपा भवन्ति  ।  अग्निरूपा अन्नपानादि-प्राणिनां क्षुतृष्णात्मिका देवानां मुखरूपा वनौषधीनां शीतोष्णरूपा काष्ठेष्वन्त-र्बहिश्च नित्यानित्यरूपा भवति  ॥  ३
॥  श्रीदेवी त्रिविधं रूपं कृत्वा भगवत्संक-ल्पानुगुण्येन लोकरक्षणार्थं रूपं धारयति  ।  श्रीरिति लक्ष्मीरिति लक्ष्यमाणाभवतीति विज्ञायते  ।  भूदेवी ससागराम्भःसप्तद्वीपा वसुन्धरा भूरादिचतुर्दश-भुवनानामाधाराधेया प्रणवात्मिका भवति  ।  नीला च मुखविद्युन्मालिनीसर्वौषधीनां सर्वप्राणिनां पोषणार्थं सर्वरूपा भवति  ।  समस्तभुवनस्याधोभागेजलाकारात्मिका मण्डूकमयेति भुवनाधारेति विज्ञायते  ॥  क्रियाशक्तिस्वरूपंहरेर्मुखान्नादः  ।  तन्नादाद्बिन्दुः  ।  बिन्दोरॐकारः  ।  ॐकारात्परतो रामवैखान-सपर्वतः  ।  तत्पर्वते कर्मज्ञानमयीभिर्बहुशाखा भवन्ति  ॥  ४
॥  तत्र त्रयीमयंशास्त्रमाद्यं सर्वार्थदर्शनम्  ।  ऋग्यजुःसामरूपत्वात्त्रयीति परिकीर्तिता  ।कार्यसिद्धेन चतुर्धा परिकीर्तिता  ।  ऋचो यजूंषि सामानि अथर्वाङ्गिरसस्तथा  ।चातुर्होत्रप्रधानत्वाल्लिङ्गादित्रितयं त्रयी  ।  अथर्वाङ्गिरसं रूपं सामऋग्यजुरात्म-कम्  ।  तथा दिशन्त्याभिचारसानान्येन पृथक्पृथक्  ।  एकविंशतिशाखाया-मृग्वेदः परिकीर्तितः  ।  शतं च नवशाखासु यजुषामेव जन्मनाम्  ।  साम्नः सहस्र-शाखाः स्युः पञ्चशाखा अथर्वणः  ।  वैखानसमतस्तस्मिन्नादौ प्रत्यक्षदर्शनम्  ।स्मर्यते मुनिभिर्नित्यं वैखानसमतः परम्  ।  कल्पो व्याकरणं शिक्षा निरुक्तंज्योतिषं छन्द एतानि षडङ्गानि  ॥  ५
॥  उपाङ्गमयनं चैव मीमांसान्यायविस्तरः  ।धर्मज्ञसेवितार्थं च वेदवेदोऽधिकं तथा  ।  निबन्धाः सर्वशाखा च समयाचार-सङ्गतिः  ।  धर्मशास्त्रं महर्षीणामन्तःकरणसंभृतम्  ।  इतिहासपुराणाख्यमुपाङ्गं चप्रकीर्तितम्  ।  वास्तुवेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्च तथा मुने  ।  आयुर्वेदश्च पञ्चैतेउपवेदाः प्रकीर्तिताः  ।  दण्डो नीतिश्च वार्ता च विद्या वायुजयः परः  ।  एक-विंशतिभेदोऽय स्प्रकाशः प्रकीर्तितः  ।  वैखानसऋषेः पूर्वं विष्णोर्वाणी समुद्भ-वेत्  ।  त्रयीरूपेण संकल्प्य इत्थं देही विजृम्भते  ।  संख्यारूपेण संकल्प्य वैखा-नसऋषेः पुरा  ।  उदितो यादृशः पूर्वं तादृशं शृणु मेऽखिलम्  ।शश्वद्ब्रह्ममयं रूपं क्रियाशक्तिरुदाहृता  ।  साक्षाच्छक्तिर्भगवतः स्मरणमात्ररूपा-विर्भावप्रादुर्भावात्मिका निग्रहानुग्रहरूपा शान्तितेजोरूपा व्यक्ताव्यक्त-कारणचरणसमग्रावयवमुखवर्णभेदाभेदरूपा भगवत्सहचारिण्यनपायिन्य-----------------------३३९-
-नवरतसहाश्रयिण्युदितानुदिताकारा निमेषोन्मेषसृष्टिस्थितिसंहारतिरोधानानु-ग्रहादिसर्वशक्तिसामर्थ्यात्साक्षाच्छक्तिरिति गीयते  ॥  ६
॥  इच्छाशक्ति-स्त्रिविधा प्रलयावस्थायां विश्रमणार्थं भगवतो दक्षिणवक्षःस्थले श्रीवत्सा-कृतिर्भूत्वा विश्राम्यतीति सा योगशक्तिः  ।  भोगशक्तिर्भोगरूपा कल्पवृक्ष-कामधेनुचिन्तामणिशङ्खपद्मनिध्यादिनवनिधिसमाश्रिता भगवदुपासकानांकामनयाऽकामनया वा भक्तियुक्ता नरं नित्यनैमित्तिककर्मभिरग्निहोत्रादिभिर्वायमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारध्यानधारणासमाधिभिर्वालमनण्वपि गोपुर-प्राकारादिभिर्विमानादिभिः सह भगवद्विग्रहार्चापूजोपकरणैरर्चनैः स्नानादिभिर्वापितृपूजादिभिरन्नपानादिभिर्वा भगवत्प्रीत्यर्थमुक्त्वा सर्वं क्रियते  ॥  ७
॥अथातो वीरशक्तिश्चतुर्भुजाऽभयवरदपद्मधरा किरीटाभरणयुता सर्वदेवैः परि-वृता कल्पतरुमूले चतुर्भिर्गजै रत्नघटैरमृतजलैरभिषिच्यमाना सर्वदैवतैर्ब्रह्मा-दिभिर्वन्द्यमाना अणिमाद्यष्टैश्वर्ययुता संमुखे कामधेनुना स्तूयमाना वेदशा-स्त्रादिभिः स्तूयमाना जयाद्यप्सरःस्त्रीभिः परिचर्यमाणा आदित्यसोमाभ्यांदीपाभ्यां प्रकाश्यमाना तुम्बुरुनारदादिभिर्गीयमाना राकासिनीवालीभ्यांछत्रेण ह्लादिनीमायाभ्यां चामरेण स्वाहास्वधाभ्यां व्यजनेन भृगुपुण्यादिभि-रभ्यर्च्यमाना देवी दिव्यसिंहासने पद्मासनारूढा सकलकारणकार्यकरी लक्ष्मी-र्देवस्य पृथग्भवनकल्पना  ।  अलंचकार स्थिरा प्रसन्नलोचना सर्वदेवतैःपूज्यमाना वीरलक्ष्मीरिति विज्ञायत इत्युपनिषत्  ॥  ८
॥ॐ  ॥  भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीयसीतोपनिषत्समाप्ता  ॥  ४७
॥योगचूडामण्युपनिषत्  ॥  ४८
॥मूलाधारादिषट्चक्रं सहस्रारोपरि स्थितम्  ।योगज्ञानैकफलकं रामचन्द्रपदं भजे  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥ॐ योगचूडामणिं वक्ष्ये योगिनां हितकाम्यया  ।  कैवल्यसिद्धिदं गूढंसेवितं योगवित्तमैः  ॥  १
॥  आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा  ।  ध्यानंसमाधिरेतानि योगाङ्गानि भवन्ति षट्  ॥  २
॥  एकं सिद्धासनं प्रोक्तं द्वितीयंकमलासनम्  ।  षट्चक्रं षोडशाधारं त्रिलक्ष्यं व्योमपञ्चकम्  ॥  ३
॥  स्वदेहेयो न जानाति तस्य सिद्धिः कथं भवेत्  ।  चतुर्दलं स्यादाधारं स्वाधिष्ठानं च----------------------३४०-
-षड्दलम्  ॥  ४
॥  नाभौ दशदलं पद्मं हृदये द्वादशारकम्  ।  षोडशारं विशु-द्धाख्यं भ्रूमध्ये द्विदलं तथा  ॥  ५
॥  सहस्रदलसंख्यातं ब्रह्मरन्ध्रे महापथि  ।आधारं प्रथमं चक्रं स्वाधिष्ठानं द्वितीयकम्  ॥  ६
॥  योनिस्थानं द्वयोर्मध्येकामरूपं निगद्यते  ।  कामाख्यं तु गुदस्थाने पङ्कजं तु चतुर्दलम्  ॥  ७
॥तन्मध्ये प्रोच्यते योनिः कामाख्या सिद्धवन्दिता  ।  तस्य मध्ये महालिङ्गंपश्चिमाभिमुखं स्थितम्  ॥  ८
॥  नाभौ तु मणिवद्बिम्बं यो जानाति स योग-वित्  ।  तप्तचामीकराभासं तडिलेखेव विस्फुरत्  ॥  ९
॥  त्रिकोणं तत्पुरंवह्नेरधो मेढ्रात्प्रतिष्ठितम्  ।  समाधौ परमं ज्योतिरनन्तं विश्वतोमुखम्  ॥  १०
॥तस्मिन्दृष्टे महायोगे यातायातो न विद्यते  ।  स्वशब्देन भवेत्प्राणः स्वाधिष्ठानंतदाश्रयः  ॥  ११
॥  स्वाधिष्ठानाश्रयादस्मान्मेढ्रमेवाभिधीयते  ।  तन्तुना मणि-वत्प्रोतो योऽत्र कन्दः सुषुम्नया  ॥  १२
॥  तन्नाभिमण्डले चक्रं प्रोच्यतेमणिपूरकम्  ।  द्वादशारे महाचक्रे पुण्यपापविवर्जिते  ॥  १३
॥  तावज्जीवोभ्रमत्येवं यावत्तत्त्वं न विन्दति  ।  ऊर्ध्वं मेढ्रादधो नाभेः कन्दे योनिः खगाण्ड-वत्  ॥  १४
॥  तत्र नाड्यः समुत्पन्नाः सहस्राणां द्विसप्ततिः  ।  तेषु नाडीसह-स्रेषु द्विसप्ततिरुदाहृता  ॥  १५
॥  प्रधानाः प्राणवाहिन्यो भूयस्तासु दशस्मृताः  ।  इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च तृतीयगा  ॥  १६
॥  गान्धारी हस्ति-जिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी  ।  अलम्बुसा कुहूश्चैव शङ्खिनी दशमी स्मृता॥  १७
॥  एतन्नाडीमहाचक्रं ज्ञातव्यं योगिभिः सदा  ।  इडा वामे स्थिताभागे दक्षिणे पिङ्गला स्थिता  ॥  १८
॥  सुषुम्ना मध्यदेशे तु गान्धारी वाम-चक्षुषि  ।  तक्षिणे हस्तिजिह्वा च पूषा कर्णे च दक्षिणे  ॥  १९
॥  यशस्विनीवामकर्णे चानने चाप्यलम्बुसा  ।  कुहूश्च लिङ्गदेशे तु मूलस्थाने तु शङ्खिनी॥  २०
॥  एवं द्वारं समाश्रित्य तिष्ठन्ते नाडयः क्रमात्  ।  इडापिङ्गलासौषुम्नाःप्राणमार्गे च संस्थिताः  ॥  २१
॥  सततं प्राणवाहिन्यः सोमसूर्याग्निदेवताः  ।प्राणापानसमानाख्या व्यानोदानौ च वायवः  ॥  २२
॥  नागः कूर्मोऽथ कृकरोदेवदत्तो धनंजयः  ।  हृदि प्राणः स्थितो नित्यमपानो गुदमण्डले  ॥  २३
॥समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमध्यगः  ।  व्यानः सर्वशरीरे तु प्रधानाःपञ्च वायवः  ॥  २४
॥  उद्गारे नाग आख्यातः कूर्म उन्मीलने तथा  । कृकरःक्षुत्करो ज्ञेयो देवदत्तो विजृम्भणे  ॥  २५
॥  न जहाति मृतं वापि सर्वव्यापीधनंजयः  ।  एते नाडीषु सर्वासु भ्रमन्ते जीवजन्तवः  ॥  २६
॥  आक्षिप्तोभुजदण्डेन यथा चलति कन्दुकः  ।  प्राणापानसमाक्षिप्तस्तथा जीवो न----------------------३४१-
-तिष्ठति  ॥  २७
॥  प्राणापानवशो  जीवो ह्यधश्चोर्ध्वं च धावति  ।  वामदक्षिण-मार्गाभ्यां चञ्चलत्वान्न दृश्यते  ॥  २८
॥  रज्जुबद्धो यथा श्येनो गतोऽप्याकृष्यतेपुनः  ।  पुणबद्धस्तथा जीवः प्राणापानेन कर्षति  ॥  २९
॥  प्राणापानवशोजीवो ह्यधश्चोर्ध्वं च गच्छति  ।  अपानः कर्षति प्राणं प्राणोऽपानं च कर्षति  ।ऊर्ध्वाधःसंस्थितावेतौ यो जानाति स योगवित्  ॥  ३०
॥  हकारेण बहि-र्याति सकारेण विशेत्पुनः  ।  हंस हंसेत्यमुं मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा  ॥  ३१
॥षट्शतानि दिवारात्रौ सहस्राण्येकविंशतिः  ।  एतत्संख्यान्!वितं मन्त्रं जीवोजपति सर्वदा  ॥  ३२
॥  अजपा नाम गायत्री योगिनां मोक्षदा सदा  ।  अस्याःसंकल्पमात्रेण सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥  ३३
॥  अनया सदृशी विद्या अनया सदृशोजपः  ।  अनया सदृशं ज्ञानं न भूतं न भविष्यति  ॥  ३४
॥  कुण्डलिन्यासमुद्भूता गायत्री प्राणधारिणी  ।  प्राणविद्या महाविद्या यस्तां वेत्ति स वेदवित्॥  ३५
॥  कन्दोर्ध्वे कुण्डलीशक्तिरष्टधा कुण्डलाकृतिः  ।  ब्रह्मद्वारमुखं नित्यंमुखेनाच्छाद्य तिष्ठति  ॥  ३६
॥  येन द्वारेण गन्तव्यं ब्रह्मद्वारमनामयम्  ।  मुखे-नाच्छाद्य तद्द्वारं प्रसुप्ता परमेश्वरी  ॥  ३७
॥  प्रबुद्धा वह्नियोगेन मनसा मरुतासह  ।  सूचीवद्गात्रमादाय व्रजत्यूर्ध्वं सुषुम्नया  ॥  ३८
॥  उद्घाटयेत्कवाटं तुयथा कुञ्चिकया गृहम्  ।  कुण्डलिन्यां तथा योगी मोक्षद्वारं प्रभेदयेत्  ॥  ३९
॥कृत्वा संपुटितौ करौ दृढतरं बद्ध्वा तु पद्मासनं गाढं वक्षसि संनिधाय चुबुकंध्यानं च तच्चेष्टितम्  ।  वारंवारमपानमूर्ध्वमनिलं प्रोच्चारयेत्पूरितं मुञ्चन्प्राण-मुपैति बोधमतुलं शक्तिप्रभावान्नरः  ॥  ४०
॥  अङ्गानां मर्दनं कृत्वा श्रम-संजातवारिणा  ।  कट्वम्ललवणत्यागी क्षीरभोजनमाचरेत्  ॥  ४१
॥  ब्रह्मचारीमिताहारी योगी योगपरायणः  ।  अब्दादूर्ध्वं भवेत्सिद्धो नात्र कार्या विचा-रणा  ॥  ४२
॥  सुस्निग्धमधुराहारश्चतुर्थांशविवर्जितः  ।  भुञ्जते शिवसंप्रीत्यामिताहारी स उच्यते  ॥  ४३
॥  कन्दोर्ध्वे कुण्डलीशक्तिरष्टधा कुण्डलाकृतिः  ।बन्धनाय च मूढानां योगिनां मोक्षदा सदा  ॥  ४४
॥  महामुद्रा नभोमुद्राओड्याणं च जलन्धरम्  ।  मूलबन्धं च यो वेत्ति स योगी मुक्तिभाजनम्॥  ४५
॥  पार्ष्णिघातेन संपीड्य योनिमाकुञ्चयेद्दृढम्  ।  अपानमूर्ध्वमाकृष्यमूलबन्धो विधीयते  ॥  ४६
॥  अपानप्राणयोरैक्यं क्षयान्मूत्रपुरीषयोः  ।  युवाभवति वृद्धोऽपि सततं मूलबन्धनात्  ॥  ४७
॥  ओड्याणं कुरुते यस्मादवि-श्रान्तं महाखगः  ।  ओड्डियाणं तदेव स्यान्मृत्युमातङ्गकेसरी  ॥  ४८
॥  उदरा-त्पश्चिमं ताणमधो नाभेर्निगद्यते  ।  ओड्याणमुदरे बन्धस्तत्रं बन्धो विधीयते----------------------३४२-
-॥  ४९
॥  बध्नाति हि शिरोजातमधोगामि नभोजलम्  ।  ततो जालन्धरो बन्धःकष्टदुःखौघनाशनः  ॥  ५०
॥  जालन्धरे कृते बन्धे कण्ठसंकोचलक्षणे  ।  नपीयूषं पतत्यग्नौ न च वायुः प्रधावति  ॥  ५१
॥  कपालकुहरे जिह्वा प्रविष्टाविपरीतगा  ।  भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी  ॥  ५२
॥  न रोगो मरणंतस्य न निद्रा न क्षुधा तृषा  ।  न च मूर्च्छा भवेत्तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम्॥  ५३
॥  पीड्यते न च रोगेण लिप्यते न स कर्मभिः  ।  बाध्यते न च केनापियो मुद्रां वेत्ति खेचरीम्  ॥  ५४
॥  चित्तं चरति खे यस्माज्जिह्वा चरति खेयतः  ।  तेनेयं खेचरी मुद्रा सर्वसिद्धनमस्कृता  ॥  ५५
॥  बिन्दुमूलशरीराणिशिरास्तत्र प्रतिष्ठिताः  ।  भावयन्ती शरीराणि आ पादतलमस्तकम्  ॥  ५६
॥खेचर्या मुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्ध्वतः  ।  न तस्य क्षीयते बिन्दुः कामि-न्यालिङ्गितस्य च  ॥  ५७
॥  यावद्बिन्दुः स्थितो देहे तावन्मृत्युभयं कुतः  ।यावद्बद्धा नभोमुद्रा तावद्बिन्दुर्न गच्छति  ॥  ५८
॥  ज्वलितोऽपि यथा बिन्दुःसंप्राप्तश्च हुताशनम्  ।  व्रजत्यूर्ध्वं गतः शक्त्या निरुद्धो योनिमुद्रया  ॥  ५९
॥स पुनर्द्विविधो बिन्दुः पाण्डरो लोहितस्तथा  ।  पाण्डरं शुक्लमित्याहुर्लोहिताख्यंमहारजः  ॥  ६०
॥  सिन्दूरव्रातसंकाशं रविस्थानस्थितं रजः  ।  शशिस्थान-स्थितं शुक्लं तयोरैक्यं सुदुर्लभम्  ॥  ६१
॥  बिन्दुर्ब्रह्मा रजः शक्तिर्बिन्दुरिन्दूरजो रविः  ।  उभयोः सङ्गमादेव प्राप्यते परमं पदम्  ॥  ६२
॥  वायुनाशक्तिचालेन प्रेरितं च यथा रजः  ।  याति बिन्दुः सदैवत्वं भवेद्द्विव्य-वपुस्तदा  ॥  ६३
॥  शुक्लं चन्द्रेण संयुक्तं रजः सूर्येण संगतम्  ।तयोः समरसैकत्वं यो जानाति स योगवित्  ॥  ६४
॥  शोधनंनाडिजालस्य चालनं चन्द्रसूर्ययोः  ।  रसानां शोषणं चैव महामुद्राभिधीयते॥  ६५
॥  वक्षोन्यस्तहनुः प्रपीड्य सुचिरं योनिं च वामाङ्घ्रिणा हस्ताभ्याम-नुधारयन्प्रसरितं पादं  तथा दक्षिणम्  ।  आपूर्यं श्वसनेन कुक्षियुगलं बद्ध्वाशनै रेचयेत्सेयं व्याधिविनाशिनी सुमहती मुद्रा नृणां कथ्यते  ॥  ६६
॥  चन्द्रां-शेन समभ्यस्य सूर्यांशेनाभ्यसेत्पुनः  ।  या तुल्या तु भवेत्संख्या ततो मुद्रांविसर्जयेत्  ॥  ६७
॥  नहि पथ्यमपथ्यं वा रसाः सर्वेऽपि नीरसाः  ।  अतिभुक्तंविषं घोरं पीयूषमिव जीर्यते  ॥  ६८
॥  क्षयकुष्ठगुदावर्तगुल्माजीर्णपुरोगमाः  ।तस्य रोगाः क्षयं यान्ति महामुद्रां तु योऽभ्यसेत्  ॥  ६९
॥  कथितेयं महा-मुद्रा महासिद्धिकरी नृणाम्  ।  गोपनीया प्रयत्नेन न देया यस्य कस्यचित्----------------------३४३-
-॥  ७०
॥  पद्मासनं समारुह्य समकायशिरोधरः  ।  नासाग्रदृष्टिरेकान्ते जपेदो-ङ्कारमव्ययम्  ॥  ७१
॥  ॐ नित्यं शुद्धं बुद्धं निर्विकल्पं निरञ्जनं निराख्यात-मनादिनिधनमेकं तुरीयं यद्भूतं भवद्भविष्यत् परिवर्तमानं सर्वदाऽनवच्छिन्नंपरंब्रह्म तस्माज्जाता परा शक्तिः स्वयंज्योतिरात्मिका  ।  आत्मन आकाशःसंभूतः  ।  आकाशाद्वायुः  ।  वायोरग्निः  ।  अग्नेरापः  ।  अद्भ्यः पृथिवी  ।  एतेषांपञ्चभूतानां पतयः पञ्च सदाशिवेश्वररुद्रविष्णुब्रह्माणश्चेति  ।  तेषां ब्रह्मविष्णु-रुद्राश्चोत्पत्तिस्थितिलयकर्तारः  ।  राजसो ब्रह्मा सात्त्विको विष्णुस्तामसो रुद्रैत्येते त्रयो गुणयुक्ताः  ।  ब्रह्मा देवानां प्रथमः संबभूव  ।  धाता च सृष्टौविष्णुश्च स्थितौ रुद्रश्च नाशे भोगाय चन्द्र इति प्रथमजा बभूवुः  ।  एतेषांब्रह्मणो लोका देवतिर्यङ्गरस्थावराश्च जायन्ते  ।  तेषां मनुष्यादीनां पञ्चभूतस-मवायः शरीरम्  ।  ज्ञानकर्मेन्द्रियैर्ज्ञानविषयैः प्राणादिपञ्चवायुमनोबुद्धिचि-त्ताहंकारैः स्थूलकल्पितैः सोऽपि स्थूलप्रकृतिरित्युच्यते  ।  ज्ञानकर्मेन्द्रियैर्ज्ञा-नविषयैः प्राणादिपञ्चवायुमनोबुद्धिभिश्च सूक्ष्मस्थोऽपि लिङ्गमेवेत्युच्यते  ।गुणत्रययुक्तं कारणम्  ।  सर्वेषामेवं त्रीणि शरीराणि वर्तन्ते  ।  जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ति-तुरीयाश्चेत्यवस्थाश्चतस्रः तासामवस्थानामधिपतयश्चत्वारः पुरुषा विश्वतैजस-प्राज्ञात्मानश्चेति  ।  विश्वो हि स्थूलभुङ्गित्यं तैजसः प्रविविक्तभुक्  ।  आनन्द-भुक् तथा प्राज्ञः सर्वसाक्षीत्यतः परः  ॥  ७२
॥  प्रणतः सर्वदा तिष्ठेत्सर्वजीवेषुभोगतः  ।  अभिरामस्तु सर्वासु ह्यवस्थासु ह्यधोमुखः  ॥  ७३
॥  अकार उकारोमकारश्चेति त्रयो वर्णास्त्रयो वेदास्त्रयो लोकास्त्रयो गुणास्त्रीण्यक्षराणि त्रयःस्वरा एवं प्रणवः प्रकाशते  ।  अकारो जाग्रति नेत्रे वर्तते सर्वजन्तुषु  ।उकारः कण्ठतः स्वप्ने मकारो हृदि सुप्तितः  ॥  ७४
॥  विराड्विश्वः स्थूलश्चा-कारः  ।  हिरण्यगर्भस्तैजसः सूक्ष्मश्च उकारः  ।  कारणाव्याकृतप्राज्ञश्च मकारः  ।अकारो राजसो रक्तो ब्रह्मा चेतन उच्यते  ।  उकारः सात्त्विकः शुक्लो विष्णु-रित्यभिधीयते  ॥  ७५
॥  मकारस्तामसः कृष्णो रुद्रश्चेति तथोच्यते  ।  प्रणवा-त्प्रभवो ब्रह्मा प्रणवात्प्रभवो हरिः  ॥  ७६
॥  प्रणवात्प्रभवो रुद्रः प्रणवो हिपरो भवेत्  ।  अकारे लीयते ब्रह्मा ह्युकारे लीयते हरिः  ॥  ७७
॥  मकारेलीयते रुद्रः प्रणवो हि प्रकाशते  ।  ज्ञानिनामूर्ध्वगो भूयादज्ञाने स्यादधोमुखः॥  ७८
॥  एवं वै प्रणवस्तिष्ठेद्यस्तं वेद स वेदवित्  ।  अनाहतस्वरूपेण ज्ञानिना-मूर्ध्वगो भवेत्  ॥  ७९
॥  तैलधारामिवाच्छिन्नं दीर्घघण्टानिनादवत्  ।  प्रणवस्य----------------------३४४-
-ध्वनिस्तद्वत्तदग्रं ब्रह्म चोच्यते  ॥  ८०
॥  ज्योतिर्मयं तदग्रं स्यादवाच्यं बुद्धिसू-क्ष्मतः  ।  ददृशुर्ये महात्मानो यस्तं वेद स वेदवित्  ॥  ८१
॥  जाग्रन्नेत्रद्वयो-र्मध्ये हंस एव प्रकाशते  ।  सकारः खेचरी प्रोक्तस्त्वंपदं चेति निश्चितम्  ॥  ८२
॥हकारः परमेशः स्यात्तत्पदं चेति निश्चितम्  ।  सकारो ध्यायते जन्तुर्हकारोहि भवेद्ध्रुवम्  ॥  ८३
॥  इन्द्रियैर्बध्यते जीव आत्मा चैव न बध्यते  ।  मम-त्वेन भवेज्जीवो निर्ममत्वेन केवलः  ॥  ८४
॥  भूर्भुवः स्वरिमे लोकाः सोम-सूर्याग्निदेवताः  ।  यस्य मात्रासु तिष्ठन्ति तत्परं ज्योतिरोमिति  ॥  ८५
॥क्रिया इच्छा तथा ज्ञानं ब्राह्मी रौद्री च वैष्णवी  ।  त्रिधा मात्रास्थितिर्यत्रतत्परं ज्योतिरोमिति  ॥  ८६
॥  वचसा तज्जपेन्नित्यं वपुषा तत्समभ्यसेत्  ।मनसा तज्जपेन्नित्यं तत्परंज्योतिरोमिति  ॥  ८७
॥ शुचिर्वाप्यशुचिर्वापि योजपेत्प्रणवं सदा  ।  न स लिप्यति पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा  ॥  ८८
॥  चलेवाते चलो बिन्दुर्निश्चले निश्चलो भवेत्  ।  योगी स्थाणुत्वमाप्नोति ततो वायुंनिरुन्धयेत्  ॥  ८९
॥  यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवो न मुञ्चति  ।  मरनंतस्य निष्क्रान्तिस्ततो वायुं निरुन्धयेत्  ॥  ९०
॥  यावद्वायुः स्थितो देहे ताव-ज्जीवो न मुञ्चति  ।  यावद्वृष्टिर्भ्रुवोर्मध्ये तावत्कालं भयं कुतः  ॥  ९१
॥  अल्प-कालभयाद्ब्रह्मन् प्राणायामपरो भवेत्  ।  योगिनो मुनयश्चैव ततः प्राणान्नि-रोधयेत्  ॥  ९२
॥  षड्विंशदङ्गुलिर्हंसः प्रयाणं कुरुते बहिः  ।  वामदक्षिणमार्गेणप्राणायामो विधीयते  ॥  ९३
॥  शुद्धिमेति यदा सर्वं नाडीचक्रं मलाकुलम्  ।तदैव जायते योगी प्राणसंग्रहणक्षमः  ॥  ९४
॥  बद्धपद्मासनो योगी प्राणंचन्द्रेण पूरयेत्  ।  धारयेद्वा यथाशक्त्या भूयः सूर्येण रेचयेत्  ॥  ९५
॥अमृतोदधिसंकाशं गोक्षीरधवलोपमम्  ।  ध्यात्वा चन्द्रमसं बिम्बं प्राणायामेसुखी भवेत्  ॥  ९६
॥  स्फुरत्प्रज्वलसंज्वालापूज्यमादित्यमण्डलम्  ।  ध्यात्वाहृदि स्थितं योगी प्राणायामे सुखी भवेत्  ॥  ९७
॥  प्राणं चेदिडया पिबे-न्नियमितं भूयोऽन्यथा रेचयेत्पीत्वा पिङ्गलया समीरणमथो बद्ध्वा त्यजेद्वा-मया  ।  सूर्याचन्द्रमसोरनेन विधिना बिन्दुद्वयं ध्यायतः शुद्धा नाडिगणाभवन्ति यमिनो मासद्वयादूर्ध्वतः  ॥  ९८
॥  यथेष्टधारणं वायोरनलस्यप्रदीपनम्  ।  नादाभिव्यक्तिरारोग्य जायते नाडिशोधनात्  ॥  ९९
॥  प्राणो----------------------३४५-
-देहस्थितो यावदपानं तु निरुन्धयेत्  ।  एकश्वासमयी मात्रा ऊर्ध्वाधो गगनेगतिः  ॥  १००
॥  रेचकः पूरकश्चैव कुम्भकः प्रणवात्मकः  ।  प्राणायामो भवे-देवं मात्राद्वादशसंयुतः  ॥  १०१
॥  मात्राद्वादशसंयुक्तौ दिवाकरनिशाकरौ  ।दोषजालमबध्नन्तौ ज्ञातव्यौ योगिभिः सदा  ॥  १०२
॥  पूरकं द्वादशं कुर्या-त्कुम्भकं षोडशं भवेत्  ।  रेचकं दश चॐकारः प्राणायामः स उच्यते  ॥  १०३
॥अधमे द्वादश मात्रा मध्यमे द्विगुणा मता  ।  उत्तमे त्रिगुणा प्रोक्ता प्राणाया-मस्य निर्णयः  ॥  १०४
॥  अधमे स्वेदजननं कम्पो भवति मध्यमे  ।  उत्तमेस्थानमाप्नोति ततो वायुं निरुन्धयेत्  ॥  १०५
॥  बद्धपद्मासनो योगी नम-स्कृत्य गुरुं शिवम्  ।  नासाग्रदृष्टिरेकाकी प्राणायामं समभ्यसेत्  ॥  १०६
॥द्वाराणां नव संनिरुध्य मरुतं बद्ध्वा दृढां धारणां नीत्वा कालमपानवह्निस-हितं शक्त्या समं चालितम्  ।  आत्मध्यानयुतस्त्वनेन विधिना विन्यस्यमूर्ध्नि स्थिरं यावत्तिष्ठति तावदेव महतां सङ्गो न संस्तूयते  ॥  १०७
॥प्राणायामो भवेदेवं पातकेन्धनपावकः  ।  भवोदधिमहासेतुः प्रोच्यते योगि-भिः सदा  ॥  १०८
॥  आसनेन रुजं हन्ति प्राणायामेन पातकम्  ।  विकारंमानसं योगी प्रत्याहारेण मुञ्चति  ॥  १०९
॥  धारणाभिर्मनोधैर्यं यातिचैतन्यमद्भुतम्  ।  समाधौ मोक्षमाप्नोति त्यक्त्वा कर्म शुभाशुभम्  ॥  ११०
॥प्राणायामद्विषट्केन प्रत्याहारः प्रकीर्तितः  ।  प्रत्याहारद्विषट्केन जायते धारणाशुभा  ॥  १११
॥  धारणाद्वादश प्रोक्तं ध्यानं योगविशारदैः  ।  ध्यानद्वादश-केनैव समाधिरभिधीयते  ॥  ११२
॥  यत्समाधौ परंज्योतिरनन्तं विश्वतो-मुखम्  ।  तस्मिन्दृष्टे क्रियाकर्म यातायातो न विद्यते  ॥  ११३
॥  संबद्धासनमे-ढ्रमङ्घ्रियुगलं कर्णाक्षिनासापुटद्वाराद्यङ्गुलिभिर्नियम्य पवनं वक्त्रेण वा पूरितम्  ।बद्ध्वा वक्षसि वह्वयानसहितं मूर्ध्नि स्थिरं धारयेदेवं यान्ति विशेषतत्त्वस-मतां योगीश्वरास्तन्मनः  ॥  ११४
॥  गगनं पवने प्राप्ते ध्वनिरुत्पद्यते महान्  ।घण्टादीनां प्रवाद्यानां नादसिद्धिरुदीरिता  ॥  ११५
॥  प्राणायामेन युक्तेनसर्वरोगक्षयो भवेत्  ।  प्राणायामवियुक्तेभ्यः सर्वरोगसमुद्भवः  ॥  ११६
॥हिक्का कासस्तथा श्वासः शिरःकर्णाक्षिवेदनाः  ।  भवन्ति विविधा रोगाः पव-नव्यत्ययक्रमात्  ॥  ११७
॥  यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद्वश्यः शनैः शनैः  ।तथैव सेवितो वायुरन्यथा हन्ति साधकम्  ॥  ११८
॥  युक्तं युक्त त्यजेद्वायुं----------------------३४६-
-अयुक्तं युक्तं प्रपूरयेत्  ।  युक्तं युक्तं प्रबध्नीयादेवं सिद्धिमवाप्नुयात्  ॥  ११९
॥चरतां चक्षुरादीनां विषयेषु यथाक्रमम्  ।  यत्प्रत्याहरणं तेषां प्रत्याहारः सौच्यते  ॥  १२०
॥  यथा तृतीयकाले तु रविः प्रत्याहरेत्प्रभाम्  ।  तृतीयाङ्गस्थितोयोगी विकारं मानसं हरेदित्युपनिषत्  ॥  १२१
॥  ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इति योगचूडामण्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ४८
॥निर्वाणोपनिषत्  ॥  ४९
॥निर्वाणोपनिषद्वेद्यं निर्वाणानन्दतुन्दिलम्  ।त्रैपदानन्दसाम्राज्यं स्वमात्रमिति चिन्तयेत्  ॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्ति  ।अथ निर्वाणोपनिषदं व्याख्यास्यामः  ।  परमहंसः सोऽहम्  ॥  परिव्राजकाःपश्चिमलिङ्गाः  ।  मन्मथक्षेत्रपालाः  ।  गगनसिद्धान्तः अमृतकल्लोलनदी  ।  अक्षयंनिरञ्जनम्  ।  निःसंशय ऋषिः  ।  निर्वाणो देवता  ।  निष्कुलप्रवृत्तिः  ।  निष्केवल-ज्ञानम्  ।  ऊर्ध्वाम्नायः  ।  निरालम्बपीठः  ।  संयोगदीक्षा  ।  वियोगोपदेशः  ।दीक्षासंतोषपानं च  ।  द्वादशादित्यावलोकनम्  ।  निवेकरक्षा  ।  करुणैव केलिः  ।आनन्दमाला एकान्तगुहायां मुक्तासनसुखगोष्ठी  ।  अकल्पितभिक्षाशी  ।हंसाचारः  ।  सर्वभूतान्तर्वर्ती हंस इति प्रतिपादनम्  ।  धैर्यकन्था  ।  उदासीन-कौपीनम्  ।  विचारदण्डः  ।  ब्रह्मावलोकयोगपट्टः  ।  श्रियां पादुका  ।  परेच्छाच-रणम्  ।  कुण्डलिनीबन्धः  ।  परापवादमुक्तो जीवन्मुक्तः  ।  शिवयोगनिद्रा च  ।खेचरीमुद्रा च  ।  परमानन्दी  ।  निर्गतगुणत्रयम्  ।  विवेकलभ्यम्  ।  मनोवाग-गोचरम्  ।  अनित्यं जगद्यज्जनितं स्वप्नजगदभ्रगजादितुल्यम्  ।  तथा देहादिसंघातंमोहगुणजालकलितं तद्रज्जुसर्पवत्कल्पितम्  ।  विष्णुविध्यादिशताभिधानल-क्ष्यम्  ।  अङ्कुशो मार्गः  ।  शून्यं न संकेतः परमेश्वरसत्ता  ।  सत्यसिद्धयोगोमठः  ।  अमरपदं तत्स्वरूपम्  ।  आदिब्रह्मस्वसंवित्  । अजपा गायत्री  ।  विकार-दण्डो ध्येयः  ।  मनोनिरोधिनी कन्था  ।  योगेन सदानन्दस्वरूपदर्शनम्  ।  आन-न्दभिक्षाशी  ।  महाश्मशानेऽप्यानन्दवने वासः  ।  एकान्तस्थानम्  ।  आनन्द-मठम्  ।  उन्मन्यवस्था  ।  शारदा चेष्टा  ।  उन्मनी गतिः ।  निर्मलगात्रम्  ।  निरा-----------------------३४७-
-लम्बपीठम्  ।  अमृतकल्लोलानन्दक्रिया  ।  पाण्डरगगनम्  ।  महासिद्धान्तः  ।शमदमादिदिव्यशक्त्याचरणे क्षेत्रपात्रपटुता  ।  परावरसंयोगः  ।  तारकोपदेशः  ।अद्वैतसदानन्दो देवता  ।  नियमः स्वान्तरिन्द्रियनिग्रहः  ।  भयमोहशोकक्रोधत्या-गस्त्यागः  ।  परावरैक्यरसास्वादनम्  ।  अनियामकत्वनिर्मलशक्तिः  ।  स्वप्रकाश-ब्रह्मतत्त्वे शिवशक्तिसंपुटितप्रपञ्चच्छ्रेदनम्  ।  तथा पत्राक्षाक्षिकमण्डलुः  ।भावाभावदहनम्  ।  बिभ्रत्याकाशाधारम्  ।  शिवं तुरीयं यज्ञोपवीतम्  ।  तन्मयाशिखा  ।  चिन्मयं चोत्सृष्टिदण्डम्  ।  संतताक्षिकमण्डलुम्  ।  कर्मनिर्मूलनं कन्था  ।मायाममताहंकारदहनम्  ।  श्मशाने अनाहताङ्गी निस्त्रैग्ण्यस्वरूपानुसन्धानंसमयम्  ।  भ्रान्तिहरणम्  ।  कामादिवृत्तिदहनम्  ।  काठिन्यदृढकौपीनम्  ।चीराजिनवासः  ।  अनाहतमन्त्रः  ।  अक्रिययैव जुष्टम्  ।  स्वेच्छाचारस्वस्वभावोमोक्षः परं ब्रह्म  ।  प्लववदाचरणम्  ।  ब्रह्मचर्यशान्तिसंग्रहणम्  ।  ब्रह्मचर्याश्रमेऽ-धीत्य वानप्रस्थाश्रमेऽधीत्य ससर्वसंविन्न्यासं संन्यासम्  ।  अन्ते ब्रह्माखण्डाका-रम्  ।  नित्यं सर्वसंदेहनाशनम्  ।  एतन्निर्वाणदर्शनं शिष्यं पुत्रं विना न देय-मित्युपनिषत्  ॥  ॐ  वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इति निर्वाणोपनिषत्समाप्ता  ॥  ४९
॥मण्डलब्राह्मणोपनिषत्  ॥  ५०
॥बाह्यान्तस्तारकाकारं व्योमपञ्चकविग्रहम्  ।राजयोगैकसंसिद्धं रामचन्द्रमुपास्महे  ॥  १
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ।ॐ याज्ञवल्क्यो ह वै महामुनिरादित्यलोकं जगाम  ।  तमादित्यं नत्वा भोभगवन्नादित्यात्मतत्त्वमनुब्रूहीति  ।  स होवाच नारायणः  ।  ज्ञानयुक्तयमाद्यष्टाङ्ग-योग उच्यते  ।  शीतोष्णाहारनिद्राविजयः सर्वदा शान्तिर्निश्चलत्वं विषयेन्द्रि-यनिग्रहश्चैते यमाः  ।  गुरुभक्तिः सत्यमार्गानुरक्तिः सुखागतवस्त्वनुभवश्च तद्व-स्त्वनुभवेन तुष्टिर्निःसङ्गता एकान्तवासो मनोनिवृत्तिः फलानभिलाषो वैराग्य-भावश्च नियमाः  ।  सुखासनवृत्तिश्चीरवासाश्चैवमासननियमो भवति  ।  पूरक-कुम्भकरेचकैः षोडशचतुःषष्टिद्वात्रिंशत्संख्यया यथाक्रमं प्राणायामः  ।  विषयेभ्यैन्द्रियार्थेभ्यो मनोनिरोधनं प्रत्याहारः  ।  सर्वशरीरेषु चैतन्यैकतानता ध्यानम्  ।विषयव्यावर्तनपूर्वकं चैतन्ये चेतःस्थापनं धारणं भवति  ।  ध्यानविस्मृतिः----------------------३४८-
-समाधिः  ।  एवं सूक्ष्माङ्गानि  ।  य एवं वेद स मुक्तिभाग्भवति  ॥  १
॥देहस्य पञ्च दोषा भवन्ति कामक्रोधनिःश्वासभयनिद्राः  ।  तन्निरासस्तु निःसंक-ल्पक्षमालध्वाहाराप्रमादतातत्त्वसेवनम्  ।  निद्राभयसरीसृपं हिंसादितरङ्गंतृष्णावर्तं दारपङ्कं संसारवार्धिं तरीतुं सूक्ष्ममार्गमवलम्ब्य सत्त्वादिगुणानतिक्र-म्य तारकमवलोकयेत्  ।  भ्रूमध्ये सच्चिदानन्दतेजःकूटरूपं तारकं ब्रह्म  ।  तदु-पायं लक्ष्यत्रयावलोकनम्  ।  मूलाधारादारभ्य ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं सुषुम्ना सूर्याभा  ।मृणालतन्तुसूक्ष्मा कुण्डलिनी  ।  तत्र तमोनिवृत्तिः  ।  तद्दर्शनात्सर्वपापनिवृत्तिः  ।तर्जन्यग्रोन्मीलितकर्णरन्ध्रद्वये फूत्कारशब्दो जायते  ।  तत्र स्थिते मनसिचक्षुर्मध्यनीलज्योतिः पश्यति  ।  एवं हृदयेऽपि  ।  बहिर्लक्ष्यं तु नासाग्रे चतुः-षडष्टदशद्वादशाङ्गुलीभिः क्रमान्नीलद्युतिश्यामत्वसदृग्रक्तभङ्गीस्फुरत्पीतवर्ण-द्वयोपेतं व्योमत्वं पश्यति स तु योगी चलनदृष्ट्या व्योमभागवीक्षितुः पुरुषस्य दृष्ट्यग्रे ज्योतिर्मयूखा वर्तन्ते  ।  तद्दृष्टिः स्थिरा भवति  ।  शीर्षोपरिद्वादशाङ्गुलिमानं ज्योतिः पश्यति तदाऽमृतत्वमेति  ।  मध्यलक्ष्यं तु प्रातश्चि-त्रादिवर्णसूर्यचन्द्रवह्निज्वालावलीवत्तद्विहीनान्तरिक्षवत्पश्यति  ।  तदाकारा-कारी भवति  ।  अभ्यासान्निर्विकारं गुणरहिताकाशं भवति  ।  विस्फुरत्तारका-कारगाढतमोपमं पराकाशं भवति  ।  कालानलसमं द्योतमानं महाकाशंभवति  ।  सर्वोत्कृष्टपरमाद्वितीयप्रद्योतमानं तत्त्वाकाशं भवति  । कोटिसूर्यप्र-काशं सूर्याकाशं भवति  ।  एवमभ्यासात्तन्मयो भवति य एवं वेद  ॥  २
॥तद्योगं च द्विधा विद्धि पूर्वोत्तरविभागतः  ।  पूर्वं तु तारकं विद्यादमनस्कंतदुत्तरमिति  ।  तारकं द्विविधम् -- मूर्तितारकममूर्तितारकमिति  ।  यदिन्द्रि-यान्तं तन्मूर्तितारकम्  ।  यद्भूयुगातीतं तदमूर्तितारकमिति  ।  उभयमपिमनोयुक्तमभ्यसेत्  ।  मनोयुक्तान्तरदृष्टिस्तारकप्रकाशाय भवति  ।  भ्रूयुगम-ध्यबिले तेजस आविर्भावः  ।  एतत्पूर्वतारकम्  ।  उत्तरं त्वमनस्कम्  ।  तालु-मूलोर्ध्वभागे महाज्योतिर्विद्यते  ।  तद्दर्शनादणिमादिसिद्धिः  ।  लक्ष्येऽन्तर्बा-ह्यायां दृष्टौ निमेषोन्मेषवर्जितायां चेयं शाम्भवी मुद्रा भवति  ।  सर्वतन्त्रेषुगोप्यमहाविद्या भवति  ।  यज्ज्ञानेन संसारनिवृत्तिः  ।  तत्पूजनं मोक्षफलदम्  ।अन्तर्लक्ष्यं जलज्योतिःस्वरूपं भवति  ।  महर्षिवेद्यं अन्तर्बाह्येन्द्रियैरदृश्यम्॥  ३
॥  सहस्रारे जलज्योतिरन्तर्लक्ष्यम्  ।  बुद्धिगुहायां सर्वाङ्गसुन्दरं पुरुष-रूपमन्तर्लक्ष्यमित्यपरे  ।  शीर्षान्तर्गतमण्डलमध्यगं पञ्चवक्रमुमासहायं नील-----------------------३४९-
-कण्ठं प्रशान्तमन्तर्लक्ष्यमिति केचित्  ।  अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तर्लक्ष्यमित्येके  ।उक्तविकल्पं सर्वमात्मैव  ।  तल्लक्ष्यं शुद्धात्मदृष्ट्या वा यः पश्यति स एवब्रह्मनिष्ठो भवति जीवः पञ्चविंशकः स्वकल्पितचतुर्विंशतितत्त्वं परित्यज्यषड्विशः परमात्माहमिति निश्चयाज्जीवन्मुक्तो भवति  ।  एवमन्तर्लक्ष्यदर्शनेन जीव-न्मुक्तिदशायां स्वयमन्तर्लक्ष्यो भूत्वा परमाकाशाखण्डमण्डलो भवति  ॥  ४
॥इति मण्डलब्राह्मणोपनिषत्सु प्रथमं ब्राह्मणम्  ॥  १
॥अथ ह याज्ञवल्क्य आदित्यमण्डलपुरुषं पप्रच्छ  ।  भगवन्नन्तर्लक्ष्यादिकंबहुधोक्तम्  ।  मया तन्न ज्ञातम्  ।  तद्ब्रूहि मह्यम्  ।  तदुहोवाच पञ्चभूतकारणंतडित्कूटाभं तद्वच्चतुःपीठम्  ।  तन्मध्ये तत्त्वप्रकाशो भवति  ।  सोऽतिगूढअव्यक्तश्च  ।  तज्ज्ञानप्लवाधिरूढेन ज्ञेयम्  ।  तद्बाह्याभ्यन्तर्लक्ष्यम्  ।  तन्मध्येजगल्लीनम्  ।  तन्नादबिन्दुकलातीतमखण्डमण्डलम्  ।  तत्सगुणनिर्गुणस्वरूपम्  ।तद्वेत्ता विमुक्तः  ।  आदावग्निमण्डलम्  ।  तदुपरि सूर्यमण्डलम्  ।  तन्मध्येसुधाचन्द्रमण्डलम्  ।  तन्मध्येऽखण्डब्रह्मतेजोमण्डलम्  ।  तद्विद्युल्लेखावच्छुक्लभा-स्वरम्  ।  तदेव शाम्भवीलक्षणम्  ।  तद्दर्शने तिस्रो मूर्तयः -- अमा प्रतिपत् पूर्णिमाचेति  ।  निमीलितदर्शनममादृष्टिः  ।  अर्धोन्मीलितं प्रतिपत्  ।  सर्वोन्मीलनंपूर्णिमा भवति  ।  तासु पूर्णिमाभ्यासः कर्तव्यः  ।  तल्लक्ष्यं नासाग्रम्  ।  यदातालुमूले गाढतमो दृश्यते  ।  तदभ्यासादखण्डमण्डलाकारज्योतिर्दृश्यते  ।तदेव सच्चिदानन्दं ब्रह्म भवति  ।  एवं सहजानन्दे यदा मनो लीयते तदाशान्तो भवी भवति  ।  तामेव खेचरीमाहुः  ।  तदभ्यासान्मनःस्थैर्यम्  ।  ततोवायुस्थैर्यम्  ।  तच्चिह्नानि -- आदौ तारकवद्दृश्यते  ।  ततो वज्रदर्पणम्  ।  ततौपरि पूर्णचन्द्रमण्डलम्  ।  ततो नवरत्नप्रभामण्डलम्  ।  ततो मध्याह्नार्क-मण्डलम्  ।  ततो वह्निशिखामण्डलं क्रमाद्दृश्यते  ॥  १
॥  तदा पश्चिमाभि-मुखप्रकाशः स्फटिकधूम्रबिन्दुनादकलानक्षत्रखद्योतदीपनेत्रसवर्णनवरत्नादिप्रभादृश्यन्ते  ।  तदेव प्रणवस्वरूपम्  ।  प्राणापानयोरैक्यं कृत्वा धृतकुम्भको नासाग्रद-र्शनदृढभावनया द्विकराङ्गुलिभिः षण्मुखीकरणेन प्रणवध्वनिं निशम्य मन-स्तत्र लीनं भवति  ।  तस्य न कर्मलेपः  ।  रवेरुदयास्तमययोः किल कर्म कर्त-व्यम्  ।  एवंविधश्चिदादित्यस्योदयास्तमयाभावात्सर्वकर्माभावः  ।  शब्दकाल-लयेन दिवारात्र्यतीतो भूत्वा सर्वपरिपूर्णज्ञानेनोन्मन्यवस्थावशेन ब्रह्मैक्यं----------------------३५०-
-भवति  ।  उन्मन्या अमनस्कं भवति  ।  तस्य निश्चिन्ता ध्यानम्  ।  सर्वकर्मनि-राकरणमावाहनम्  ।  निश्चयज्ञानमासनम्  ।  उन्मनीभावः पाद्यम्  ।  सदाऽम-नस्कमर्ध्यम्  ।  सदादीप्तिरपारामृतवृत्तिः स्नानम्  ।  सर्वत्र भावना गन्धः  ।दृक्खरूपावस्थानमक्षताः  ।  चिदाप्तिः पुष्पम्  ।  चिदग्निस्वरूपं धूपः  ।  चिदा-दित्यस्वरूपं दीपः  ।  परिपूर्णचन्द्रामृतरसस्यैकीकरणं नैवेद्यम्  ।  निश्चलत्वंप्रदक्षिणम्  ।  सोऽहंभावो नमस्कारः  ।  मौनं स्तुतिः  ।  सर्वसंतोषो विसर्जनमितिय एवं वेद  ॥  २
॥  एवं त्रिपुट्यां निरस्तायां निस्तरङ्गसमुद्रवन्निवातस्थितदीप-वदचलसंपूर्णभावाभावविहीनकैवल्यज्योतिर्भवति  ।  जाग्रन्निन्दान्तःपरिज्ञानेनब्रह्मविद्भवति  ।  सुषुप्तिसमाध्योर्मनोलयाविशेषेऽपि महदस्त्युभयोर्भेदस्तमसिलीनत्वान्मुक्तिहेतुत्वाभावाच्च  ।  समाधौ मृदिततमोविकारस्य तदाकाराकारि-ताखण्डाकारवृत्त्यात्मकसाक्षिचैतन्ये प्रपञ्चलयः संपद्यते प्रपञ्चस्य मनःकल्पि-तत्वात्  ।  ततो भेदाभावात् कदाचिद्बहिर्गतेऽपि मिथ्यात्वभानात्  ।  सकृद्वि-भातसदानन्दानुभवैकगोचरो ब्रह्मचित्तदैव भवति  ।  यस्य संकल्पनाशः स्यात्तस्यमुक्तिः करे स्थिता  ।  तस्माद्भावाभावौ परित्यज्य परमात्मध्यानेन मुक्तोभवति  ।  पुनःपुनः सर्वावस्थासु ज्ञानज्ञेयौ ध्यानध्येयौ लक्ष्यालक्ष्ये दृश्यादृश्येचोहापोहादि परित्यज्य जीवन्मुक्तो भवेत्  ।  य एवं वेद  ॥  ३
॥  पञ्चावस्थाᳲआग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयातीताः  ।  जाग्रति प्रवृत्तो जीवः प्रवृत्तिमार्गासक्तः  ।पापफलनरकादिमांस्तु शुभकर्मफलस्वर्गमस्त्विति काङ्क्षते  ।  स एव स्वीकृतवैरा-ग्यात्कर्मफलजन्माऽलं संसारबन्धनमलमिति विमुक्त्याभिमुखो निवृत्तिमार्गप्र-वृत्तो भवति  ।  स एव संसारतारणाय गुरुमाश्रित्य कामादि त्यक्त्वा विहितक-र्माचरन्साधनचतुष्टयसंपन्नो हृदयकमलमध्ये भगवत्सत्तामात्रान्तर्लक्ष्यरूप-मासाद्य सुषुप्त्यवस्थाया मुक्तब्रह्मानन्दस्मृतिं लब्ध्वा एक एवाहमद्वितीयःकंचित्कालमज्ञानवृत्त्या विस्मृतजाग्रद्वासनानुफलेन तैजसोऽस्मीति तदुभय-निवृत्त्या प्राज्ञ इदानीमस्मीत्यहमेक एव स्थानेभेदादवस्थाभेदस्य परंतु नहिमदन्यदिति जातविवेकः शुद्धाद्वैतब्रह्माहमिति भिदागन्धं निरस्य स्वान्तर्विजृ-म्भितभानुमण्डलध्यानतदाकाराकारितपरंब्रह्माकारितमुक्तिमार्गमारूढः परि-पक्वो भवति  ।  संकल्पादिकं मनो बन्धहेतु  ।  तद्वियुक्तं मनो मोक्षाय भवति  ।तद्वांश्चक्षुरादिबाह्यप्रपञ्चोपरतो विगतप्रपञ्चगन्धः सर्वजगदात्मत्वेन पश्यंस्त्य-----------------------३५१-
-क्ताहंकारो ब्रह्माहमस्मीति चिन्तयन्निदं सर्वं यदयमात्मेति भावयन्कृतकृत्योभवति  ॥  ४
॥  सर्वपरिपूर्णतुरीयातीतब्रह्मभूतो योगी भवति  ।  तं ब्रह्मेतिस्तुवन्ति  ।  सर्वलोकस्तुतिपात्रः सर्वदेशसंचारशीलः परमात्मगगने बिन्दुंनिक्षिप्य शुद्धाद्वैताजाड्यसहजामनस्कयोगनिद्राखण्डानन्दपदानुवृत्त्या जीव-न्मुक्तो भवति  ।  तच्चानन्दसमुद्रमग्ना योगिनो भवन्ति  ।  तदपेक्षया इन्द्रा-दयः स्वल्पानन्दाः  ।  एवं प्राप्तानन्दः परमयोगी भवतीत्युपनिषत्  ॥  ५
॥इति मण्डलब्राह्मणोपनिषत्सु द्वितीयं ब्राह्मणम्  ॥  २
॥याज्ञवल्क्यो महामुनिर्मण्डलपुरुषं पप्रच्छ स्वामिन्नमनस्कलक्षणमुक्तमपिविस्मृतं पुनस्तल्लक्षणं ब्रूहीति  ।  तथेति मण्डलपुरुषोऽब्रवीत्  ।  इदममनस्कम-तिरहस्यम्  ।  यज्ज्ञानेन कृतार्थो भवति तन्नित्यं शांभवीमुद्रान्वितम्  ।  परमा-त्मदृष्ट्या तत्प्रत्ययलक्ष्याणि दृष्ट्वा तदनु सर्वेशमप्रमेयमजं शिवं परमाकाशंनिरालम्बमद्वयं ब्रह्मविष्णुरुद्रादीनामेकलक्ष्यं सर्वकारणं परंब्रह्मात्मन्येवपश्यमानो गुहाविहरणमेव निश्चयेन ज्ञात्वा भावाभावादिद्वन्द्वातीतः संविदि-तमनोन्मन्यनुभवस्तदनन्तरमखिलेन्द्रियक्षयवशादमनस्कसुखब्रह्मानन्दसमुद्रेमनःप्रवाहयोगरूपनिवातस्थितदीपवदचलं परंब्रह्म प्राप्नोति  ।  ततः शुष्कवृक्ष-वन्मूर्च्छानिद्रामयनिःश्वासोच्छ्वासाभावान्नष्टद्वन्द्वः सदाचञ्चलगात्रः परमशा-न्तिं स्वीकृत्य मनःप्रचारशून्यं परमात्मनि लीनं भवति  ।  पयःस्रावानन्तरंधेनुस्तनक्षीरमिव सर्वेन्द्रियवर्गे परिनष्टे मनोनाशो भवति तदेवामनस्कम्  ।तदनु नित्यशुद्धः परमात्माहमेवेति तत्त्वमसीत्युपदेशेन त्वमेवाहमहमेवत्वमिति तारकयोगमार्गेणाखण्डानन्दपूर्णः कृतार्थो भवति  ॥  १
॥  परिपूर्ण-पराकाशमग्नमनाः प्राप्तोन्मन्यवस्थः संन्यस्तसर्वेन्द्रियवर्गोऽनेकजन्मार्जित-पुण्यपुञ्जपक्वकैवल्यफलोऽखण्डानन्दनिरस्तसर्वक्लेशकश्मलो ब्रह्माहमस्मीति कृत-कृत्यो भवति  ।  त्वमेवाहं न भेदोऽस्ति पूर्णत्वात्परमात्मनः  ।  इत्युच्चरन्त्स-मालिङ्ग्य शिष्यं ज्ञाप्तिमनीनयत्  ॥  २
॥इति मण्डलब्राह्मणोपनिषत्सु तृतीयम् ब्राह्मणम्  ॥  ३
॥अथ ह याज्ञवल्क्यो मण्डलपुरुषं पप्रच्छ व्योमपञ्चकलक्षणं विस्तरेणानु-ब्रूहीति  ।  स होवाचाकाशं पराकाशं महाकाशं सूर्याकाशं परामाकाशमितिपञ्च भवन्ति  ।  बाह्याभ्यन्तरमन्धकारमयमाकाशम्  ।  बाह्यस्याभ्यन्तरे काला-नलसदृशं पराकाशम्  ।  सबाह्याभ्यन्तरेऽपरिमितद्युतिनिभं तत्त्वं महाकाशम्  ।----------------------३५२-
-सबाह्याभ्यन्तरे सूर्यनिभं सूर्याकाशम्  ।  अनिर्वचनीयज्योतिः सर्वव्यापकंनिरतिशयानन्दलक्षणं परमाकाशम्  ।  एवं तत्तल्लक्ष्यदर्शनात्तत्तद्रूपो भवति  ।नवचक्रं षडाधारं त्रिलक्ष्यं व्योमपञ्चकम्  ।  सम्यगेतन्न जानाति स योगीनामतो भवेत्  ॥  १
॥इति मण्डलब्राह्मणोपनिषत्सु चतुर्थं ब्राह्मणम्  ॥  ४
॥सविषयं मनो बन्धाय निर्विषयं मुक्तये भवति  ।  अतः सर्वं जगच्चित्तगो-चरम्  ।  तदेव चित्तं निराश्रयं मनोन्मन्यवस्थापरिपक्वं लययोग्यं भवति  ।तल्लयं परिपूर्णे मयि समभ्यसेत्  ।  मनोलयकारणमहमेव  ।  अनाहतस्यशब्दस्य तस्य शब्दस्य यो ध्वनिः  ।  ध्वनेरन्तर्गतं ज्योतिर्ज्योतिरन्तर्गतं मनः  ।यन्मनस्त्रिजगत्सृष्टिस्थितिव्यसनकर्मकृत्  ।  तन्मनो विलयं याति तद्विष्णोःपरमं पदम्  ।  तल्लयाच्छुद्धाद्वैतसिद्धिर्भेदाभावात्  ।  एतदेव परमतत्त्वम्  ।स तज्ज्ञो बालोन्मत्तपिशाचवज्जडवृत्त्या लोकमाचरेत्  ।  एवममनस्काभ्यासे-नैव नित्यतृप्तिरल्पमूत्रपुरीषमितभोजनदृढाङ्गाजाड्यनिद्रादृग्वायुचलनाभावब्र-ह्मदर्शनाज्ज्ञातसुखस्वरूपसिद्धिर्भवति  ।  एवं चिरसमाधिजनितब्रह्मामृतपान-परायणोऽसौ संन्यासी परमहंस अवधूतो भवति  ।  तदर्शनेन सकलं जगत्प-वित्रं भवति  ।  तत्सेवापरोऽज्ञोऽपि मुक्तो भवति  ।  तत्कुलमेकोत्तरशतं तार-यति  ।  तन्मातृपितृजायापत्यवर्गं च मुक्तं भवतीत्युपनिषत्  ॥  १
॥इति मण्डलब्राह्मणोपनिषत्सु पञ्चमं ब्राह्मणम्  ॥  ५
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति मण्डलब्राह्मणोपोनिषत्समाप्ता  ॥  ५०
॥दक्षिणामूर्त्युपनिषत्  ॥  ५१
॥यन्मौनव्याख्यया मौनिपटलं क्षण्मात्रतः  ।महामौनपदं याति स हि मे परमा गतिः  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ ब्रह्मावर्ते महाभाण्डीरवटमूले महासत्राय समेता महर्षयः शौनका-दयस्ते ह समित्पाणयस्तत्त्वजिज्ञासवो मार्कण्डेयं चिरंजीविनमुपसमेत्य पप्रच्छुःकेन त्वं चिरं जीवसि केन वानन्दमनुभवसीति  ।  परमरहस्यशिवतत्त्व-ज्ञानेनेति स होवाच  ।  किं तत्परमरहस्यशिवतत्त्वज्ञानम्  ।  तत्र को देवः  ।के मन्त्राः  ।  को जपः  ।  का मुद्रा  ।  का निष्ठा  ।  किं तज्ज्ञानसाधनम्  ।  कः----------------------३५३-
-परिकरः को बलिः  ।  कः कालः  ।  किं तत्स्थानमिति  ।  स होवाच  ।  येनदक्षिणामुखः शिवोऽपरोक्षीकृतो भवति तत्परमरहस्यशिवतत्त्वज्ञानम्  ।  यःसर्वोपरमे काले सर्वानात्मन्युपसंहृत्य स्वात्मानन्दसुखे मोदते प्रकाशते वास देवः  ।  अत्रैते मन्त्ररहस्यश्लोका भवन्ति  ।  मेधा दक्षिणामूर्तिमन्त्रस्य ब्रह्माऋषिः  ।  गायत्री छन्दः  ।  देवता दक्षिणास्यः  ।  मन्त्रेणाङ्गन्यासः  ।  ॐ  आदौनम उच्चार्य ततो भगवते पदम्  ।  दक्षिणेति पदं पश्चान्मूर्तये पदमुद्धरेत्॥  १
॥  अस्मच्छब्दं चतुर्थ्यन्तं मेधां प्रज्ञां पदं वदेत्  ।  समुच्चार्य ततो वायु-बीजं च्छं च ततः पठेत्  ।  अग्निजायां ततस्त्वेष चतुर्विंशाक्षरो मनुः  ॥  २
॥ध्यानम्  ॥  स्फटिकरजतवर्णं मौक्तिकीमक्षमालाममृतकलशविद्यां ज्ञानमुद्रांकराग्रे  ।  दधतमुरगकक्षं चन्द्रचूडं त्रिनेत्रं विधृतविविधभूषं दक्षिणामूर्तिमीडे॥  ३
॥  मन्त्रेण न्यासः  ।  आदौ वेदादिमुच्चार्य स्वराद्यं सविसर्गकम्  ।  पञ्चार्णंतत उद्धृत्य अन्तरं सविसर्गकम्  ।  अन्ते समुद्धरेत्तारं मनुरेष नवाक्षरः  ॥  ४
॥मुद्रां भद्रार्थदात्रीं स परशुहरिणं बाहुभिर्बाहुमेकं जान्वासक्तं दधानो भुजग-बिलसमाबद्धकक्ष्यो वटाधः  ।  आसीनश्चन्द्रखण्डप्रतिघटितजटाक्षीरगौरस्त्रि-नेत्रो दद्यादाद्यः शुकाद्यैर्मुनिभिरभिवृतो भावशुद्धिं भवो नः  ॥  ५
॥  मन्त्रेणन्यासः ब्रह्मर्षिन्यासः --तारं ब्रूं नम उच्चार्य मायां वाग्भवमेव च  ।  दक्षिणापद-मुच्चार्य ततः स्यान्मूर्तये पदम्  ॥  ६
॥  ज्ञानं देहि पदं पश्चाद्वह्निजायां ततोन्यसेत्  ।  मनुरष्टादशार्णोऽयं सर्वमन्त्रेषु गोपितः  ॥  ७
॥  भस्मव्यापाण्डुराङ्गःशशिशकलधरो ज्ञानमुद्राक्षमालावीणापुस्तैर्विराजत्करकमलधरो योगपट्टाभि-रामः  ।  व्याख्यापीटे निषण्णो मुनिवरनिकरैः सेव्यमानः प्रसन्नः सव्यालःकृत्तिवासाः सततमवतु नो दक्षिणामूर्तिरीशः  ॥  ८
॥  मन्त्रेण न्यासः  ।ब्रह्मर्षिन्यासः  ।  तारं परं रमाबीजं वदेत्साम्बशिवाय च  ।  तुभ्यं चानल-जायां च मनुर्द्वादशवर्णकः  ॥  ९
॥  वीणां करैः पुस्तकमक्षमालां बिभ्राणम-भ्राभगलं वराढ्यम्  ।  फणीन्द्रकक्ष्यं मुनिभिः शुकाद्यैः सेव्यं वटाधः कृतनी-डमीडे  ॥  १०
॥  विष्णुऋषिः  ।  अनुष्टुप्छन्दः  ।  देवता दक्षिणास्यः  ।  मन्त्रेणन्यासः  ।  तारं नमो भगवते तुभ्यं वटपदं ततः  ।  मूलेति पदमुच्चार्य वासिनेपदमुद्धरेत्  ॥  ११
॥  प्रज्ञामेधापदं पश्चादादिसिद्धिं ततो वदेत्  ।  दायिनेपदमुच्चार्य मायिने नम उद्धरेत्  ॥  १२
॥  वागीशाय ततः पश्चान्महा-----------------------३५४-
-ज्ञानपदं ततः  ।  वह्निजायां ततस्त्वेष द्वात्रिंशद्वर्णको मनुः  ।  आनुष्टुभोमन्त्रराजः सर्वमन्त्रोत्तमोत्तमः  ॥  १३
॥  ध्यानम्  ।  मुद्रापुस्तकवह्नि-नागविलसद्बाहुं प्रसन्नाननं मुक्ताहारविभूषणं शशिकलाभास्वत्किरीटोज्ज्व-लम्  ।  अज्ञानापहमादिमादिमगिरामर्थं भवानीपतिं न्यग्रोधान्तनिवासिनंपरगुरुं ध्यायाम्यभीष्टाप्तये  ॥  १४
॥  मौनमुद्रा  ।  सोऽहमिति यावदास्थितिःसनिष्ठा भवति  ।  तदभेदेन मन्त्राम्रेडनं ज्ञानसाधनम्  ।  चित्ते तदेकतानतापरिकरः  ।  अङ्गचेष्टार्पणं बलिः  ।  त्रीणि धामानि कालः  ।  द्वादशान्तपदंस्थानमिति  ।  ते ह पुनः श्रद्दधानास्तं प्रत्यूचुः  ।  कथं वाऽस्योदयः  ।किं स्वरूपम्  ।  को वाऽस्योपासक इति  ।  स होवाच  ।  वैराग्यतैलसंपूर्णेभक्तिवर्तिसमन्विते  ।  प्रबोधपूर्णपात्रे तु ज्ञप्तिदीपं विलोकयेत्  ॥  १५
॥मोहान्धकारे निःसारे उदेति स्वयमेव हि  ।  वैराग्यमरणिं कृत्वा ज्ञानंकृत्वा तु चित्रगुम्  ॥  १६
॥  गाढतामिस्रसंशान्त्यै गूढमर्थं निवेदयेत्  ।  मोह-भानुजसंक्रान्तं विवेकाख्यं मृकण्डुजम्  ॥  १७
॥  तत्त्वाविचारपाशेन बद्धंद्वैतभयातुरम्  ।  उज्जीवयन्निजानन्दे स्वस्वरूपेण संस्थितः  ॥  १८
॥  शेमुषीदक्षिणा प्रोक्ता सा यस्याभीक्षणे मुखम्  ।  दक्षिणाभिमुखः प्रोक्तः शिवोऽसौब्रह्मवादिभिः  ॥  १९
॥  सर्गादिकाले भगवान्विरिञ्चिरुपास्यैनं सर्गसामर्थ्य-माप्य  ।  तुतोष चित्ते वाञ्छितार्थांश्च लब्ध्वा धन्यः सोपास्योपासको भवतिधाता  ॥  २०
॥  य इमां परमरहस्यशिवतत्त्वविद्यामधीते स सर्वपापेभ्यो मुक्तोभवति  ।  य एवं वेद स कैवल्यमनुभवतीत्युपनिषत्  ॥  २१
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति दक्षिणामूर्त्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ५१
॥शरभोपनिषत्  ॥  ५२
॥सर्वं संत्यज्य मुनयो यद्भजन्त्यात्मरूपतः  ।तच्छारभं त्रिपाद्ब्रह्म स्वमात्रमवशिष्यते  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥अथ हैनं पैप्पलादो ब्रह्माणमुवाच भो भगवन् ब्रह्मविष्णुरुद्राणां मध्ये कोवाऽधिकतरो ध्येयः स्यात्तत्त्वमेव नो ब्रूहिति  ।  तस्मै स होवाच पितामहश्च----------------------३५५-
-हे पैप्पलाद शृणु वाक्यमेतत्  ।  बहूनि पुण्यानि कृतानि येन तेनैव लभ्यःपरमेश्वरोऽसौ  ।  यस्याङ्गजोऽहं हरिरिन्द्रमुख्या मोहान्न जानन्ति सुरेन्द्रमुख्याः॥  १
॥  प्रभुं वरेण्यं पितरं महेशं यो ब्रह्माणं विदधाति तस्मै  ।  वेदांश्च सर्वा-न्प्रहिणोति चाग्र्यं तं वै प्रभुं पितरं देवतानाम्  ॥  २
॥  ममापि विष्णोर्जनकंदेवमीड्यं योऽन्तकाले सर्वलोकान्संजहार  ॥  ३
॥  स एकः श्रेष्ठश्च सर्वशास्ता सएव वरिष्ठश्च  ।  यो घोरं वेषमास्थाय शरभाख्यं महेश्वरः  ।  नृसिंहं लोकहन्तारंसंजघान महाबलः  ॥  ४
॥  हरिं हरन्तं पादाभ्यामनुयान्ति सुरेश्वराः  ।मा वधीः पुरुषं विष्णुं विक्रमस्व महानसि  ॥  ५
॥  कृपया भगवान्विष्णुं विद-दार नखैः खरैः  ।  चर्माम्बरो महावीरो वीरभद्रो बभूव ह  ॥  ६
॥  स एकोरुद्रो ध्येयः सर्वेषां सर्वसिद्धये  ।  यो ब्रह्मणः पञ्चमवक्त्रहन्ता तस्मै रुद्राय नमोअस्तु  ॥  ७
॥  यो विस्फुलिङ्गेन ललाटजेन सर्वं जगद्भस्मसात्संकरोति  ।  पुनश्चसृष्ट्वा पुनरप्यरक्षदेवं स्वतन्त्रं प्रकटीकरोति  ।  तस्मै रुद्राय नमो अस्तु  ॥  ८
॥यो वामपादेन जघान कालं घोरं पपेऽथो हालहलं दहन्तम्  ।  तस्मै रुद्रायनमो अस्तु  ॥  ९
॥  यो वामपादार्चितविष्णुनेत्रस्तस्मै ददौ चक्रमतीव हृष्टः  ।तस्मै रुद्राय नमो अस्तु  ॥  १०
॥  यो दक्षयज्ञे सुरसङ्घान्विजित्य विष्णुं बब-न्धोरगपाशेन वीरः  ।  तस्मै रुद्राय नमो अस्तु  ॥  ११
॥  यो लीलयैव त्रिपुरंददाह विष्णुं कविं सोमसूर्याग्निन्नेत्रः  ।  सर्वे देवाः पशुतामवापुः स्वयं तस्मा-त्पशुपतिर्बभूव  ।  तस्मै रुद्राय नमो अस्तु  ॥  १२
॥  यो मत्स्यकूर्मादिवराहसिं-हान्विष्णुं क्रमन्तं वामनभादिविष्णुम्  ।  विविक्लवं पीड्यमानं सुरेशं भस्मीचकारमन्मथं यमं च  ।  तस्मै रुद्राय नमो अस्तु  ॥  १३
॥  एवंप्रकारेण बहुधाप्रतुष्ट्वा क्षमापयामासुर्नीलकण्ठं महेश्वरम्  ।  तापत्रयसमुद्भूतजन्ममृत्युजरा-दिभिः  ।  नानाविधानि दुःखानि जहार परमेश्वरः  ॥  १४
॥  एवं मन्त्रैः प्रार्थ्यमानआत्मा वै सर्वदेहिनाम्  ।  शङ्करो भगवानाद्यो ररक्ष सकलाः प्रजाः  ॥  १५
॥यत्पादाम्भोरुहद्वन्द्वं मृग्यते विष्णुना सह  ।  स्तुत्वा स्तुत्यं महेशानमवाङ्मन-सगोचरम्  ॥  १६
॥  भक्त्या नम्रतनोर्विष्णोः प्रसादमकरोद्विभुः  ।  यतोयाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह  ।  आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेतिकदाचनेति  ॥  १७
॥  अणोरणीयान्महतो महीयानात्मास्य जन्तोर्निहितो गुहा-याम्  ।  तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमीशम्  ॥  १८
॥----------------------३५६-
-वसिष्ठवैयासकिवामदेवविरिञ्चिमुख्यैर्हृदि भाव्यमानः  ।  सनत्सुजातादिसनात-नाद्यैरीड्यो महेशो भगवानादिदेवः  ॥  १९
॥  सत्यो नित्यः सर्वसाक्षी महेशोनित्यानन्दो निर्विकल्पो निराख्यः  ।  अचिन्त्यशक्तिर्भगवान्गिरीशः स्वाविद्ययाकल्पितमानभूमिः  ॥  २०
॥  अतिमोहकरी माया मम विष्णोश्च सुव्रत  ।  तस्यपादाम्बुजध्यानाद्दुस्तरा सुतरा भवेत्  ॥  २१
॥  विष्णुर्विश्वजगद्योनिः स्वांश-भूतैः स्वकैः सह  ।  ममांशसंभवो भूत्वा पालयत्यखिलं जगत्  ॥  २२
॥विनाशं कालतो याति ततोऽन्यत्सकलं मृषा  ।  ॐ तस्मै महाग्रासाय महा-देवाय शूलिने  ।  महेश्वराय मृडाय तस्मै रुद्राय नमो अस्तु  ॥  २३
॥  एकोविष्णुर्महद्भूतं पृथग्भूतान्यनेकशः  ।  त्रीँल्लोकान्व्याप्य भूतात्मा भुङ्क्ते विश्व-भुगव्ययः  ॥  २४
॥  चतुर्भिश्च चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पञ्चभिरेव च  ।  हूयते च पुन-र्द्वाभ्यां स मे विष्णुः प्रसीदतु  ॥  २५
॥  ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणाहुतम्  ।  ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना  ॥  २६
॥  शरा जीवास्तदङ्गेषुभाति नित्यं हरिः स्वयम्  ।  ब्रह्मेव शरभः साक्षान्मोक्षदोऽयं महामुने  ॥  २७
॥मायावशादेव देवा मोहिता ममतादिभिः  ।  तस्य माहात्म्यलेशांशं वक्तुं केना-प्यशक्यते  ॥  २८
॥  परात्परतरं ब्रह्म यत्परात्परतो हरिः  ।  परात्परतो हीशस्त-स्मात्तुल्योऽधिको न हि  ॥  २९
॥  एक एव शिवो नित्यस्ततोऽन्यत्सकलं मृषा  ।तस्मात्सर्वान्परित्यज्य ध्येयान्विष्ण्वादिकान्सुरान्  ॥  ३०
॥  शिव एव सदाध्येयः सर्वसंसारमोचकः  ।  तस्मै महाग्रासाय महेश्वराय नमः  ॥  ३१
॥  पैप्पलादंमहाशास्त्रं न देयं यस्यकस्यचित्  ।  नास्तिकाय कृतघ्नाय दुर्वृत्ताय दुरात्मने॥  ३२
॥  दाम्भिकाय नृशंसाय शठायानृतभाषिणे  ।  सुव्रताय सुभक्ताय सुवृत्तायसुशीलिने  ॥  ३३
॥  गुरुभक्ताय दान्ताय शान्ताय् ऋजुचेतसे  ।  शिवभक्तायदातव्यं ब्रह्मकर्मोक्तधीमते  ॥  ३४
॥  स्वभक्तायैव दातव्यमकृतघ्नाय सुव्रत  ।न दातव्यं सदा गोप्यं यत्नेनैव द्विजोत्तम  ॥  ३५
॥  एतत्पैप्पलादं महाशास्त्रंयोऽधीते श्रावयेद्द्विजः  ।  स जन्ममरणेभ्यो मुक्तो भवति  ।  यो जानीते सोऽमृ-तत्वं च गच्छति  ।  गर्भवासाद्विमुक्तो भवति  ।  सुरापानात्पूतो भवति  ।स्वर्णस्तेयात्पूतो भवति ।  ब्रह्महत्यात्पूतो भवति  ।  गुरुतल्पगमनात्पूतो भवति ।स सर्वान्वेदानधीतो भवति  ।  स सर्वान्देवान्ध्यातो भवति  ।  स समस्त-महापातकोपपातकात्पूतो भवति  ।  तस्मादविमुक्तमाश्रितो भवति  ।  स सततं----------------------३५७-
-शिवप्रियो भवति  ।  स शिवसायुज्यमेति  ।  न स पुनरावर्तते न स पुनरा-वर्तते  ।  ब्रह्मैव भवति ।  इत्याह भगवान्ब्रह्मेत्युपनिषत्  ॥  ३६
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति शरभोपनिषत्समाप्ता  ॥  ५२
॥स्कन्दोपनिषत्  ॥  ५३
॥यत्रासंभिन्नतां याति स्वातिरिक्तभिदाततिः  ।संविन्मात्रं परं ब्रह्म तत्स्वमात्रं विजृम्भते  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥अच्युतोऽस्मि महादेव तव कारुण्यलेशकः  ।  विज्ञानघन एवास्मि शिवोऽस्मिकिमतः परम्  ॥  १
॥  न निजं निजवद्भात्यन्तःकरणजृम्भणात्  ।  अन्तः करणनाशेनसंविन्मात्रस्थितो हरिः  ॥  २
॥  संविन्मात्रस्थितश्चाहमजोऽस्मि किमतः परम्  ।व्यतिरिक्तं जडं सर्वं स्वप्नवच्च विनश्यति  ॥  ३
॥  चिज्जडानां तु यो द्रष्टासोऽच्युतो ज्ञानविग्रहः  ।  स एव हि महादेवः स एव हि महाहरिः  ॥  ४
॥स एव ज्योतिषां ज्योतिः स एव परमेश्वरः  ।  स एव हि परं ब्रह्म तद्ब्रह्माहंन संशयः  ॥  ५
॥  जीवः शिवः शिवो जीवः स जीवः केवलः शिवः  ।  तुषेणबद्धो व्रीहिः स्यात्तुषाभावेन तण्डुलः  ॥  ६
॥  एवं बद्धस्तथा जीवः कर्मनाशेसदाशिवः  ।  पाशबद्धस्तथा जीवः पाशमुक्तः सदाशिवः  ॥  ७
॥  शिवायविष्णुरूपाय शिवरूपाय विष्णवे  ।  शिवस्य हृदयं विष्णुर्विष्णोश्च हृदयं शिवः॥  ८
॥  यथा शिवमयो विष्णुरेवं विष्णुमयः शिवः  ।  यथान्तरं न पश्यामितथा मे स्वस्तिरायुषि  ॥  ९
॥  यथान्तरं न भेदाः स्युः शिवकेशवयोस्तथा  ।  देहोदेवालयः प्रोक्तः स जीवः केवलः शिवः  ।  त्यजेदज्ञाननिर्माल्यं सोऽहंभावेनपूजयेत्  ॥  १०
॥  अभेददर्शनं ज्ञानं ध्यानं निर्विषयं मनः  ।  स्नानं मनोमल-त्यागः शौचमिन्द्रियनिग्रहः  ॥  ११
॥  ब्रह्मामृतं पिबेद्भैक्षमाचरेद्देहरक्षणे  ।वसेदेकान्तिको भूत्वा चैकान्ते द्वैतवर्जिते  ।  इत्येवमाचरेद्धीमान्त्स एवंमुक्तिमाप्नुयात्  ॥  १२
॥  श्रीपरमधाम्ने स्वस्ति चिरायुष्योन्नम इति  ।  विरिञ्चिना-रायणशंकरात्मकं नृसिंह देवेश तव प्रसादतः  ।  अचिन्त्यमव्यक्तमनन्तमव्ययंवेदात्मकं ब्रह्म निजं विजानते  ॥  १३
॥  तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्तिसूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ॥  १४
॥  तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः----------------------३५८-
-समिन्धते  ।  विष्णोर्यत्परमं पदमित्येतन्निर्वाणानुशासनमिति वेदानुशासन-मिति वेदानुशासनमित्युपनिषत्  ॥  १५
॥  ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति स्कन्दोपनिषत्समाप्ता  ॥  ५३
॥त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्  ॥  ५४
॥यत्रापह्नवतां याति स्वाविद्यापदविभ्रमः  ।तत्त्रिपान्नारायणाख्यं स्वमात्रमवशिष्यते  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥अथ परमतत्त्वरहस्यं जिज्ञासुः परमेष्ठी देवमानेन सहस्रसंवत्सरं तपश्चचार  ।सहस्रवर्षेऽतीतेऽत्युग्रतीव्रतपसा प्रसन्नं भगवन्तं महाविष्णुं ब्रह्मा परिपृच्छतिभगवन् परमतत्त्वरहस्यं मे ब्रूहीति  ।  परमतत्त्वरहस्यवक्ता त्वमेव नान्यः कश्चि-दस्ति तत्कथमिति  ।  तदेवोच्यते  ।  त्वमेव सर्वज्ञः  ।  त्वमेव सर्वशक्तिः  ।  त्वमेवसर्वाधारः  ।  त्वमेव सर्वस्वरूपः  ।  त्वमेव सर्वेश्वरः  ।  त्वमेव सर्वप्रवर्तकः  ।त्वमेव सर्वपालकः  ।  त्वमेव सर्वनिवर्तकः  ।  त्वमेव सदसदात्मकः  ।  त्वमेवसदसद्विलक्षणः  ।  त्वमेवान्तर्बहिर्व्यापकः  ।  त्वमेवातिसूक्ष्मतरः  ।  त्वमेवाति-महतो महीयान्  ।  त्वमेव सर्वमूलाविद्यानिवर्तकः  ।  त्वमेवाविद्याविहारः  ।त्वमेवाविद्याधारकः  ।  त्वमेव विद्यावेद्यः  ।  त्वमेव विद्यास्वरूपः  ।  त्वमेव विद्या-तीतः  ।  त्वमेव सर्वकारणहेतुः  ।  त्वमेव सर्वकारणसमष्टिः  ।  त्वमेव सर्वकारण-व्यष्टिः  ।  त्वमेवाखण्डानन्दः  ।  त्वमेव परिपूर्णानन्दः  ।  त्वमेव निरतिशयानन्दः  ।त्वमेव तुरीयतुरीयः  ।  त्वमेव तुरीयातीतः  ।  त्वमेवानन्तोपनिषद्विमृग्यः  ।त्वमेवाखिलशास्त्रैर्विमृग्यः  ।  त्वमेव ब्रह्मेशानपुरन्दरपुरोगमैरखिलामरैरखिला-गमैर्विमृग्यः  ।  त्वमेव सर्वमुमुक्षुभिर्विमृग्यः  ।  त्वमेवामृतमयैर्विमृग्यः  ।  त्वमे-वामृतमयस्त्वमेवामृतमयस्त्वमेवामृतमयः  ।  त्वमेव सर्वं त्वमेव सर्वं त्वमेवसर्वम्  ।  त्वमेव मोक्षस्त्वमेव मोक्षदस्त्वमेवाखिलमोक्षसाधनम्  ।  न किंचिदस्तित्वद्व्यतितिक्तम्  ।  त्वद्व्यतिरिक्तं यत्किंचित्प्रतीयते तत्सर्वं बाधितमिति निश्चितम्  ।तस्मात्त्वमेव वक्ता त्वमेव गुरुस्त्वमेव पिता त्वमेव सर्वनियन्ता त्वमेव सर्वंत्वमेव सदा ध्येय इति सुनिश्चितः  ।  परमतत्त्वज्ञस्तमुवाच महाविष्णुरतिप्रसन्नोभूत्वा साधु साध्विति साधुप्रशंसापूर्वं सर्वं परमतत्त्वरहस्यं ते कथयामि  ।सावधानेन शृणु  ।  ब्रह्मन् देवदर्शीत्याख्याथर्वणशाखायां परमतत्त्वरहस्याख्या-----------------------३५९-
-थर्वणमहानारायणोपनिषदि गुरुशिष्यसंवादः पुरातनः प्रसिद्धतया जागर्ति  ।पुरा तत्स्वरूपज्ञानेन महान्तः सर्वं ब्रह्मभावं गताः  ।  यस्य श्रवणेन सर्वबन्धाःप्रविनश्यन्ति  ।  यस्य ज्ञानेन सर्वरहस्यं विदितं भवति  ।  तत्स्वरूपं कथमिति  ।शान्तो दान्तोऽतिविरक्तः सुशुद्धो गुरुभक्तस्तपोनिष्ठः शिष्यो ब्रह्मनिष्ठं गुरुमा-साद्य प्रदक्षिणपूर्वकं दण्डवत्प्रणम्य प्राञ्जलिर्भूत्वा विनयेनोपसङ्गम्य भगवन्गुरो मे परमतत्त्वरहस्यं विविच्य वक्तव्यमिति  ।  अत्यादरपूर्वकमिति हर्षेणशिष्यं बहूकृत्य गुरुर्वदति  ।  परमतत्त्वरहस्योपनिषत्क्रमः कथ्यते सावधानेनश्रूयताम्  ।  कथं ब्रह्म  ।  कालत्रयाबाधितं ब्रह्म  ।  सर्वकालाबाधितं ब्रह्म  ।  सगुण-निर्गुणस्वरूपं ब्रह्म  ।  आदिमध्यान्तशून्यं ब्रह्म  ।  सर्वं खल्विदं ब्रह्म  ।  मायातीतंगुणातीतं ब्रह्म  ।  अनन्तमप्रमेयाखण्डपरिपूर्णं ब्रह्म  ।  अद्वितीयपरमानन्दशुद्धबुद्ध-मुक्तसत्यस्वरूपव्यापकाभिन्नापरिच्छिन्नं ब्रह्म  ।  सच्चिदानन्दं स्वप्रकाशं ब्रह्म  ।मनोवाचामगोचरं ब्रह्म  ।  अखिलप्रमाणागोचरं ब्रह्म  ।  अमितवेदान्तवेद्यं ब्रह्म  ।देशतः कालतो वस्तुतः परिच्छेदरहितं ब्रह्म  ।  सर्वपरिपूर्णं ब्रह्म  ।  तुरीयं निराका-रमेकं ब्रह्म  ।  अद्वैतमनिर्वाच्यं ब्रह्म  ।  प्रणवात्मकं ब्रह्म  ।  प्रणवात्मकत्वेनोक्तं ब्रह्म  ।प्रणवाद्यखिलमन्त्रात्मकं ब्रह्म  ।  पादचतुष्टयात्मकं ब्रह्म  ।  किं तत्पादचतुष्टयं ब्रह्मभवति  ।  अविद्यापादः सुविद्यापादश्चानन्दपादस्तुरीयपादश्चेति  ।  तुरीयपादस्तु-रीयतुरीयं तुरीयातीतं च  ।  कथं पादचतुष्टयस्य भेदः  ।  अविद्यापादः प्रथमःपादो विद्यापादो द्वितीयः आनन्दपादस्तृतीयस्तुरीयपादस्तुरीय इति  ।  मूला-विद्या प्रथमपादे नान्यत्र  ।  विद्यानन्दतुरीयांशाः सर्वेषु पादेषु व्याप्य तिष्ठन्ति  ।एवं तर्हि विद्यादीनां भेदः कथमिति  ।  तत्तत्प्राधान्येन तत्तद्व्यपदेशः  ।  वस्तुत-स्त्वभेद एव  ।  तत्राधस्तनमेकं पादमविद्याशबलं भवति  ।  उपरितनपादत्रयंशुद्धबोधानन्दलक्षणममृतं भवति  ।  तच्चालौकिकपरमानन्दलक्षणाखण्डामित-तेजोराशिर्ज्वलति  ।  तच्चानिर्वाच्यमनिर्देश्यमखण्डानन्दैकरसात्मकं भवति  ।तत्र मध्यमपादमध्यप्रदेशेऽमिततेजःप्रवाहाकारतया नित्यवैकुण्ठं विभाति  ।  तच्चनिरतिशयानन्दाखण्डब्रह्मानन्दनिजमूर्त्याकारेण ज्वलति  ।  अपरिच्छिन्नमण्ड-लानि यथा दृश्यन्ते तद्वदखण्डानन्दामितवैष्णवदिव्यतेजोराश्यन्तर्गतविलस-न्महाविष्णोः परमं पदं विराजते  ।  दुग्धोदधिमध्यस्थितामृतामृतकलशवद्वैष्णवंधाम परमं संदृश्यते  ।  सुदर्शनदिव्यतेजोन्तर्गतः सुदर्शनपुरुषो यथा सूर्यमण्ड-लान्तर्गतः सूर्यनारायणोऽमितापरिच्छिन्नाद्वैतपरमानन्दलक्षणतेजोराश्यन्तर्गत----------------------३६०-
-आदिनारायणस्तथा संदृश्यते  ।  स एव तुरीयं ब्रह्म स एव तुरीयातीतः सएव विष्णुः स एव समस्तब्रह्मवाचकवाच्यः स एव परंज्योतिः स एव माया-तीतः स एव गुणातीतः स एव कालातीतः स एवाखिलकर्मातीतःस एव सत्योपाधिरहितः स एव परमेश्वरः स एव चिरंतनः पुरुषः प्रण-वाद्यखिलमन्त्रवाचकवाच्य आद्यन्तशून्य आदिदेशकालवस्तुतुरीयसंज्ञानि-त्यपरिपूर्णः पूर्णः सत्यसंकल्प आत्मारामः कालत्रयावाधितनिजस्वरूपःस्वयंज्योतिः स्वयंप्रकाशमयः स्वसमानाधिकरणशून्यः स्वसमानाधिकशून्योन दिवारात्रिविभागो न संवत्सरादिकालविभागः स्वानन्दमयानन्ताचिन्त्य-विभव आत्मान्तरात्मा परमात्मा ज्ञानात्मा तुरीयात्मेत्यादिवाचकवाच्योऽद्वै-तपरमानन्दो विभुर्नित्यो निष्कलङ्को निर्विकल्पो निरञ्जनो निराख्यातः शुद्धोदेव एको नारानणो न द्वितीयोऽस्ति कश्चिदिति य एवं वेद स पुरुषस्तदीयो-पासनया तस्य सायुज्यमेतीत्यसंशयमित्युपनिषत्  ॥  १
॥इत्याथर्वणत्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्सु पादचतुष्टयस्वरूपनिरूपणंनाम प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥अथेति होवाच च्छात्रो गुरुं भगवन्तम्  ।  भगवन्वैकुण्ठस्य नारायणस्य चनित्यत्वमुक्तम्  ।  स एव तुरीयमित्युक्तमेव  । वैकुण्ठः साकारो नारायणः सा-कारश्च  ।  तुरीयं तु निराकारम्  ।  साकारः सादयवो निरवयवं निराकारम्  ।तस्मात्साकारमनित्यं नित्यं निराकारमिति श्नुतेः  ।  यद्यत्सावयवं तत्तदनित्यमि-त्यनुमानाच्चेति प्रत्यक्षेण दृष्टत्वाच्च  ।  अतस्तयोरनित्यत्वमेव वक्तुमुचितं भवति  ।कथमुक्तं नित्यत्वमिति  ।  तुरीयमक्षरमिति श्रुतेः  ।  तुरीयस्य नित्यत्वं प्रसिद्धम्  ।नित्यत्वानित्यत्वे परस्परविरुद्धधर्मौ  ।  तयोरेकस्मिन्ब्रह्मण्यत्यन्तविरुद्धं भवति  ।तस्माद्वैकुण्ठस्य च नारायणस्य च नित्यत्वमेव वक्तुमुचितं भवति  ।  सत्यमेवभवतीति देशिकं परिहरति  ।  साकारस्तु द्विविधः सोपाधिको निरुपाधिकश्च  ।तत्र सोपाधिकः साकारः कथमिति  ।  आविद्यकमखिलकार्यकारणजालमविद्या-पाद एव नान्यत्र  ।  तस्मात्समस्ताविद्योपाधिः साकारः सावयव एव  ।  साव-यवत्वादवश्यमनित्यं भवत्येव  ।  सोपाधिकसाकारो वर्णितः  ।  तर्हि निरुपा-धिकसाकारः कथमिति  ।  निरुपाधिकसाकारस्त्रिविधः - ब्रह्मविद्यासाकारश्चा-नन्दसाकार उभयात्मकसाकारश्चेति  ।  त्रिविधसाकारोऽपि पुनर्द्विविधोभवति-नित्यसाकारो मुक्तसाकारश्चेति  ।  नित्यासाकारस्त्वाद्यन्तशून्यः शाश्वतः  ।----------------------३६१-
-उपासनया ये मुक्तिं गतास्तेषां साकारो मुक्तसाकारः  ।  तस्याखण्डज्ञाने-नाविर्भावो भवति  ।  सोऽपि शाश्वतः  ।  मुक्तसाकारस्त्वैच्छिक इति  ।  अन्येवदन्ति शाश्वतत्वं कथमिति  ।  अद्वैताखण्डपरिपूर्णनिरतिशयपरमानन्दशुद्ध-बुद्धमुक्तसत्यात्मकब्रह्म चैतन्यसाकारत्वात् निरुपाधिकसाकारस्य नित्यत्वं सिद्ध-मेव  ।  तस्मादेव निरुपाधिकसाकरस्य निरवयवत्वात्स्वाधिकमपि दूरतो निर-स्तमेव  ।  निरवयवं ब्रह्मचैतन्यमिति सर्वोपनिषत्सु सर्वशास्त्रसिद्धान्त्रेषु श्रूयते  ।अथ च विद्यानन्दतुरीयाणामभेद एव श्रूयते  ।  सर्वत्र विद्यादिसाकारभेदःकथमिति  ।  सत्यमेवोक्तमिति देशिकः परिहरति  ।  विद्याप्राधान्येन विद्यासा-कारः आनन्दप्राधान्येनानन्दसाकारः उभयप्राधान्येनोभयात्मकसाकार-श्चेति  ।  प्राधान्येनात्र भेद एव  ।  स भेदो वस्तुतस्त्वभेद एव  ।  भगव-न्नखण्डाद्वैतपरमानन्दलक्षणपरब्रह्मणः साकारनिराकारौ विरुद्धधर्मौ  ।  विरु-द्धोभयात्मकत्वं कथमिति  ।  सत्यमेवेति गुरुः परिहरति  ।  यथा सर्वगतस्यनिराकारस्य महावायोश्च तदात्मकस्य त्वक्पतित्वेन प्रसिद्धस्य साकारस्यमहावायुदेवस्य चाभेद एव श्रूयते सर्वत्र  ।  यथा पृथिव्यादीनां व्यापकशरीराणांदेवविशेषाणां च तद्विलक्षणतदभिन्नव्यापकापरिच्छिन्ना निजमूर्त्याकारदेवताःश्रूयन्ते सर्वत्र तद्वत्परब्रह्मणः सर्वात्मकस्य साकारनिराकारभेदविरोधो नास्त्येवविविधविचित्रानन्तशक्तेः परब्रह्मणः स्वरूपज्ञानेन विरोधो न विद्यते  ।तदभावे सत्यनन्तविरोधो विभाति  ।  अथ च रामकृष्णाद्यवतारेष्वद्वैतपरमा-नन्दलक्षणपरब्रह्मणः परमतत्त्वपरमविभवानुसंधानं स्वीयत्वेन श्रूयते सर्वत्र  ।सर्वपरिपूर्णस्याद्वैतपरमानन्दलक्षणपरब्रह्मणस्तु किं वक्तव्यम्  ।  अन्यथासर्वपरिपूर्णस्य परब्रह्मणः परमार्थतः साकारं विना केवलनिराकारत्वंयद्यभिमतं तर्हि केवलनिराकारस्य गगनस्येव परब्रह्मणोऽपि जडत्वमापद्येत  ।तस्मात्परब्रह्मणः परमार्थतः साकारनिराकारौ स्वभावसिद्धौ  ।  तथाविधस्याद्वै-तपरमानन्दलक्षणस्यादिनारायणस्योन्मेषनिमेषाभ्यां मूलाविद्योदयस्थितिलयाजायन्ते  ।  कदाचिदात्मारामस्याखिलपरिपूर्णस्यादिनारायणस्य स्वेच्छानुसा-रेणोन्मेषो जायते  ।  तस्मात्परब्रह्मणोऽधस्तनपादे सर्वकारणे मूलकारणा-व्यक्ताविर्भावो भवति  ।  अव्यक्तान्मूलाविर्भावो मूलाविद्याविर्भावश्च  ।तमादेव सच्छब्दवाच्यं ब्रह्माविद्याशबलं भवति  ।  ततो महत्  । महतोऽहं-कारः  ।  अहंकारात्पञ्चतन्मात्राणि  ।  पञ्चतन्मात्रेभ्यः पञ्चमहाभूतानि  ।----------------------३६२-
-पञ्चमहाभूतेभ्यो ब्रह्मैकपादव्याप्तमेकमविद्याण्डं जायते  ।  तत्र तत्त्वतोगुणातीतशुद्धसत्त्वमयो लीलागृहीतनिरतिशयानन्दलक्षणो मायोपाधिकोनारायण आसीत्  ।  स एव नित्यपरिपूर्णः पादविभूतिवैकुण्ठनारायणः  ।  सचानन्तकोटिब्रह्माण्डानामुदयस्थितिलयाद्यखिलकार्यकारणजालपरमकारण-कारणभूतो महामायातीतस्तुरीयः परमेश्वरो जयति  ।  तस्मात्स्थूलविराट्-स्वरूपो जायते  ।  स सर्वकारणमूलं विराट्स्वरूपो भवति  ।  स चानन्तशीर्षापुरुष अनन्ताक्षिपाणिपादो भवति  ।  अनन्तश्रवणः सर्वमावृत्य तिष्ठति  ।सर्वव्यापको भवति  ।  सगुणनिर्गुणस्वरूपो भवति  । ज्ञानबलैश्वर्यशक्तितेजः-स्वरूपो भवति  ।  विविधविचित्रानन्तजगदाकारो भवति  ।  निरतिशयानन्द-मयानन्तपरमविभूतिसमष्ट्या विश्वाकारो भवति  ।  निरतिशयनिरङ्कुशसर्वज्ञ-सर्वशक्तिसर्वनियन्तृत्वाद्यनन्तकल्याणगुणाकारो भवति  ।  वाचामगोचरान-न्तदिव्यतेजोराश्याकारो भवति  ।  समस्ताविद्याण्डव्यापको भवति  ।  सचानन्तमहामायाविलासानामधिष्ठानविशेषनिरतिशयाद्वैतपरमानन्दलक्षण-परब्रह्मविलासविग्रहो भवति  ।  अस्यैकैकरोमकूपान्तरेष्वनन्तकोटिब्रह्माण्डानिस्थावराणि च जायन्ते  ।  तेष्वण्डेषु सर्वेष्वेकैकनारायणावतारो जायते  ।नारायणाद्धिरण्यगर्भो जायते  ।  नारायणादण्डविराट्स्वरूपो जायते  ।  नारा-यणादखिललोकस्रष्टृप्रजापतयो जायन्ते  ।  नारायणादेकादशरुद्राश्च जायन्ते  ।नारायणादखिललोकाश्च जायन्ते  ।  नारायणादिन्द्रो जायते  ।  नारायणात्सर्वेदेवाश्च जायन्ते  ।  नारायणाद्द्वादशादित्याः सर्वे वसवः सर्वे ऋषयःसर्वाणि भूतानि सर्वाणि छन्दांसि नारायणादेव समुत्पद्यन्ते  ।  नारा-यणात्प्रवर्तन्ते  ।  नारायणे प्रलीयन्ते  ।  अथ नित्योऽक्षरः परमः स्वराट्  ।ब्रह्मा नारायणः  ।  शिवश्च नारायणः  ।  शक्रश्च नारायणः  ।  दिशश्च नारा-यणः  ।  विदिशश्च नारायणः  ।  कालश्च नारायणः  ।  कर्माखिलं च नारा-यणः  ।  मूतामूर्तं च नारायणः  ।  कारणात्मकं सर्वं कार्यात्मकं सकलंनारायणः  ।  तदुभयविलक्षणो नारायणः  ।  परंज्योतिः स्वप्रकाशमयोब्रह्मानन्दमयो नित्यो निर्विकल्पो निरञ्जनो निराख्यातः शुद्धो देव एकोनारायणो न द्वितीयोऽस्ति कश्चित्  ।  न स समानाधिक इत्यसंशयंपरमार्थतो य एवं वेद  ।  सकलबन्धांश्छित्त्वा मृत्युं तीर्त्वा स मुक्तो भवति----------------------३६३-
-स मुक्तो भवति  ।  य एवं विदित्वा सदा तमुपास्ते पुरुषः स नारायणोभवति स नारायणो भवतीत्युपनिषत्  ॥  १
॥इत्याथर्वणत्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्सु परब्रह्मणः साकारनिराकार-स्वरूपनिरूपणं नाम द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥अथ छात्रस्तथेति होवाच  ।  भगवन्देशिक परमतत्त्वज्ञ सविलासमहा-मूलाऽविद्योदयक्रमः कथितः  ।  तदु प्रपञ्चोत्पत्तिक्रमः कीदृशो भवति  ।विशेषेण कथनीयः  ।  तस्य तत्त्वं वेदितुमिच्छामि  ।  तथेत्युक्त्वा गुरुरि-त्युवाच  ।  यथानादिसर्वप्रपञ्चो दृश्यते  ।  नित्योऽनित्यो वेति संशय्यते  ।प्रपञ्चोऽपि द्विविधः--विद्याप्रपञ्चश्चाविद्याप्रपञ्चश्चेति  ।  विद्याप्रपञ्चस्यनित्यत्वं सिद्धमेव नित्यानन्दचिद्विलासात्मकत्वात्  ।  अथ च शुद्धबुद्धमुक्त-सत्यानन्दस्वरूपत्वाच्च  ।  अविद्याप्रपञ्चस्य नित्यत्वमनित्यत्वं वा कथमिति  ।प्रवाहतो नित्यत्वं वदन्ति केचन  ।  प्रलयादिकं श्रूयमाणत्वादनित्यत्वंवदन्त्यन्ये  ।  उभयं न भवति  ।  पुनः कथमिति  ।  संकोचविकासात्म-कमहामायाविलासात्मक एव सर्वोऽप्यविद्याप्रपञ्चः  ।  परमार्थतो न किं-चिदस्ति क्षणशून्यानादिमूलाऽविद्याविलासत्वात्  ।  तत्कथमिति  ।  एकमे-वाद्वितीयं ब्रह्म  ।  नेह नानास्ति किंचन  ।  तस्माद्ब्रह्मव्यतिरिक्तं सर्वं बाधित-मेव  ।  सत्यमेव परंब्रह्म सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म  ।  ततः सविलासमूलाऽविद्यो-पसंहारक्रमः कथमिति  ।  अत्यादरपूर्वकमतिहर्षेण देशिक उपदिशति  ।चतुर्युगसहस्राणि ब्रह्मणो दिवा भवति  ।  तावता कालेन पुनस्तस्य रात्रिर्भवति  ।द्वे अहोरात्रे एक दिनं भवति  ।  तस्मिन्नेकस्मिन्दिने आ सत्यलोकान्तमुदय-स्थितिलया जायन्ते  ।  पञ्चदशदिनानि पक्षो भवति  ।  पक्षद्वयं मासो भवति  ।मासद्वयमृतुर्भवति  । ऋतुत्रयमयनं भवति  ।  अयनद्वयं वत्सरो भवति  ।  वत्सर-शतं ब्रह्ममानेन ब्रह्मणः परमायुःप्रमाणम्  ।  तावत्कालस्तस्य स्थितिरुच्यते  ।स्थित्यन्तेऽण्डविराट्पुरुषः स्वांशं हिरण्यगर्भमभ्येति  ।  हिरण्यगर्भस्य कारणंपरमात्मानमण्डपरिपालकनारायणमभ्येति  ।  पुनर्वत्सरशतं तस्य प्रलयोभवति  ।  तदा जीवाः सर्वे प्रकृतौ प्रलीयन्ते  ।  प्रलये सर्वशून्यं भवति  ।तस्य ब्रह्मणः स्थितिप्रलयावादिनारायणस्यांशेनावतीर्णस्याण्डपरिपालकस्य म-हाविष्णोरहोरात्रिसंज्ञकौ  ।  ते अहोरात्रे एकं दिनं भवति  ।  एवं दिनपक्षमास-संवत्सरादिभेदाच्च तदीयमानेन शतकोटिवत्सरकालस्तस्य स्थितिरुच्यते  ।----------------------३६४-
-स्थित्यन्ते स्वांशं महाविराट्पुरुषमभ्येति  ।  ततः सावरणं ब्रह्माण्डं विनाशमेति  ।ब्रह्माण्डावरणं विनश्यति तद्धि विष्णोः स्वरूपम्  ।  तस्य तावत्प्रलयो भवति  ।प्रलये सर्वशून्यं भवति  ।  अण्डपरिपालकमहाविष्णोः स्थितिप्रलयावादिविराट्-पुरुषस्याहोरात्रिसंज्ञकौ ते अहोरात्रे एकं दिनं भवति  ।  एवं दिनपक्षमा-ससंवत्सरादिभेदाच्च तदीयमानेन शतकोटिवत्सरकालस्तस्य स्थितिरुच्यते  ।स्थित्यन्ते आदिविराट्पुरुषः स्वांशमायोपाधिकनारायणमभ्येति  ।  तस्य विराट्-पुरुषस्य यावत्स्थितिकालस्तावत्प्रलयो भवति  ।  प्रलये सर्वशून्यं भवति  ।विराट्स्थितिप्रलयौ मूलाविद्याण्डपरिपालकस्यादिनारायणस्याहोरात्रिसंज्ञकौ  ।ते अहोरात्रे एकं दिनं भवति  ।  एवं दिनपक्षमाससंवत्सरादिभेदाच्च तदीय-मानेन शतकोटिवत्सरकालस्तस्य स्थितिरुच्यते  ।  स्थित्यन्ते त्रिपाद्विभूतिनारा-यणस्येच्छावशान्निमेषो जायते  ।  तस्मान्मूलाविद्याण्डस्य सावरणस्य विलयोभवति  ।  ततः सविलासमूलाविद्या सर्वकार्योपाधिसमन्विता सदसद्विलक्षणा-निर्वाच्या लक्षणशून्याविर्भावतिरोभावात्मिकानाद्यखिलकारणकारणानन्तमहा-मायाविशेषणविशेषिता परमसूक्ष्ममूलकारणमव्यक्तं विशति  ।  अव्यक्तं विशे-द्ब्रह्मणि निरिन्धनो वैश्वानरो यथा  ।  तस्मान्मायोपाधिक आदिनारायणस्तथास्वस्वरूपं भजति  ।  सर्वे जीवाश्च स्वस्वरूपं भजन्ते  ।  यथा जपाकुसुमसान्नि-ध्याद्रक्तस्फटिकप्रतीतिस्तदभावे शुद्धस्फटिकप्रतीतिः  ।  ब्रह्मणोऽपि मायोपाधि-वशात्सगुणपरिच्छिन्नादिप्रतीतिरुपाधिविलयान्निर्गुणनिरवयवादिप्रतीतिरित्युप-निषत्  ॥  १
॥इत्याथर्वणत्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्सु मूलाविद्याप्रलयस्वरूपणंनाम तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥ॐ ततस्तस्मान्निर्विशेषमतिनिर्मलं भवति  ।  अविद्यापादमतिशुद्धं भवति  ।शुद्धबोधानन्दलक्षणकैवल्यं भवति  ।  ब्रह्मणः पादचतुष्टयं निर्विशेषं भवति  ।अखण्डलक्षणाखण्डपरिपूर्णसच्चिदानन्दस्वप्रकाशं भवति  ।  अद्वितीयमनीश्वरंभवति  ।  अखिलकार्यकारणस्वरूपमखण्डचिद्घनानन्दस्वरूपमतिदिव्यमङ्गला-कारं निरतिशयानन्दतेजोराशिविशेषं सर्वपरिपूर्णानन्तचिन्मयस्तम्भाकारंशुद्धबोधानन्दविशेषाकारमनन्तचिद्विलासविभूतिसमष्ट्याकारमद्भुतानन्दाश्चर्य-विभूतिविशेषाकारमनन्तपरिपूर्णानन्ददिव्यसौदामिनीनिचयाकारम्  ।  एव-माकारमद्वितीयाखण्डानन्दब्रह्मस्वरूपं निरूपितम्  ।  अथ छात्रो वदति  ।----------------------३६५-
-भगवन्पादभेदादिकं कथं कथमद्वैतस्वरूपमिति निरूपितम्  ।  देशिकः परि-हरति  ।  विरोधो न विद्यते ब्रह्माद्वितीयमेव सत्यम्  ।  तथैवोक्तं च  ।  ब्रह्मभेदोन कथितो ब्रह्मव्यतिरिक्तं न किंचिदस्ति  ।  पादभेदादिकथनं तु ब्रह्मस्वरूप-कथनमेव  ।  तदेवोच्यते पादचतुष्टयात्मकं ब्रह्म तत्रैकमविद्यापादं  ।  पादत्रय-ममृतं भवति  ।  शाखान्तरोपनिषत्स्वरूपमेव निरूपितम्  ।  तमसस्तु परंज्योतिः परमानन्दलक्षणम्  ।  पादत्रयात्मकं ब्रह्म कैवल्यं शाश्वतं परमिति  ।वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्  ।  आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्  ।  तमेवंविद्वानमृतैह भवति  ।  नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय  ।  सर्वेषां ज्योतिषां ज्योतिस्तमसःपरमुच्यते  ।  सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपमादित्यवर्णं परंज्योतिस्तमस उपरिविभाति  ।  यदेकमव्यक्तमनन्तरूपं विश्वं पुराणं तमसः परस्तात्  ।  तदेव ऋतंतदु सत्यमाहुस्तदेव सत्यं तदेव ब्रह्म परमं विशुद्धं कथ्यते  ।  तमःशब्देना-विद्या  ।  पादोऽस्य विश्वा भूतानि  ।  त्रिपादस्यामृतं दिवि  ।  त्रिपादूर्ध्व उदैत्पु-रुषः  ।  पादोऽस्येहाभवत्पुनः  ।  ततो विष्वङ् व्यक्रामत्  ।  साशनाऽनशनेअभि  ।  विद्यानन्दतुरीयाख्यपादत्रयममृतं भवति  ।  अवशिष्टमविद्याश्रयमिति  ।आत्मारामस्यानादि नारायणस्य कीदृशावुन्मेषनिमेषौ तयोः स्वरूपं कथमिति  ।गुरुर्वदति  ।  पराग्दृष्टिरुन्मेषः  ।  प्रत्यग्दृष्टिर्निमेषः  ।  प्रत्यग्दृष्ट्या स्वस्वरूप-चिन्तनमेव निमेषः  ।  पराग्दृष्ट्या स्वस्वरूपचिन्तनमेवोन्मेषः  ।  यावदुन्मेष-कालस्तावन्निमेषकालो भवति  ।  अविद्यायाः स्थितिरुन्मेषकाले  ।  निमेषकालेतस्याः प्रलयो भवति  ।  यथा उन्मेषो जायते तथा चिरंतनातिसूक्ष्मवास-नाबलात्पुनरविद्याया उदयो भवति  ।  यथापूर्वमविद्याकार्याणि जायन्ते  ।कार्यकारणोपाधिभेदाज्जीवेश्वरभेदोऽपि दृश्यते  ।  कार्योपाधिरयं जीवः कार-णोपाधिरीश्वरः  ।  ईश्वरस्य महामायां तदाज्ञावशवर्तिनी  ।  तत्संकल्पानुसा-रिणी विविधानन्तमहामायाशक्तिसंसेवितानन्तमहामाया जालजननमन्दिरामहाविष्णोः क्रीडाशरीररूपिणी ब्रह्मादीनामगोचरा  ।  एतां महामायांतरन्त्येव ये विष्णुमेव भजन्ति नान्ये तरन्ति कदाचन  ।  विविधोपायैरपिअविद्याकार्याण्यन्तःकरणान्यतीत्य कालाननु तानि जायन्ते  ।  ब्रह्मचैतन्यंतेषु प्रतिबिम्बितं भवति  ।  प्रतिबिम्बा एव जीवा इति कथ्यन्ते  ।अन्तःकरणोपाधिकाः सर्वे जीवा इत्येवं वदन्ति  ।  महाभूतोत्थसूक्ष्माङ्गो-----------------------३६६-
-पाधिकाः सर्वे जीवा इत्येके वदन्ति  ।  बुद्धिप्रतिबिम्बितचैतन्यं जीवा इत्यपरेमन्यन्ते  ।  एतेषामुपाधीनामत्यन्तभेदो न विद्यते  ।  सर्वपरिपूर्णो नारायणस्त्व-नया निजया क्रीडति स्वेच्छया सदा  ।  तद्वदविद्यमानफल्गुविषयसुखाशयाःसर्वे जीवाः प्रधावन्त्यसारसंसारचक्रे  ।  एवमनादिपरम्परा वर्ततेऽनादिसंसार-विपरीतभ्रमादित्युपनिषत्  ॥  १
॥इत्याथर्वणत्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्सु महामायातीताखण्डाद्वैत-परमानन्दलक्षणपरब्रह्मणः परमतत्त्वस्वरूपनिरूपणंनाम चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥इति पूर्वकाण्डः समाप्तः  ॥  १
॥अथ शिष्यो वदति गुरुं भगवन्तं नमस्कृत्य भगवन् सर्वात्मना नष्टायाअविद्यायाः पुनरुदयः कथम्  ।  सत्यमेवेति गुरुरिति होवाच  ।  प्रावृट्-कालप्रारम्भे यथा मण्डूकादीनां प्रादुर्भावस्तद्वत्सर्वात्मना नष्टाया अवि-द्याया उन्मेषकाले पुनरुदयो भवति  ।  भगवन् कथं जीवानामनादि-संसारभ्रमः  ।  तन्निवृत्तिर्वा कथमिति  ।  कथं मोक्षमार्गस्वरूपं च  ।  मोक्ष-साधनं कथमिति  ।  को वा मोक्षोपायः  ।  कीदृशं मोक्षस्वरूपम्  ।  का वासायुज्यमुक्तिः  ।  एतत्सर्वं तत्त्वतः कथनीयमिति  ।  अत्यादरपूर्वकमतिहर्षेणशिष्यं बहूकृत्य गुरुर्वदति श्रूयतां सावधानेन  ।  कुत्सितानन्तजन्माभ्य-स्तात्यन्तोऽत्कृष्टविविधविचित्रानन्तदुष्कर्मवासनाजालविशेषैर्देहात्मविवेको नजायते  ।  तस्मादेव दृढतरदेहात्मभ्रमो भवति  ।  अहमज्ञः किंचिज्ज्ञोऽहमहंजीवोऽहमत्यन्तदुःखाकारोऽहमनादिसंसारीति भ्रमवासनाबलात्संसार एवप्रवृत्तिस्तन्निर्वृत्त्युपायः कदापि न विद्यते  ।  मिथ्याभूतान्स्वप्नतुल्यान्विष-यभोगाननुभूय विविधानसंख्यानतिदुर्लभान्मनोरथाननवरतमाशास्यमानःअतृप्तः सदा परिधावति  ।  विविधविचित्रस्थूलसूक्ष्मोत्कृष्टनिकृष्टानन्तदे-हान्परिगृह्य तत्तद्देहविहितविविधविचित्राऽनेकशुभाशुभप्रारब्धकर्माण्यनु-भूय तत्तत्कर्मफलवासनाजालवासितान्तःकरणानां पुनःपुनस्तत्तत्कर्मफल-विषयप्रवृत्तिरेव जायते  ।  संसारनिवृत्तिमार्गप्रवृत्तिः कदापि न जायते  ।तस्मादनिष्टमेवेष्टमिव भाति  ।  इष्टमेवाऽनिष्टमिव भात्यनादिसंसारविपरीतभ्र-----------------------३६७-
-मात्  ।  तस्मात्सर्वेषां जीवानामिष्टविषये बुद्धिः सुखबुद्धिर्दुःखबुद्धिश्च भवति  ।परमार्थतस्त्वबाधितब्रह्मसुखविषये प्रवृत्तिरेव न जायते  ।  तत्स्वरूपज्ञानाभा-वात्  ।  तत्किमिति न विद्यते  ।  कथं बन्धः कथं मोक्ष इति विचाराभावाच्च  ।तत्कथमिति  ।  अज्ञानप्राबल्यात्  ।  कस्मादज्ञानप्राबल्यमिति  ।  भक्तिज्ञानवैरा-ग्यवासनाभावाच्च  ।  तदभावः कथमिति  ।  अत्यन्तान्तःकरणमलिनविशेषात्  ।अतः संसारतरणोपायः कथमिति  ।  देशिकस्तमेव कथयति  ।  सकलवेदशास्त्रसि-द्धान्तरहस्यजन्माभ्यस्तात्यन्तोत्कृष्टसुकृतपरिपाकवशात्सद्भिः सङ्गो जायते  ।तस्माद्विधिनिषेधविवेको भवति  ।  ततः सदाचारप्रवृत्तिर्जायते  ।  सदाचारादखि-लदुरितक्षयो भवति  ।  तस्मादन्तःकरणमतिविमलं भवति  ।  ततः सद्गुरुकटाक्ष-मन्तःकरणमाकाङ्क्षति  ।  तस्मात्सद्गुरुकटाक्षलेशविशेषेण सर्वसिद्धयः सिद्ध्यन्ति  ।सर्वबन्धाः प्रविनश्यन्ति  ।  श्रेयोविघ्नाः सर्वे प्रलयं यान्ति  ।  सर्वाणि श्रेयांसिस्वयमेवायान्ति  ।  यथा जात्यन्धस्य रूपज्ञानं न विद्यते तथा गुरूपदेशेनविना कल्पकोटिभिस्तत्त्वज्ञानं न विद्यते  ।  तस्मात्सद्गुरुकटाक्षलेशविशेषेणाचि-रादेव तत्त्वज्ञानं भवति  ।  यदा सद्गुरुकटाक्षो भवति तदा भगवत्कथाश्रवण-ध्यानादौ श्रद्धा जायते  ।  तस्माद्धृदयस्थितानादिदुर्वासनाग्रन्थिविनाशोभवति  ।  ततो हृदयस्थिताः कामाः सर्वे विनश्यन्ति  ।  तस्माद्धृदयपुण्डरीक-कर्णिकायां परमात्माविर्भावो भवति  ।  ततो दृढतरा वैष्णवी भक्तिर्जायते  ।ततो वैराग्यमुदेति  ।  वैराग्याद्बुद्धिविज्ञानाविर्भावो भवति  ।  अभ्यासात्तज्ज्ञानंक्रमेण परिपक्वं भवति  ।  पक्रविज्ञानाज्जीवन्मुक्तो भवति  ।  ततः शुभाशुभ-कर्माणि सर्वाणि सवासनानि नश्यन्ति  ।  ततो दृढतरशुद्धसात्त्विकवासनयाभक्त्यतिशयो भवति  ।  भक्त्यतिशयेन नारायणः सर्वमयः सर्वावस्थासुविभाति  ।  सर्वाणि जगन्ति नारायणमयानि प्रविभान्ति  ।  नारायणव्यतिरिक्तंच किंचिदस्ति  ।  इत्येतद्बुद्ध्वा विहरत्युपासकः सर्वत्र  ।  निरन्तस्समाधिपरंपरा-भिर्जगदीश्वराकाराः सर्वत्र सर्वावस्थासु प्रविभान्ति  ।  अस्य महापुरुषस्यक्वचित्क्वचिदीश्वरसाक्षात्कारो भवति  ।  अस्य देहत्यागेच्छा यदा भवति तदावैकुण्ठपार्षदाः सर्वे समायान्ति  ।  ततो भगवद्ध्यानपूर्वकं हृदयंकमले व्यव-स्थितमात्मानं स्वमन्तरात्मानं संचिन्त्य सम्यगुपचारैरभ्यर्च्य हंसमन्त्रमुच्चर-न्त्सर्वाणि द्वाराणि संयम्य सम्यङ्मनो निरुध्य चोर्ध्वगेन वायुना सह प्रणवेनप्रणवानुसंधानपूर्वकं शनैः शनैराब्रह्मरन्ध्राद्विनिर्गत्य सोऽहमिति मन्त्रेण द्वाद-----------------------३६८-
-शान्तस्थितपरमात्मानमेकीकृत्य पञ्चोपचारैरभ्यर्च्य पुनः सोऽहमिति मन्त्रेणषोडशान्तस्थितज्ञानात्मानमेकीकृत्य सम्यगुपचारैरभ्यर्च्य प्राकृतपूर्वदेहं परि-त्यज्य पुनः कल्पितमन्त्रमयशुद्धब्रह्मतेजोमयनिरतिशयानन्दमयमहाविष्णुसारू-प्यविग्रहं परिगृह्य सूर्यमण्डलान्तर्गतानन्तदिव्यचरणारविन्दाङ्गुष्ठनिर्गतनिर-तिशयानन्दमयापरनदीप्रवाहमाकृष्य भावनयात्र स्नात्वा वस्त्राभरणाद्युप-चारैरात्मपूजां विधाय साक्षान्नारायणो भूत्वा ततो गुरुनमस्कारपूर्वकंप्रणवगरुडं ध्यात्वा ध्यानेनाविर्भूतमहाप्रणवगरुडं पञ्चोपचारैराराध्य गुर्वनु-ज्ञया प्रदक्षिणनमस्कारपूर्वकं प्रणवगरुडमारुह्य महाविष्णोः समस्तासाधार-णचिह्नचिह्नितो महाविष्णोः समस्तासाधारणदिव्यभूषणैर्भूषितः सुदर्शनपुरुषंपुरस्कृत्य विष्वक्सेनपरिपालितो वैकुण्ठपार्षदैः परिवेष्टितो नभोमार्गमाविश्यपार्श्वद्वयस्थितानेकपुण्यलोकानतिक्रम्य तत्रत्यैः पुण्यपुरुषैरभिपूजितः सत्य-लोकमाविश्य ब्रह्माणमभ्यर्च्य ब्रह्मणा च सत्यलोकवासिभिः सर्वैरभिपूजितःशैवमीशानकैवल्यमासाद्य शिवं ध्यात्वा शिवमभ्यर्च्य शिवगणैः सर्वैः शिवेनचाभिपूजितो महर्षिमण्डलान्यतिक्रम्य सूर्यसोममण्डले भित्त्वा कीलकनारायणंध्यात्वा ध्रुवमण्डलस्य दर्शनं कृत्वा भगवन्तं ध्रुवमभिपूज्य ततः शिंशुमार-चक्रं विभिद्य शिंशुमारप्रजापतिमभ्यर्च्य चक्रमध्यगतं सर्वाधारं सनातनंमहाविष्णुमाराध्य तेन पूजितस्तत उपर्युपरि गत्वा परमानन्दं प्राप्य प्रका-शते  ।  ततो वैकुण्ठवासिनः सर्वे समायान्ति तान्त्सर्वान्सुसंपूज्य तैः सर्वै-रभिपूजितश्चोपर्युपरि गत्वा विरजानदीं प्राप्य तत्र स्नात्वा भगवद्ध्यानपूर्वकंपुनर्निमज्ज्य तत्रापञ्चीकृतभूतोत्थं सूक्ष्माङ्गभोगसाधनं सूक्ष्मशरीरमुत्सृज्यकेवलमन्त्रमयदिव्यतेजोमयनिरतिशयानन्दमयमहाविष्णुसारूपविग्रहं परि-गृह्य तत उन्मज्यात्मपूजां विधाय प्रदक्षिणनमस्कारपूर्वकं ब्रह्ममयवैकुण्ठमा-विश्य तत्रत्यान्विशेषेण संपूज्य तन्मध्ये च ब्रह्मानन्दमयानन्तप्राकारप्रासा-दतोरणविमानोपवनावलिभिर्ज्वलच्छिखरैरुपलक्षितो निरुपमनित्यनिरवद्य-निरतिशयनिरवधिकब्रह्मानन्दाचलो विराजते  ।  तदुपरि ज्वलति निरतिशया-नन्ददिव्यतेजोराशिः  ।  तदभ्यन्तरसंस्थाने शुद्धबोधानन्दलक्षणं विभाति  ।तदन्तराले चिन्मयवेदिका आनन्दवेदिकानन्दवनविभूषिता  ।  तदभ्यन्तरेअमिततेजोराशिस्तदुपरिज्वलति  ।  परममङ्गलासनं विराजते  ।  तत्पद्मकर्णि-कायां शुद्धशेषभोगासनं त्रिराजते  ।  तस्योपरि समासीनमानन्दपरिपाल-----------------------३६९-
-कमादिनारायणं ध्यात्वा तमीश्वरं विविधोपचारैराराध्य प्रदक्षिणनमस्कारा-न्विधाय तदनुज्ञातश्चोपर्युपरि गत्वा पञ्चवैकुण्ठानतीत्याण्डविराट्कैवल्यंप्राप्य तं समाराध्योपासकः परमानन्दं प्रापेत्युपनिषत्  ॥  १
॥इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्सु संसारतरणोपायकथनद्वारा परम-मोक्षमार्गस्वरूपनिरूपणं नाम पञ्चमोऽध्यायः  ॥  ५
॥यत उपासकः परमानन्दं प्राप सावरणं ब्रह्माण्डं च भित्त्वा परितः समव-लोक्य ब्रह्माण्डस्वरूपं निरीक्ष्य परमार्थतस्तत्स्वरूपं ब्रह्मज्ञानेनावबुध्य समस्त-वेदशास्त्रेतिहासपुराणानि समस्तविद्याजालानि ब्रह्मादयः सुराः सर्वे समस्ताःपरमर्षयश्चाण्डाभ्यन्तरप्रपञ्चैकदेशमेव वर्णयन्ति  ।  अण्डस्वरूपं न जानन्ति  ।बर्ह्माण्डाद्बहिःप्रपञ्चज्ञानं न जानन्त्येव  ।  कुतोऽण्डान्तरान्तर्बहिःप्रपञ्चज्ञानंदूरतो मोक्षप्रपञ्चज्ञानमविद्याप्रपञ्चज्ञानं चेति कथं ब्रह्माण्डस्वरूपमिति  ।कुक्कुटाण्डाकारं महदादिसमष्ट्याकारमण्डं तपनीयमयं तप्तजाम्बूनदप्रभमुद्य-त्कोटिदिवाकराभं चतुर्विधसृष्ट्युपलक्षितं महाभूतैः पञ्चभिरावृतं महदहंकृति-तमोभिश्च मूलप्रकृत्या परिवेष्टितम्  ।  अण्डभित्तिविशालं सपादकोटियोजन-प्रमाणम्  ।  एकैकावरणं तथैव  ।  अण्डप्रमाणं परितोऽयुतद्वयकोटियोजनप्रमाणंमहामण्डूकाद्यनन्तशक्तिभिरधिष्ठितं नारायणक्रीडाकन्तुकं परमाणुवद्विष्णुलो-कसुसंलग्नमदृष्टाश्रुतविविधविचित्रानन्तविशेषैरुपलक्षितम्  ।  अस्य ब्रह्माण्डस्यसमन्ततः स्थितान्येतादृशान्यनन्तकोटिब्रह्माण्डानि सावरणानि ज्वलन्ति  ।  चतु-र्मुखपञ्चमुखषण्मुखसप्तमुखाष्टमुखादिसंख्याक्रमेण सहस्रावधिमुखान्तैर्नाराय-णांशै रजोगुणप्रधानैरेकैकसृष्टिकर्तृभिरधिष्ठितानि विष्णुमहेश्वराख्यैर्नारायणांशैःसत्त्वतमोगुणप्रधानैरेकैकस्थितिसंहारकर्तृभिरधिष्ठितानि महाजलौघमत्स्यबुद्बु-दानन्तसङ्घवद्भ्रमन्ति  ।  क्रीडासक्तजालककरतलामलकवृन्दवन्महाविष्णोः कर-तले विलसन्त्यनन्तकोटिब्रह्माण्डानि  ।  जलयन्त्रस्थघटमालिकाजालवन्महावि-ष्णोरेकैकरोमकूपान्तरेष्वनन्तकोटिब्रह्माण्डानि सावरणानि भ्रमन्ति  ।  समस्त-ब्रह्माण्डान्तर्बहिःप्रपञ्चरहस्यं ब्रह्मज्ञानेनावबुध्य विविधविचित्रानन्तपरमविभू-तिसमष्टिविशेषान्त्समवलोक्यात्याश्चर्यामृतसागरे निमज्ज्य निरतिशयानन्द-पारावारो भूत्वा समस्तब्रह्माण्डजालानि समुल्लङ्घ्यामितापरिच्छिन्नानन्ततमः-सागरमुत्तीर्य मूलाविद्यापुरं दृष्ट्वा विविधविचित्रानन्तमहामायाविशेषैः----------------------३७०-
-परिवेष्टितामनन्तमहामायाशक्तिसमष्ट्याकारामनन्तदिव्यतेजोज्वालाजालैरलं-कृतामनन्तमहामायाविलासानां परमाधिष्ठानविशेषाकारां शश्वदमितानन्दा-चलोपरिविहारिणीं मूलप्रकृतिजननीमविद्यालक्ष्मीमेवं ध्यात्वा विविधोपचा-रैराराध्य समस्तब्रह्माण्डसमष्टिजननीं वैष्णवीं महामायां नमस्कृत्य तयाचानुज्ञातश्चोपर्युपरि गत्वा महाविराट्पदं प्राप  ।  महाविराट्स्वरूपं कथमिति  ।समस्ताविद्यापादको विराट्  ।  विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोहस्त उतविश्वतस्पात्  ।  सं बाहुभ्यां नमति सं पतत्रैर्द्यावापृथिवी जनयन्देव एकः  ।  नसं दृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्  ।  हृदा मनीषा मनसा-भिकॢप्तो य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति  ।  मनोवाचामगोचरमादिविराट्स्वरूपंध्यात्वा विविधोपचारैराराध्य तदनुज्ञातश्चोपर्युपरि गत्वा विविधविचित्रान-न्तमूलाविद्याविलासानवलोक्योपासकः परमकौतुकं प्राप  ।  अखण्डपरिपूर्ण-परमानन्दलक्षणपरब्रह्मणः समस्तस्वरूपविरोधकारिण्यपरिच्छिन्नतिरस्करिण्या-कारा वैष्णवी महायोगमाया मूर्तिमद्भिरनन्तमहामायाजालविशेषैः परिवेषितातस्याः पुरमतिकौतुकमत्याश्चर्यसागरानन्दलक्षणममृतं भवति  ।  अविद्यासागर-प्रतिबिम्बितनित्यवैकुण्ठप्रतिवैकुण्ठमिव बिभाति  ।  उपासकस्तत्पुरं प्राप्य योग-लक्ष्मीमङ्गमायां ध्यात्वा विविधोपचारैराराध्य तया संपूजितश्चानुज्ञातश्चोपर्युपरिगत्वाऽनन्तमायाविलासानवलोक्योपासकः परमकौतुकं प्राप  ॥  तत उपरिपादविभूतिवैकुण्ठपुरमाभाति  ।  अत्याश्चर्यानन्तविभूतिसमष्ट्याकारमानन्दरस-प्रवाहैरलंकृतमभितस्तरङ्गिण्याः प्रवाहैरतिमङ्गलं ब्रह्मतेजोविशेषाकारैरनन्त-ब्रह्मवनैरभितस्ततमनन्तनित्यमुक्तैरभिव्याप्तमनन्तचिन्मयप्रासादजालसंकुलम-नादिपादविभूतिवैकुण्ठमेवमाभाति  ।  तन्मध्ये च चिदानन्दाचलो विभाति  ॥तदुपरि ज्वलति निरतिशयानन्ददिव्यतेजोराशिः  ।  तदभ्यन्तरे परमानन्द-विमानं विभाति  ।  तदभ्यन्तरसंस्थाने चिन्मयासनं विराजते  ।  तत्पद्म-कर्णिकायां निरतिशयदिव्यतेजोराश्यन्तरसमासीनमादिनारायणं ध्यात्वाविविधोपचारैस्तं समाराध्य तेनाभिपूजितस्तदनुज्ञातश्चोपर्युपरि गत्वा सावरण-मविद्याण्डं च भित्त्वा विद्यापादमुल्लङ्घ्य विद्याविद्ययोः सन्धौ विष्वक्सेनवैकु-ण्ठपुरमाभाति  ॥  अनन्तदिव्यतेजोज्वालाजालैरभितोऽनीकं प्रज्वलन्तमनन्त-बोधान्तरबोधानन्दव्यूहैरभितस्ततं शुद्धबोधविमानावलिभिर्विराजितमनन्ता-नन्दपर्वतैः परमकौतुकमाभाति  ।  तन्मध्ये च कल्याणाचलोपरि शुद्धानन्द-----------------------३७१-
-विमानं विभाति  ।  तदभ्यन्तरे दिव्यमङ्गलासनं विराजते  ।  तत्पद्मकर्णिकायांब्रह्मतेजोराश्यभ्यन्तरसमासीनं भगवदनन्तविभूतिविधिनिषेधपरिपालकं सर्व-प्रवृत्तिसर्वहेतुनिमित्तकं निरतिशयलक्षणमहाविष्णुस्वरूपमखिलापवर्गपरिपाल-कममितविक्रममेवंविधं विष्वक्सेनं ध्यात्वा प्रदक्षिणनमस्कारान्विधाय विवि-धोपचारैराराध्य तदनुज्ञातश्चोपर्युपरि गत्वा विद्याविभूतिं प्राप्य विद्याम-यानन्तवैकुण्ठान्परितोऽवस्थितान्ब्रह्मतेजोमयानवलोक्योपासकः परमानन्दंप्राप  ॥  विद्यामयाननन्तसमुद्रानतिक्रम्य ब्रह्मविद्यातरङ्गिणीमासाद्य तत्रस्नात्वा भगवद्ध्यानपूर्वकं पुनर्निमज्ज्य मन्त्रमयशरीरमुत्सृज्य विद्यानन्दमयामृत-दिव्यशरीरं परिगृह्य नारायणसारूप्यं प्राप्यात्मपूजां विधाय ब्रह्ममयवैकुण्ठ-वासिभिः सर्वैर्नित्यमुक्तैः सुपूजितस्ततो ब्रह्मविद्याप्रवाहैरानन्दरसनिर्भरैः क्रीडा-नन्तपर्वतैरनन्तैरभिव्याप्तं ब्रह्मविद्यामयैः सहस्रप्राकारैरानन्दामृतमयैर्दिव्य-गन्धस्वभावैश्चिन्मयैरनन्तब्रह्मवनैरतिशोभितमुपासकस्त्वेवंविधं ब्रह्मविद्या-वैकुण्ठमाविश्य तदभ्यन्तरस्थितात्यन्तोऽन्नतबोधानन्दप्रासादाग्रस्थितप्रणववि-मानोपरिस्थितामपारब्रह्मविद्यासाम्नाज्याधिदेवताममोघनिजमन्दकटाक्षेणाना-दिमूलाविद्याप्रलयकरीमद्वितीयामेकामनन्तमोक्षसाम्राज्यलक्ष्मीमेवं ध्यात्वाप्रदक्षिणनमस्कारान्विधाय विविधोपचारैराराध्य पुष्पाञ्जलिं समर्प्य स्तुत्वास्तोत्रविशेषैस्तयाभिपूजितस्तदनुगतश्चोपर्युपरि गत्वा ब्रह्मविद्यातीरे गत्वा बोधा-नन्दमयाननन्तवैकुण्ठानवलोक्य निरतिशयानन्दं प्राप्य बोधानन्दमयाननन्त-समुद्रानतिक्रम्य गत्वा गत्वा ब्रह्मवनेषु परममङ्गलाचलश्रोणीषु ततो बोधान-न्दविमानपरंपरासूपासकः परमानन्दं प्राप  ॥  ततः श्रीतुलसीवैकुण्ठपुरमाभातिपरमकल्याणमनन्तविभवममिततेजोराश्याकारमनन्तब्रह्मतेजोराशिसमष्ट्या-कारं चिदानन्दमयानेकप्राकारविशेषैः परिवेष्टितममितबोधानन्दाचलोपरि-स्थितं बोधानन्दतरङ्गिण्याः प्रवाहैरतिमङ्गलं निरतिशयानन्दैरनन्तवृन्दावनै-रतिशोभितमखिलपवित्राणां परमपवित्रं चिद्रूपैरनन्तनित्यमुक्तैरभिव्याप्तमा-नन्दमयानन्तविमानजालैरलंकृतममिततेजोराश्यन्तर्गतदिव्यतेजोराशिविशेष-मुपासकस्त्वेवमाकारं तुलसीवैकुण्ठं प्रविश्य तदन्तर्गतदिव्यविमानोपरिस्थितांसर्वपरिपूर्णस्य महाविष्णोः सर्वाङ्गेषु विहारिणीं निरतिशयसौन्दर्यलावण्या-धिदेवतां बोधानन्दमयैरनन्तनित्यपरिजनैः परिसेवितां श्रीसखीं तुलसीमेवंलक्ष्मीं ध्यात्वा प्रदक्षिणनमस्कारान्विधाय विविधोपचारैराराध्य स्तुत्वा----------------------३७२-
-स्तोत्रविशेषैस्तयाभिपूजितस्तत्रत्यैश्चाभिपूजितस्तदनुज्ञातश्चोपर्युपरि गत्वा परमा-नन्दतरङ्गिण्यास्तीरे गत्वा तत्र परितोऽवस्थितान्शुद्धबोधानन्दमयाननन्त-वैकुण्ठानवलोक्य निरतिशयानन्दं प्राप्य तत्रत्यैश्चिद्रूपैः पुराणपुरुषैश्चाभि-पूजितस्ततो गत्वा गत्वा ब्रह्मवनेषु दिव्यगन्धानन्दपुष्पवृष्टिभिः समन्वितेषुदिव्यमङ्गलालयेषु निरतिशयानन्दामृतसागरेष्वमिततेजोराश्याकारेषु कल्लोल-वनसंकुलेषु ततोऽनन्तशुद्धबोधविमानजालसंकुलानन्दाचलश्रोणीषूपासकस्ततौपर्युपरि गत्वा विमानपरम्परास्वनन्ततेजःपर्वतराजिष्वेवं क्रमेण प्राप्यविद्यानन्दमययोः सन्धिं तत्रानन्दतरङ्गिण्याः प्रवाहेषु स्नात्वा बोधानन्दवनंप्राप्य शुद्धबोधपरमानन्दानन्दाकारवनं संततामृतपुष्पवृष्टिभिः परिवेष्टितंपरमानन्दप्रवाहैरभिव्याप्तं मूर्तिमद्भिः परममङ्गलैः परमकौतुकमपरिच्छिन्ना-नन्दसागराकारं क्रीडानन्दपर्वतैरभिशोभितं तन्मध्ये च शुद्धबोधानन्दवैकुण्ठंयदेव ब्रह्मविद्यापादवैकुण्ठं सहस्रानन्दप्राकारैः समुज्ज्वलति  ।  अनन्तानन्दवि-मानजालसंकुलमनन्तबोधसौधविशेषैरभितोऽनिशं प्रज्वलन्तं क्रीडानन्तमण्ड-पविशेषैर्विशेषितं बोधानन्दमयानन्तपरमच्छत्रध्वजचामरवितानतोरणैरलंकृतंपरमानन्दव्यूहैर्नित्यमुक्तैरभितस्ततमनन्तदिव्यतेजःपर्वतसमष्ट्याकारमपरिच्छि-न्नानन्तशुद्धबोधानन्तमण्डलं वाचामगोचरानन्दब्रह्मतेजोराशिमण्डलमाखण्ड-लविशेषं शुद्धानन्दसमष्टिमण्डलविशेषमखण्डचिद्घनानन्दविशेषमेवं तेजोम-ण्डलविधं बोधानन्दवैकुण्ठमुपासकः प्रविश्य तत्रत्यैः सर्वैरभिपूजितः परमान-न्दाचलोपर्यखण्डबोधविमानं प्रज्वलति  ।  तदभ्यन्तरे चिन्मयासनं विराजते  ।तदुपरि विभात्यखण्डानन्दतेजोमण्डलम्  ।  तदभ्यन्तरे समासीनमादिनारायणंध्यात्वा प्रदक्षिणनमस्कारान्विधाय विविधोपचारैः सुसंपूज्य पुष्पाञ्जलिंसमर्प्य स्तुत्वा स्तोत्रविशेषैः स्वरूपेणावस्थितमुपासकमवलोक्य तमुपासकमा-दिनारायणःस्वसिंहासने सुसंस्थाप्य तद्वैकुण्ठवासिभिः सर्वैः समन्वितः समस्त-मोक्षसाम्राज्यपट्टाभिषेकमुद्दिश्य मन्त्रपूतैरुपासकमानन्दकलशैरभिषिच्य दिव्य-मङ्गलमहावाद्यपुरःसरं विविधोपचारैरभ्यर्च्य मूर्तिमद्भिः सर्वैः स्वचिह्नैरलंकृत्यप्रदक्षिणनमस्कारान्विधाय त्वं ब्रह्मासि अहं ब्रह्मास्मि आवयोरन्तरं नविद्यते त्वमेवाहम् अहमेव त्वम् इत्यभिधायेत्युक्त्वादिनारायणस्तिरोदधेतदेत्युपनिषत्  ॥  १
॥इत्याथर्वणमहानारायणोपनिषत्सु परममोक्षमार्गस्वरूपनिरूपणंनाम षष्ठोऽध्यायः  ॥  ६
॥----------------------३७३-
-अथोपासकस्तदाज्ञया नित्यं गरुडमारुह्य वैकुण्ठवासिभिः सर्वैः परिवेष्टितोमहासुदर्शनं पुरस्कृत्य विष्वक्सेनपरिपालितश्चोपर्युपरि गत्वा ब्रह्मानन्दवि-भूतिं प्राप्य सर्वत्रावस्थितान्ब्रह्मानन्दमयाननन्तवैकुण्ठानवलोक्य निरतिश-यानन्दसागरो भूत्वाऽऽत्मारामानानन्दविभूतिपुरुषाननन्तानवलोक्य तान्स-र्वानुपचारैः समभ्यर्च्य तैः सर्वैरभिपूजितश्चोपासकस्तत उपर्युपरि गत्वाब्रह्मानन्दविभूतिं प्राप्यानन्तदिव्यतेजः पर्वतैरलंकृतान्परमानन्दलहरीवनशो-भितानसंख्याकानानन्दसमुद्रानतिक्रम्य विविधविचित्रानन्तपरमतत्त्वविभू-तिसमष्टिविशेषान्परमकौतुकान्ब्रह्मानन्दविभूतिविशेषानतिक्रम्योपासकः परम-कौतुकं प्राप  ॥  ततः सुदर्शनवैकुण्ठपुरमाभाति नित्यमङ्गलमनन्तविभवंसहस्रानन्दप्राकारपरिवेष्टितमयुतकुक्ष्युपलक्षितमनन्तोत्कटज्वलदरमण्डलं निर-तिशयदिव्यतेजोमण्डलं वृन्दारकपरमानन्दं शुद्धबुद्धस्वरूपमनन्तानन्दसौदामिनीपरमविलासं निरतिशयपरमानन्दपारावारमनन्तैरानन्दपुरुषैश्चिद्रूपै-रधिष्ठितम्  ।  तन्मध्ये च सुदर्शनं महाचक्रम्  ।  चरणं पवित्रं विततं पुराणंयेन पूतस्तरति दुष्कृतानि  ।  तेन पवित्रेण शुद्धेन पूता अतिपाप्मानमरातिंतरेम  ।  लोकस्य द्वारमर्चिमत्पवित्रं ज्योतिष्मद्भ्राजमानं महस्वत्  ।  अमृतस्यधारा बहुधा दोहमानं चरणं नो लोके सुधितां दधातु  ।  अयुतारंज्वलन्तमयुतारसमष्ट्याकारं निरतिशयविक्रमविलासमनन्तदिव्यायुधदिव्य-शक्तिसमष्टिरूपं महाविष्णोरनर्गलप्रतापविग्रहमयुतायुतकोटियोजनविशाल-मनन्तज्वालाजालैरलंकृतं समस्तदिव्यमङ्गलनिदानमनन्तदिव्यतीर्थानां निज-मन्दिरमेवं सुदर्शनं महाचक्रं प्रज्वलति  ।  तस्य नाभिमण्डलसंस्थाने उपलक्ष्यतेनिरतिशयानन्ददिव्यतेजोराशिः  ।  तन्मध्ये च सहस्रारचक्रं प्रज्वलति  ।तदखण्डदिव्यतेजोमण्डलाकारं परमानन्दसौदामिनीनिचयोज्ज्वलम्  ।  तद-भ्यन्तरसंस्थाने षट्शतारचक्रं प्रज्वलति  ।  तस्यामितपरमतेजः परमविहार-संस्थानविशेषं विज्ञानघनस्वरूपम्  ।  तदन्तराले त्रिशतारचक्रं बिभाति  ।  तच्चपरमकल्याणविलासविशेषमनन्तचिदादित्यसमष्ट्याकारम्  ।  तदभ्यन्तरे शतार-चक्रमाभाति  ।  तच्च परमतेजोमण्डलविशेषम्  ।  तन्मध्ये षष्ट्यरचक्रमाभाति  ।तच्च ब्रह्मतेजः परमविलासविशेषम्  ।  तदभ्यन्तरसंस्थाने षट्कोणचक्रं प्रज्वलति  ।तच्चापरिच्छिन्नानन्तदिव्यतेजोराश्याकारम्  ।  तदभ्यन्तरे महानन्दपदं बिभाति  ।तत्कर्णिकायां सूर्येन्दुवह्निमण्डलानि चिन्मयानि ज्वलन्ति  ।  तत्रोप-----------------------३७४-
-लक्ष्यते निरतिशयदिव्यतेजोराशिः  ।  तदभ्यन्तरसंस्थाने युगपदुदितानन्तकोरविप्रकाशः सुदर्शनपुरुषो विराजते  ।  सुदर्शनपुरुषो महाविष्णुरेव  ।  मविष्णोः समस्तासाधारणचिह्नचिह्नितः  ।  एवमुपासकः सुदर्शनपुरुषं ध्यात्वाविविधोपचारैराराध्य प्रदक्षिणनमस्कारान्विधायोपासकस्तेनाभिपूजितस्तनुज्ञातश्चोपर्युपरि गत्वा परमानन्दमयाननन्तवैकुण्ठानवलोक्योपासकः परम्नन्दं प्राप  ।  तत उपरि विविधविचित्रानन्तचिद्विलासविभूतिविशेषानानिक्रम्यानन्तपरमानन्दविभूतिसमष्टिविशेषाननन्तनिरतिशयानन्तसमुद्रानतीत्यपासकः क्रमेणाद्वैतसंस्थानं प्राप  ॥  कथमद्वैतसंस्थानम्  ।  अखण्डानन्दस्व-रूपमनिर्वाच्यममितबोधसागरममितानन्दसमुद्रं विजातीयविशेषविवर्जिसजातीयविशेषविशेषितं निरवयवं निराधारं निर्विकारं निरञ्जनमनन्तब्रह्मनन्दसमष्टिकन्दं परमचिद्विलाससमाष्ट्याकारं निर्मलं निरवद्यं निराश्रयमतिनिर्मलानन्तकोटिरविप्रकाशैकस्फुलिङ्गमनन्तोपनिषदर्थस्वरूपमखिलप्रमाणातीतंमनोवाचामगोचरं नित्यमुक्तस्वरूपमनाधारमादिमध्यान्तशून्यं कैवल्यं परम्शान्तं सूक्ष्मतरं महतो महत्तरमपरिमितानन्दविशेषं शुद्धबोधानन्दविभूतिविशेषमनन्तानन्दविभूतिविशेषसमष्टिरूपमक्षरमनिर्देश्यं कूटस्थमचलं ध्रुवमदिग्देशकालमन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य परिपूर्णं परमयोगिभिर्विमृग्यं देशतःकालतो वस्तुतः परिच्छेदरहितं निरन्तराभिनवं नित्यपरिपूर्णमखण्डानन्दामृ-तविशेषं शाश्वतं परमं पदं निरतिशयानन्दानन्ततडित्पर्वताकारमद्वितीयंस्वयंप्रकाशमनिशं ज्वलति  ।  परमानन्दलक्षणापरिच्छिन्नानन्तपरंज्योतिःशाश्वतं शश्वद्विभाति  ।  तदभ्यन्तरसंस्थानेऽमितानन्दचिद्रूपाचलमखण्डपरमा-नन्दविशेषं बोधानन्दमहोज्ज्वलं नित्यमङ्गलमन्दिरं चिन्मथनाविर्भूतं चित्सा-रमनन्ताश्चर्यसागरममिततेजोराश्यन्तर्गततेजोविशेषमनन्तानन्दप्रवाहैरलंकृतंनिरतिशयानन्दपारावाराकारं निरुपमनित्यनिरवद्यनिरतिशयनिरवधिकतेजो-राशिविशेषं निरतिशयानन्दसहस्रप्राकारैरलंकृतं शुद्धबोधसौधावलिविशेषैरलं-कृतं चिदानन्दमयानन्तदिव्यारामैः सुशोभितं शश्वदमितपुष्पवृष्टिभिः सम-न्ततः संततम्  ।  तदेव त्रिपाद्विभूति वैकुण्ठस्थानं तदेव परमकैवल्यम्  ।  तदेवा-बाधितपरमतत्त्वम्  ।  तदेवानन्तोपनिषद्विमृग्यम्  ।  तदेव परमयोगिभिर्मुमुक्षुभिःसर्वैराशास्यमानम्  ।  तदेव सद्घनम्  ।  तदेव चिद्घनम्  ।  तदेवानन्दघनम्  ।तदेव शुद्धबोधघनविशेषमखण्डानन्दब्रह्मचैतन्याधिदेवतास्वरूपम्  ।  सर्वाधिष्ठा-----------------------३७५-
-नमद्वयपरब्रह्मविहारमण्डलं निरतिशयानन्दतेजोमण्डलमद्वैतपरमानन्दलक्षण-परब्रह्मणः परमाधिष्ठानमण्डलं निरतिशयपरमानन्दपरममूर्तिविशेषमण्डलमन-न्तपरममूर्तिसमष्टिमण्डलं निरतिशयपरमानन्दलक्षणपरब्रह्मणः परममूर्तिपरम-तत्त्वविलासविशेषमण्डलं बोधानन्दमयानन्तपरमविलासविभूतिविशेषसमष्टि-मण्डलमनन्तचिद्विलासविभूतिविशेषसमष्टिमण्डलमखण्डशुद्धचैतन्यनिजमूर्ति-विशेषविग्रहं वाचामगोचरानन्तशुद्धबोधविशेषविग्रहमनन्तानन्दसमुद्रस-मष्ट्याकारमनन्तबोधाचलैरनन्तबोधानन्दाचलैरधिष्ठितं निरतिशयानन्दपरम-मङ्गलविशेषसमष्ट्याकारमखण्डाद्वैतपरमानन्दलक्षणपरब्रह्मणः परममूर्तिपरम-तेजःपुञ्जपिण्डविशेषं चिद्रूपादित्यमण्डलं द्वात्रिंशद्व्यूहभेदैरधिष्ठितम्  ।  व्यूह-भेदाश्च केशवादिचतुर्विंशतिः  ।  सुदर्शनादिन्यासमन्त्राः  ।  सुदर्शनादियन्त्रो-द्धारः  ।  अनन्तगरुडविष्वक्सेनाश्च निरतिशयानन्दाश्च  ।  आनन्दव्यूहमध्येसहस्रकोटियोजनायतोन्नतचिन्मयप्रासादं ब्रह्मानन्दमयविमानकोटिभिरति-मङ्गलमनन्तोपनिषदर्थारामजालसंकुलं सामहंसकूजितैरतिशोभितमानन्दमया-नन्तशिखरैरलंकृतं चिदानन्दरसनिर्झरैरभिव्याप्तमखण्डानन्दतेजोराश्यन्तर-स्थितमनन्तानन्दाश्चर्यसागरं तदभ्यन्तरसंस्थानेऽनन्तकोटिरविप्रकाशातिशयप्रा-कारं निरतिशयानन्दलक्षणं प्रणवाख्यं विमानं विराजते  ।  शतकोटिशिखरैरा-नन्दमयैः समुज्ज्वलति  ।  तदन्तराले बोधानन्दाचलोपर्यष्टाक्षरीमण्डपोविभाति  ।  तन्मध्ये च चिदानन्दमयवेदिकानन्दवनविभूषिता  ।  तदुपरि-ज्वलति निरतिशयानन्दतेजोराशिः  ।  तदभ्यन्तरसंस्थानेऽष्टाक्षरीपद्मविभूषितंचिन्मयासनं विराजते  ।  प्रणवकर्णिकायां सूर्येन्दुवह्निमण्डलानि चिन्मयानिज्वलन्ति  ।  तत्राखण्डानन्दतेजोराश्यन्तर्गतं परममङ्गलाकारमनन्तासनं विरा-जते  ।  तस्योपरि च महायन्त्रं प्रज्वलति  ।  निरतिशयब्रह्मानन्दपरममूर्तिमहा-यन्त्रं समस्तब्रह्मतेजोराशिसमष्टिरूपं चित्स्वरूपं निरञ्जनं परब्रह्मस्वरूपं पर-ब्रह्मणः परमरहस्यकैवल्यं महायन्त्रमयपरमवैकुण्ठनारायणयन्त्रं विजयते  ।तत्स्वरूपं कथमिति  ।  देशिकस्तथेति होवाच  ।  आदौ षट्कोणचक्रम्  ।  तन्मध्येषड्दलपद्मम्  ।  तत्कर्णिकायां प्रणव ॐमिति  ।  प्रणवमध्ये नारायण-बीजमिति  ।  ततसाध्यगर्भितं मम सर्वाभीष्टसिद्धिं कुरु कुरु स्वाहेति  ।  तत्प-द्मदलेषु विष्णुनृसिंहषडक्षरमन्त्रौ  ॐ नमो विष्णवे ऐं क्लीं श्रीं ह्रींक्ष्मौं फट्  ।  तद्दलकपोलेषु रामकृष्णषडक्षरमन्त्रौ  ।  रां रामाय नमः  ।----------------------३७६-
-क्लीं कृष्णाय नमः  ।  षट्कोणेषु सुदर्शनषडक्षरमन्त्रः  ।  सहस्रार हुं फडिति  ।षट्कोणकपोलेषु प्रणवयुक्तशिवपञ्चाक्षरमन्त्रः  ।  ॐ नमः शिवायेति  ।  तद्बहिःप्रणवमालायुक्तं वृत्तम्  ।  वृत्ताद्बहिरष्टदलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु नारायणनृसिं-हाष्टाक्षरमन्त्रौ  ।  ॐ नमो नारायणाय  ।  जय जय नरसिंह  ।  तद्दलसन्धिषुरामकृष्णश्रीकराष्टाक्षरमन्त्राः  ।  ॐ रामाय हुं फट् स्वाहा  ।  क्लीं दामोदरायनमः  ।  उत्तिष्ठ श्रीकर स्वाहा  ।  तद्बहिः प्रणवमालायुक्तं वृत्तम्  ।  वृत्ताद्बहिर्नव-दलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु रामकृष्णहयग्रीवनवाक्षरमन्त्राः  ।  ॐ रामचन्द्राय नमःॐम्  ।  क्लीं कृष्णाय गोविन्दाय क्लीम्  ।  ह्लौं ह्रसौं हयग्रीवाय नमो ह्लौंह्रसौम्  ।  तद्दलकपोलेषु दक्षिणामूर्तिनवाक्षरमन्त्रः  ।  ॐ दक्षिणामूर्तिरीश्व-रोम्  ।  तद्बहिर्नारायणबीजयुक्तं वृत्तम्  ।  वृत्ताद्बहिर्दशदलपद्मम्  ।  तेषु दलेषुरामकृष्णदशाक्षरमन्त्रौ  ।  हुं जानकीवल्लभाय स्वाहा  ।  गोपीजनवल्लभायस्वाहा  ।  तद्दलसन्धिषु नृसिंहमालामन्त्रः  ।  ॐ नमो भगवते श्रीमहानृसिंहायकरालदंष्ट्रवदनाय मम विघ्नान्पच पच स्वाहा  ।  तद्वहिर्नृसिंहैकाक्षरयुक्तं वृत्तम्  ।क्ष्म्यौ  क्षौ मित्येकाक्षरम्  ।  वृत्ताद्बहिर्द्वादशदलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु नारा-यणवासुदेवद्वादशाक्षरमन्त्रौ  ।  ॐ नमो भगवते नारायणाय  ।  ॐ नमो भग-वते वासुदेवाय  ।  तद्दलकपोलेषु महाविष्णुरामकृष्णद्वादशाक्षरमन्त्राश्च  ।ॐ नमो भगवते महाविष्णवे  ।  ॐ ह्रीं भरताग्रज राम क्लीं स्वाहा  ।  श्रींह्रीं क्लीं कृष्णाय गोविन्दाय नमः  ।  तद्बहिर्जगन्मोहनबीजयुक्तं वृत्तं क्लीमि-ति  ।  वृत्ताद्बहिश्चतुर्दशदलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु लक्ष्मीनारायणहयग्रीवगोपाल-दधिवामनमन्त्राश्च  ।  ॐ ह्रीं ह्रीं श्रीं श्रीं लक्ष्मीवासुदेवाय नमः  ।  ॐ नमःसर्वकोटिसर्वविद्याराजाय क्लीं कृष्णाय गोपालचूडामणये स्वाहा  ।  ॐ नमोभगवते दधिवामनाय  ॐ  ।  तद्दलसंधिष्वन्नपूर्णेश्वरीमन्त्रः  ।  ह्रीं पद्मा-वत्यन्नपूर्णे माहेश्वरि स्वाहा  ।  तद्बहिः प्रणवमालायुक्तं वृत्तम्  ।  वृत्ताद्बहिःषोडशदलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु श्रीकृष्णसुदर्शनषोडशाक्षरमन्त्रौ च  ।  ॐ नमोभगवते रुक्मिणीवल्लभाय स्वाहा  ।  ॐ नमो भगवते महासुदर्शनाय हुंफट्  ।  तद्दलसंधिषु स्वराः सुदर्शनमालामन्त्रश्च  ।  अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ लृ लॄ ए ऐओ औ अं अः  ।  सुदर्शनमहाचक्राय दीप्तरूपाय सर्वतो मां रक्ष रक्ष सहस्रार हुंफट् स्वाहा  ।  तद्बहिर्वराहबीजयुक्तं वृत्तम्  ।  तद्धुमिति  ।  वृत्ताद्बहिरष्टादशदल-पद्मम्  ।  तेषु दलेषु श्रीकृष्णवामनाष्टादशाक्षरमन्त्रौ  ।  क्लीं कृष्णाय गोविन्दाय----------------------३७७-
-गोपीजनवल्लभाय स्वाहा  ।  ॐ नमो विष्णवे सुरपतये महाबलाय स्वाहा  ।तद्दलकपोलेषु गरुडपञ्चाक्षरीमन्त्रो गरुडमालामन्त्रश्च  ।  क्षिप ॐ स्वाहा  ।  ॐ नमःपक्षिराजाय सर्वविषभूतरक्षःकृत्यादिभेदनाय सर्वेष्टसाधकाय स्वाहा तद्बहिर्मा-याबीजयुक्तं वृत्तम्  ।  वृत्ताद्बहिः पुनरष्टदलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु श्रीकृष्णवामनाष्टा-क्षरमन्त्रौ  ।  ॐ नमो दामोदराय  ।  ॐ वामनाय नमःॐम्  ।  तद्दलकपोलेषु नील-कण्ठत्र्यक्षरीगरुडपञ्चाक्षरीमन्त्रौ च  ।  प्रें रीं ठः  श्रीकण्ठः  ।  नमोऽण्डजाय  ।तद्बहिर्मन्मथबीजयुक्तं वृत्तम्  ।  वृत्ताद्बहिश्चतुर्विंशतिदलपद्मम्  ।  तेषु दलेषुशरणागतनारायणमन्त्रौ नारायणहयग्रीवगातत्रीमन्त्रौ च  ।  श्रीमन्नारायण-चरणौ शरणं प्रपद्मे श्रीमते नारायणाय नमः  ।  नारायणाय विद्महे वासुदेवायधीमहि  ।  तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्  ।  वागीश्वराय विद्महे हयग्रीवाय धीमहि  ।तन्नो हंसः प्रचोदयात्  ।  तद्दलकपोलेषु नृसिंहसुदर्शनब्रह्मगायत्रीमन्त्राश्च  ।वज्रनखाय विद्महे तीक्ष्णदंष्ट्राय धीमहि  ।  तन्नो नृसिंहः प्रचोदयात्  ।  सुदर्शनायविद्महे हेतिराजाय धीमहि  ।  तन्नश्चक्रः प्रचोदयात्  ।  तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्यधीमहि  ।  धियो यो नः प्रचोदयात्  ।  तद्बहिर्हयग्रीवैकाक्षरयुक्तं वृत्तं ह्लौहसौ-मिति  ।  वृत्ताद्बहिर्द्वात्रिंशद्दलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु नृसिंहहयग्रीवानुष्टुभमन्त्रौ उग्रंवीरं महाविष्णुं ज्वलन्तं सर्वतोमुखम्  ।  नृसिंहं भीषणं भद्रं मृत्युमृत्युं नमा-म्यहम्  ।  ऋग्यजुःसामरूपाय वेदाहरणकर्मणे  ।  प्रणवोद्गीथवपुषे महाश्वशि-रसे नमः  ।  तद्दलकपोलेषु रामकृष्णानुष्टुभमन्त्रौ  ।  रामभद्र महेष्वास रघुवीरनृपोत्तम  ।  भो दशास्यान्तकास्माकं रक्षां कुरु देहि श्रियं च मे  ।  देवकीसुतगोविन्द वासुदेव जगत्पते  ।  देहि मे तनयं कृष्ण त्वामहं शरणं गतः  ।  तद्बहिःप्रणवसंपुटिताग्निबीजयुक्तं वृत्तम्  ।  ॐ  रमोमिति  ।  वृत्ताद्बहिः षट्त्रिंशद्द-लपद्मम्  ।  तेषु दलेषु हयग्रीवषट्त्रिंशदक्षरमन्त्रः पुनरष्टात्रिंशदक्षरमन्त्रश्च  ।हंसः  ।  विश्वोत्तीर्णस्वरूपाय चिन्मयानन्दरूपिणे  ।  तुभ्यं नमो हयग्रीव विद्या-राजाय विष्णवे  ।  सोहम्  ।  ह्लौ  ह्रौं  ॐ नमो भगवते हयग्रीवाय सर्ववा-गीश्वरेश्वराय सर्ववेदमयाय सर्वविद्यां मे देहि स्वाहा  ।  तद्दलकपोलेषुप्रणवादिनमोऽन्ताश्चतुर्थ्यन्ताः केशवादिचतुर्विंशतिमन्त्राश्च  ।  अवशिष्टद्वाद-शस्थानेषु रामकृष्णगायत्रीद्वयवर्णचतुष्टयमेकैकस्थले  ।  ॐ केशवाय नमः  ।ॐ नारायणाय नमः  ।  ॐ माधवाय नमः  ।  ॐ गोविन्दाय नमः  ।  ॐ विष्णवेनमः  ।  ॐ अं मधुसूदनाय नमः  ।  ॐ त्रिविक्रमाय नमः  ।  ॐ वाम-----------------------३७८-
-नाय नमः  ।  ॐ श्रीधराय नमः  ।  ॐ हृषीकेशाय नमः  ।  ॐ पद्मनाभायनमः  ।  ॐ दामोदराय नमः  ।  ॐ संकर्षणाय नमः  ।  ॐ वासुदेवाय नमः  ।ॐ प्रद्युम्नाय नमः  ।  ॐ अनिरुद्धाय नमः  ।  ॐ पुरुषोत्तमाय नमः  ।  ॐ अधोक्षजा-य नमः  ।  ॐ नारसिंहाय नमः  ।  ॐ अच्युताय नमः  ।  ॐ जनार्दनाय नमः  ।ॐ उपेन्द्राय नमः  ।  ॐ हरये नमः  ।  ॐ श्रीकृष्णाय नमः  ।  दाशरथाय विद्महेसीतावल्लभाय धीमहि  ।  तन्नो रामः प्रचोदयात्  ।  दामोदराय विद्महे वासु-देवाय धीमहि  ।  तन्नः कृष्णः प्रचोदयात्  ।  तद्बहिः प्रणवसंपुटिताङ्कुशबीज-युक्तं वृत्तम्  ।  ॐ क्रोमोमिति  ।  तद्बहिः पुनर्वृत्तं तन्मध्ये द्वादशकुक्षिस्थानानिसान्तरालानि  ।  तेषु कौस्तुभवनमालाश्रीवत्ससुदर्शनगरुडपद्मध्वजानन्त-शार्ङ्गगदाशङ्खनन्दकमन्त्राः प्रणवादिनमोऽन्ताश्चतुर्थ्यन्ताः क्रमेण  ।  ॐ कौस्तुभायनमः  ।  ॐ वनमालायै नमः  ।  ॐ श्रीवत्साय नमः  ।  ॐ सुदर्शनाय नमः  ।ॐ गरुडाय नमः  ।  ॐ पद्माय नमः  ।  ॐ ध्वजाय नमः  ।  ॐ अन-न्ताय नमः  ।  ॐ शार्ङ्गाय नमः  ।  ॐ गदायै नमः  ।  ॐ शङ्खाय नमः  ।  ॐनन्दकाय नमः  ।  तदन्तरालेषु--ॐ विष्वक्सेनाय नमः  ।  ॐ माचक्रायस्वाहा  ।  ॐ विचक्राय स्वाहा  ।  ॐ सुचक्राय स्वाहा  ।  ॐ धीचक्राय स्वाहा  ।ॐ संचक्राय स्वाहा  ।  ॐ ज्वालाचक्राय स्वाहा  ।  ॐ क्रुद्धोल्काय स्वाहा  ।ॐ महोल्काय स्वाहा  ।  ॐ वीर्योल्काय स्वाहा  ।  ॐ द्युल्काय स्वाहा  ।  ॐसहस्रोल्काय स्वाहा  ।  इति प्रणवादिमन्त्राः  ।  तद्बहिः प्रणवसंपुटितगरुडपञ्चाक्षर-युक्तं  वृत्तम्  ।  ॐक्षिप ॐस्वाहा  ।  ॐ तच्च द्वादशवज्रैः सान्तरालैरलंकृतम्  ।  तेषुवज्रेषु ॐ पद्मनिधये नमः  ।  ॐमहापद्मनिधये नमः  ।  ॐगरुडनिधये नमः  ।  ॐशङ्खनिधये नमः  ।  ॐ मकरनिधये नमः  ।  ॐकच्छपनिधये नमः  ।  ॐ विद्यानिधयेनमः  ।  ॐ परमानन्दनिधये नमः  ।  ॐ मोक्षनिधये नमः  ।  ॐ लक्ष्मीनिधयेनमः  ।  ॐ ब्रह्मनिधये नमः  ।  ॐ श्रीमुकुन्दनिधये नमः  ।  ॐ वैकुण्ठनिधयेनमः  ।  तत्संधिस्थानेषु--ॐ विद्याकल्पकतरवे नमः  ।  ॐआनन्दकल्पकतरवेनमः  ।  ॐ ब्रह्मकल्पकतरवे नमः  ।  ॐ मुक्तिकल्पकतरवे नमः  ।  ॐ अमृत-कल्पकतरवे नमः  ।  ॐ बोधकल्पकतरवे नमः  ।  ॐ विभूतिकल्पकतरवे नमः  ।ॐ वैकुण्ठकल्पकतरवे नमः  ।  ॐ वेदकल्पकतरवे नमः  ।  ॐ योग-कल्पकतरवे नमः  ।  ॐ यज्ञकल्पकतरवे नमः  ।  ॐ पद्मकल्पकतरवे----------------------३७९-
-नमः  ।  तच्च शिवगायत्रीपरब्रह्ममन्त्राणां वर्णैर्वृत्ताकारेण संवेष्ट्य  ।  तत्पुरुषायविद्महे महादेवाय धीमहि  ।  तन्नो रुद्रः प्रचोदयात्  ।  श्रीमन्नारायणोज्योतिरात्मा नारायणः परः  ।  नारायणपरं ब्रह्म नारायण नमोऽस्तु ते  ।तद्बहिः प्रणवसंपुटितश्रीबीजयुक्तम् वृत्तम्  ।  ॐ श्रीमोमिति  । वृत्ताद्बहिश्चत्वा-रिंशद्दलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु व्याहृतिशिरःसंपुटितवेदगायत्रीपादचतुष्टय-सूर्याष्टाक्षरीमन्त्रौ  ।  ॐ भूः  ।  ॐ  भुवः ।  ॐ सुवः  ।  ॐ  महः  ।  ॐ जनः  ।ॐ तपः  ।  ॐ सत्यम्  ।  ॐ तत्सवितुर्वरेण्यम्  ।  ॐ भर्गो देवस्यधीमहि  ।  ॐ धियो यो नः प्रचोदयात्  ।  ॐ परोरजसे सावदोम्  ।ॐआपोज्योती रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः सुवरोम्  ।  ॐ घृणिः सूर्यआदित्यः  ।  तद्दलसंधिषु प्रणवश्रीबीजसंपुटितनारायणबीजं सर्वत्र  ।  ॐ श्रीमंश्रीमोम्  ।  तद्बहिरष्टशूलाङ्कितभूचक्रम्  ।  चक्रान्तश्चतुर्दिक्षु हंसःसोहंमन्त्रौप्रणवसंपुटिता नारायणास्त्रमन्त्राश्च  ।  ॐ हंसः सोहम्  ।  ॐ नमो नारायणायहुं फट्  ।  तद्बहिः प्रणवमालासंयुक्तं वृत्तम्  ।  वृत्ताद्बहिः पञ्चाशद्दलपद्मम्  ।तेषु दलेषु मातृकापञ्चाशदक्षरमाला लकारवर्ज्या  ।  तद्दलसंधिषु प्रणवश्री-बीजसंपुटितरामकृष्णमालामन्त्रौ  ।  ॐ श्रीमॐ नमो भगवते रघुनन्दनायरक्षोघ्नविशदाय मधुरप्रसन्नवदनायामिततेजसे बलाय रामाय विष्णवे नमः  ।श्रीं ॐ नमः कृष्णाय देवकीपुत्राय वासुदेवाय निर्गलच्छेदनाय सर्वलोकाधि-पतये सर्वजगन्मोहनाय विष्णवे कामितार्थदाय स्वाहा श्रीमोम्  ।  तद्बहिर-ष्टशूलाङ्कितभूचक्रम्  ।  तेषु प्रणवसंपुटितमहानीलकण्ठमन्त्रवर्णानि  ।  ॐमॐनमो नीलकण्ठाय  ।  ॐ शूलाग्रेषु लोकपालमन्त्राः प्रणवादिनमोन्ताश्चतुर्थ्यन्ताःक्रमेण  ।  ॐ इन्द्राय नमः  ।  ॐ अग्नये नमः  ।  ॐ यमाय नमः  ।  ॐ निरृ-तये नमः  ।  ॐ वरुणाय नमः  ।  ॐ वायवे नमः  ।  ॐ सोमाय नमः  ।ॐ ईशानाय नमः  ।  तद्बहिः प्रणवमालायुक्तं वृत्तत्रयम्  ।  तद्बहिर्भूपुरचतुष्टयंचतुर्द्वारयुतं चक्रकोणचतुष्टयमहावज्रविभूषितम्  ।  तेषु वज्रेपु प्रणवश्रीबीज-संपुटितामृतबीजद्वयम्  ।  ॐ श्रीं ठं वं श्रीमोमिति  ।  बहिर्भूपुरवीथ्याम्  --ॐ आधारशक्त्यै नमः  ।  ॐ मूलप्रकृत्यै नमः  ।  ॐआदिकूर्माय नमः  ।  ॐअन-न्ताय नमः  ।  ॐ पृथिव्यै नमः  ।  मध्यभूपुरवीथ्याम् --ॐ क्षीरसमुद्रायनमः  ।  ॐरत्नद्वीपाय नमः  ।  ॐ मणिमण्डपाय नमः  ।  ॐ श्वेतच्छत्रायनमः  ।  ॐ कल्पकवृक्षाय नमः  ।  ॐ रत्नसिंहासनाय नमः  ।  प्रथमभूपुर-----------------------३८०-
-वीथ्याम्-ॐ धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्याधर्माज्ञानावैराग्यानैर्श्वर्यसत्त्वरजस्तमोमायावि-द्यानन्तपद्माः प्रणवादिनमोन्ताश्चतुर्थ्यन्ताः क्रमेण  ।  अन्तर्वृत्तवीथ्याम्-ॐ अनु-ग्रहायै नमः  ।  ॐ नमो भगवते विष्णवे सर्वभूतात्मने वासुदेवाय सर्वात्मसं-योगयोगपीठात्मने नमः  ।  वृत्तावकाशेषु -- बीजं प्राणं च शक्तिं च दृष्टिं वश्या-दिकं तथा  ।  मन्त्रयन्त्राख्यगायत्रीप्राणस्थापनमेव च  ।  भूतदिक्पालवीजानियन्त्रस्याङ्गानि वै दश  ।  मूलमन्त्रमालामन्त्रकवचदिग्बन्धनमन्त्राश्च  ।  एवं-विधमेतद्यन्त्रं महामन्त्रमयं योगधीरान्तैः परममन्त्रैरलंकृतं षोडशोपचारैर-भ्यर्चितं जपहोमादिना साधितमेतद्यन्त्रं शुद्धब्रह्मतेजोमयं सर्वाभयंकरं समस्त-दुरितक्षयकरं सर्वाभीष्टसंपादकं सायुज्यमुक्तिप्रदमेतत्परमवैकुण्ठमहानारा-यणयन्त्रं प्रज्वलति  ।  तस्योपरि च निरतिशयानन्दतेजोराश्यभ्यन्तरसमासीनंवाचामगोचरानन्दतेजोराश्याकारं चित्साराविर्भूतानन्दविग्रहं बोधानन्दस्व-रूपं निरतिशयसौन्दर्यपारावारं तुरीयस्वरूपं तुरीयातीतं चाद्वैतपरमानन्दनिर-न्तरातितुरीयनिरतिशयसौन्दर्यानन्दपारावारं लावण्यवाहिनीकल्लोलतडिद्भा-सुरं दिव्यमङ्गलविग्रहं मूर्तिमद्भिः परममङ्गलैरुपसेव्यमानं चिदानन्दमयैरनन्त-कोटिरविप्रकाशैरनन्तभूषणैरलंकृतं सुदर्शनपाञ्चजन्यपद्मगदासिशार्ङ्गमुसल-परिघाद्यैश्चिन्मयैरनेकायुधगणैर्मूर्तिमद्भिः सुसेवितम्  ।  बाह्यवृत्तवीथ्यां विम-लोत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगा प्रह्वी सत्येशाना प्रणवादिनमोन्ताश्चतुर्थ्यन्ताःक्रमेण  ।  श्रीवत्सकौस्तुभवनमालाङ्कितवक्षसं ब्रह्मकल्पवनामृतपुष्पवृष्टिभिःसन्ततमानन्दं ब्रह्मानन्दरसनिर्भरैरसंख्यैरतिमङ्गलं शेषायुतफणाजालविपुल-च्छत्रशोभितं तत्फणामण्डलोदर्चिर्मणिद्योतितविग्रहं तदङ्गकान्तिनिर्झरैस्ततं नि-रतिशयब्रह्मगन्धस्वरूपं निरतिशयानन्दब्रह्मगन्धविशेषाकारमनन्तब्रह्मगन्धा-कारसमष्टिविशेषमनन्तानन्दतुलसीमाल्यैरभिनवं चिदानन्दमयानन्तपुष्पमा-ल्यैविंराजमानं तेजःप्रवाहतरङ्गतत्परम्पराभिर्ज्वलन्तं निरतिशयानन्दं कान्ति-विशेषावर्तैरभितोऽनिशं प्रज्वलन्तं बोधानन्दमयानन्तधूपदीपावलिभि-रतिशोभितं निरतिशयानन्दचामरविशेषैः परिसेवितम् निरन्तरनिरुपमनि-रतिशयोत्कटज्ञानानन्दानन्तगुच्छफलैरलंकृतं चिन्मयानन्ददिव्यविमानच्छत्र-ध्वजराजिभिर्विराजमानं परममङ्गलानन्तदिव्यतेजोभिर्ज्वलन्तमनिशं वाचा-मगोचरमनन्ततेजोराश्यन्तर्गतमर्धमात्रात्मकं तुर्यं ध्वन्यात्मकं तुरीयातीत-----------------------३८१-
-मवाच्यं नादबिन्दुकलाध्यात्मस्वरूपं चेत्याद्यनन्ताकारेणावस्थितं निर्गुणंनिष्क्रियं निर्मलं निरवद्यं निरञ्जनं निराकारं निराश्रयं निरतिशयाद्वैतपरमानन्द-लक्षणमादिनारायणं ध्यायेदित्युपनिषत्  ॥इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्सु परममोक्षस्वरूपनिरूपणद्वारापरम-वैकुण्ठमहानारायणयन्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम सप्तमोऽध्यायः  ॥  ७
॥ततः पितामहः परिपृच्छति भगवन्तं महाविष्णुं भगवञ्छुद्धाद्वैतपरमानन्द-लक्षणपरब्रह्मणस्तव कथं विरुद्धवैकुण्ठप्रासादप्राकारविमानाद्यनन्तवस्तुभेदः  ।सत्यमेवोक्तमिति भगवान्महाविष्णुः परिहरति  ।  यथा शुद्धसुवर्णस्य कटकमुकु-टाङ्गदादिभेदः  ।  यथा समुद्रसलिलस्य स्थूलसूक्ष्मतरङ्गफेनबुद्बुदकरकलवणपा-षाणाद्यनन्तवस्तुभेदः  ।  यथा भूमेः पर्वतवृक्षतृणगुल्मलताद्यनन्तवस्तुभेदः  ।तथैवाद्वैतपरमानन्दलक्षणपरब्रह्मणो मम सर्वाद्वैतमुपपन्नं भवत्येव  ।  मत्स्वरू-पमेव सर्वं मद्व्यतिरिक्तमणुमात्रं न विद्यते  ।  पुनः पितामहः परिपृच्छति  ।भगवन् परमवैकुण्ठ एव परममोक्षः  ।  परममोक्षस्त्वेक एव श्रूयतेसर्वत्र  ।  कथमनन्तवैकुण्ठश्चानन्तानन्दसमुद्रादयश्चानन्तमूर्तयः सन्तीति  ।तथेति होवाच भगवान्महाविष्णुः  ।  एकस्मिन्नविद्यापादेऽनन्तकोटिब्रह्माण्डानिसावरणानि श्रूयन्ते  ।  तस्मिन्नेकस्मिन्नण्डे बहवो लोकाश्च बहवो वैकुण्ठाश्चान-न्तविभूतयश्च सन्त्येव  ।  सर्वाण्डेष्वनन्तलोकाश्चानन्तवैकुण्ठाः सन्तीति सर्वेषांखल्वभिमतम्  ।  पादत्रयेऽपि किं वक्तव्यं निरतिशयानन्दाविर्भावो मोक्ष इतिमोक्षलक्षणं पादत्रये वर्तते  ।  तस्मात्पादत्रयं परममोक्षः  ।  पादत्रयं परमवै-कुण्ठः  ।  पादत्रयं परमकैवल्यमिति  ।  ततः शुद्धचिदानन्दब्रह्मविलासानन्दा-श्चानन्तपरमानन्दविभूतयश्चानन्तवैकुण्ठाश्चानन्तपरमानन्दसमुद्रादयः स-न्त्येव  ।  उपासकस्ततोऽभ्येत्यैवंविधं नारायणं ध्यात्वा प्रदक्षिणनमस्कारान्वि-धाय विविधोपचारैरभ्यर्च्य निरतिशयाद्वैतपरमानन्दलक्षणो भूत्वा तदग्रे साव-धानेनोपविश्याद्वैतयोगमास्थाय सर्वाद्वैतपरमानन्दलक्षणाखण्डामिततेजोराश्या-कारं विभाव्योपासकः स्वयं शुद्धबोधानन्दमयामृतनिरतिशयानन्दतेजोराश्या-कारो भूत्वा महावाक्यार्थमनुस्मरन् ब्रह्माहमस्मि अहमस्मि ब्रह्माहमस्मियोऽहमस्मि ब्रह्माहमस्मि अहमेवाहं मां जुहोमि स्वाहा  ।  अहं ब्रह्मेति भावनयायथा परमतेजोमहानदीप्रवाहपरमतेजःपारावारे प्रविशति  ।  यथा परमतेजः-पारावारतरङ्गाः परमतेजःपारावारे प्रविशन्ति  ।  तथैव सच्चिदानन्दात्मोपासकःसर्वपरिपूर्णाद्वैतपरमानन्दलक्षणे परब्रह्मणि नारायणे मयि सच्चिदानन्दा-----------------------३८२-
-त्मकोऽहमजोऽहं परिपूर्णोऽहमस्मीति प्रविवेश  ।  तत उपासको निस्त-रङ्गद्वैतापारनितिरशयसच्चिदानन्दसमुद्रो बभूव  ।  यस्त्वनेन मार्गेण सम्य-गाचरति स नारायणो भवत्यसंशयमेव  ।  अनेन मार्गेण सर्वे मुनयः सिद्धिंगताः  ।  असंख्याताः परमयोगिनश्च सिद्धिं गताः  ।  ततः शिष्यो गुरुंपरिपृच्छति  ।  भगवन्त्सालम्बनिरालम्बयोगौ कथमिति ब्रूहीति  ।  सालम्बस्तुसमस्तकर्मातिदूरतया करचरणादिमूर्तिविशिष्टं मण्डलाद्यालम्बनं सालम्ब-योगः  ।  निरालम्बस्तु समस्तनामरूपकर्मातिदूरतया सर्वकामाद्यन्तःकरण-वृत्तिसाक्षितया तदालम्बनशून्यतया च भावनं निरालम्बयोगः  ।  अथच निरालम्बयोगाधिकारी कीदृशो भवति  ।  अमानित्वादिलक्षणोपलक्षितोयः पुरुषः स एव निरालम्बयोगाधिकारी कार्यः कश्चिदस्ति  ।  तस्मात्सर्वेषाम-धिकारिणामनधिकारिणां भक्तियोग एव्ग प्रशस्यते  ।  भक्तियोगो निरुपद्रवः  ।भक्तियोगान्मुक्तिः  ।  बुद्धिमतामनायासेनाचिरादेव तत्त्वज्ञानं भवति  ।  तत्क-थमिति  ।  भक्तवत्सलः स्वयमेव सर्वेभ्यो मोक्षविघ्नेभ्यो भक्तिनिष्ठान्त्सर्वान्प-रिपालयति  ।  सर्वाभीष्टान्प्रयच्छति  ।  मोक्षं दापयति  ।  चतुर्मुखादीनां सर्वे-षामपि विना विष्णुभक्त्या कल्पकोटिभिर्मोक्षो न विद्यते  ।  कारणेन विनाकार्यं नोदेति  ।  भक्त्या विना ब्रह्मज्ञानं कदापि न जायते  ।  तस्मात्त्वमपिसर्वोपायान्परित्यज्य भक्तिमाश्रय  ।  भक्तिनिष्टो भव  ।  भक्तिनिष्टो भव  ।भक्त्या सर्वसिद्धयः सिध्यन्ति  ।  भक्त्याऽसाध्यं न किंचिदस्ति  ।  एवंविधंगुरूपदेशमाकर्ण्य सर्वं परमतत्त्वरहस्यमवबुध्य सर्वसंशयान्विधूय क्षिप्रमेवमोक्षं साधयामीति निश्चित्य ततः शिष्यः समुत्थाय प्रदक्षिणनमस्कारं कृत्वागुरुभ्यो गुरुपूजां विधाय गुर्वनुज्ञया क्रमेण भक्तिनिष्ठो भूत्वा भक्त्यतिशयेनपक्वं विज्ञानं प्राप्य तस्मादनायासेन शिष्यः क्षिप्रमेव साक्षान्नारायणो बभू-वेत्युपनिषत्  ॥  ततः प्रोवाच भगवान् महाविष्णुश्चतुर्मुखमवलोक्य ब्रह्मन्परमतत्त्वरहस्यं ते सर्वं कथितम्  ।  तत्स्मरणमात्रेण मोक्षो भवति  ।  तदनुष्ठा-नेन सर्वमविदितं विदितं भवति  ।  यत्स्वरूपज्ञानिनः सर्वमविदितं विदितंभवति  ।  तत्सर्वं परमरहस्यं कथितम्  ।  गुरुः क इति  ।  गुरुः साक्षादादिना-रायणः पुरुषः  ।  स आदिनारायणोऽहमेव  ।  तस्मान्मामेकं शरणं व्रज  ।  मद्भ-क्तिनिष्ठो भव  ।  मदीयोपासनां कुरु  ।  मामेव प्राप्स्यसि  ।  मद्व्यतिरिक्तं सर्वंबाधितम्  ।  मद्व्यतिरिक्तमबाधितं न किंचिदस्ति  ।  निरतिशयानन्दाद्वितीयोऽ-हमेव  ।  सर्वपरिपूर्णोऽहमेव  ।  सर्वाश्रयोऽहमेव  ।  वाचामगोचरनिराकारपरब्रह्म-----------------------३८३-
-स्वरूपोऽहमेव  ।  मद्व्यतिरिक्तमणुमात्रं न विद्यते  ।  इत्येवं महाविष्णोः परमि-ममुपदेशं लब्ध्वा पितामहः परमानन्दं प्राप  ।  विष्णोः कराभिमर्शनेनदिव्यज्ञानं प्राप्य पितामहस्ततः समुत्थाय प्रदक्षिणनमस्कारान्विधाय विवि-धोपचारैर्महाविष्णुं प्रपूज्य प्राञ्जलिर्भूत्वा विनयेनोपसंगम्य भगवन् भक्तिनिष्ठांमे प्रयच्छ  ।  त्वदभिन्नं मां परिपालय कृपालय  ।  तथैव साधुसाध्विति साधुप्र-शंसापूर्वकं महाविष्णुः प्रोवाच मदुपासकः सर्वोत्कृष्टः स भवति  ।  मदुपा-सनया सर्वमङ्गलानि भवन्ति  ।  मदुपासनया सर्वं जयति  ।  मदुपासकःसर्ववन्द्यो भवति  ।  मदीयोपासकस्यासाध्यं न किंचिदस्ति  ।  सर्वे बन्धाःप्रविनश्यन्ति  ।  सद्वृत्तमिव सर्वे देवास्तं सेवन्ते  ।  महाश्रेयांसि च सेवन्ते  ।मदुपासकस्तस्मान्निरतिशयाद्वैतपरमानन्दलक्षणं परंब्रह्म भवति  ।  यो वै मुमुक्षु-रनेन मार्गेण सम्यगाचरति स परमानन्दलक्षणं परंब्रह्म भवति  ।  यस्तुपरमतत्त्वरहस्याथर्वणमहानारायणोपनिषदमधीते स सर्वेभ्यः पापेभ्यो मुक्तोभवति  ।  ज्ञानाज्ञानकृतेभ्यः पातकेभ्यो मुक्तो भवति  ।  महापातकेभ्यः पूतोभवति  । रहस्यकृतप्रकाशकृतचिरकालात्यन्तकृतेभ्यस्तेभ्यः सर्वेभ्यः पापेभ्योमुक्तो भवति  ।  स सकललोकाञ्जयति  ।  स सकलमन्त्रजपनिष्ठो भवति  ।  ससकलवेदान्तरहस्याधिगतपरमार्थज्ञो भवति  ।  स सकलभोगभुग्भवति  ।  ससकलयोगविद्भवति  ।  स सकलजगत्परिपालको भवति ।  सोऽद्वैतपरमानन्द-लक्षणं परंब्रह्म भवति  ।  इदं परमतत्त्वरहस्यं न वाच्यं गुरुभक्तिविहीनाय  ।न चाशुश्रूषवे वाच्यम्  ।  न तपोविहीनाय नास्तिकाय  ।  न दाम्भिकायमद्भक्तिविहीनाय  ।  मात्सर्याङ्किततनवे न वाच्यम्  ।  न वाच्यं मदसूयापरायकृतघ्नाय  ।  इदं परमरहस्यं यो मद्भक्तेष्वभिधास्यति  ।  मद्भक्तिनिष्ठो भूत्वामामेव प्राप्स्यति  ।  आवयोर्य इमं संवादमध्येप्यति  ।  स नरो ब्रह्मनिष्ठोभवति  ।  श्रद्धावाननसूयुः शृणुयात्पठति वा य इमं संवादमावयोः स पुरुषोमत्सायुज्यमेति  ।  ततो महाविष्णुस्तिरोदधे  ।  ततो ब्रह्मा स्वस्थानं जगामेत्यु-पनिषत्  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्सु परमसायुज्यमुक्तिस्वरूपनिरूपणंनामाष्टमोऽध्यायः  ॥  ८
॥इत्युत्तरकाण्डः समाप्तः  ॥इत्याथर्वणीयत्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत्समाप्ता  ॥  ५४
॥----------------------३८४-
-अद्वयतारकोपनिषत्  ॥  ५५
॥द्वैतासंभवविज्ञानसंसिद्धाद्वयतारकम्  ।तारकं ब्रह्मेति गीतं वन्दे श्रीराभवैभवम्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ अथातोऽद्वयतारकोपनिषदं व्याख्यास्यामो यतये जितेन्द्रियाय शम-दमादिषड्गुणपूर्णाय  ।  चित्स्वरूपोऽहमिति सदा भावयन्त्सम्यङ्निमीलिताक्षःकिंचिदुन्मीलिताक्षो वाऽन्तर्दृष्ट्या भ्रूदहरादुपरि सच्चिदानन्दतेजःकूटरूपंपरंब्रह्मावलोकयंस्तद्रूपो भवति  ।  गर्भजन्मजरामरणसंसारमहद्भयात्संतार-यति तस्मात्तारकमिति  ।  जीवेश्वरौ मायिकौ विज्ञाय सर्वविशेषं नेतिनेतीति विहाय यदवशिष्यते तदद्वयं ब्रह्म तत्सिद्ध्यै लक्ष्यत्रयानुसंधानःकर्तव्यः  ।  देहमध्ये ब्रह्मनाडी सुषुम्ना सूर्यरूपिणी पूर्णचन्द्राभा वर्तते  ।  सातु मूलाधारादारभ्य ब्रह्मरन्ध्रगामिनी भवति  ।  तन्मध्ये तडित्कोटिसमानका-न्त्या मृणालसूत्रवत्सूक्ष्माङ्गी कुण्डलिनीति प्रसिद्धास्ति  ।  तां दृष्ट्वा मनसैव नरःसर्वपापविनाशद्वारा मुक्तो भवति  ।  फालोर्ध्वगललाटविशेषमण्डले निरन्तरंतेजस्तारकयोगविस्फुरणेन पश्यति चेत्सिद्धो भवति  ।  तर्जन्यग्रोन्मीलितकर्ण-रन्ध्रद्वये तत्र फूत्कारशब्दो जायते  ।  तत्र स्थिते मनसि चक्षुर्मध्यगतनील-ज्योतिःस्थलं विलोक्यान्तर्दृष्ट्या निरतिशयसुखं प्राप्नोति  ।  एवं हृदये पश्यति  ।एवमन्तर्लक्ष्यलक्षणं मुमुक्षुभिरुपास्यम्  ॥  अथ बहिर्लक्ष्यलक्षणं नासिकाग्रेचतुर्भिः षड्भिरष्टभिर्दशभिर्द्वादशभिः क्रमादङ्गुलान्ते नीलद्युतिश्यामत्वसदृ-ग्रक्तभङ्गीस्फुरत्पीतशुक्लवर्णद्वयोपेतव्योम यदि पश्यति स तु योगी भवति  ।चलदृष्ट्या व्योमभागवीक्षितुः पुरुषस्य दृष्ट्यग्रे ज्योतिर्मयूखा वर्तन्ते  ।  तद्दर्श-नेन योगी भवति  ।  तप्तकाञ्चनसंकाशज्योतिर्मयूखा अपाङ्गान्ते भूमौ वा पश्यतितद्दृष्टिः स्थिरा भवति  ।  शीर्षोपरि द्वादशाङ्गुलसमीक्षितुरमृतत्वं भवति  ।यत्र कुत्र स्थितस्य शिरसि व्योमज्योतिर्दृष्टं चेत्स तु योगी भवति  ॥  अथमध्यलक्ष्यलक्षणं प्रातश्चित्रादिवर्णाखण्डसूर्यचक्रवद्वह्निज्वालावलीवत्तद्विहीना-न्तरिक्षवत्पश्यति  ।  तदाकाराकारितयाऽवतिष्ठति  ।  तद्भूयोदर्शनेन गुणरहिता-काशं भवति  ।  विस्फुरत्तारकाकारसंदीप्यमानागाढतमोपमं परमाकाशं भवति  ।कालानलसमद्योतमानं महाकाशं भवति  ।  सर्वोत्कृष्टपरमद्युतिप्रद्योतमानं----------------------३८५-
-तत्त्वाकाशं भवति  ।  कोटिसूर्यप्रकाशवैभवसंकाशं सूर्याकाशं भवति  ।एवं बाह्याभ्यन्तरस्थव्योमपञ्चकं तारकलक्ष्यम्  ।  तद्दर्शी विमुक्तफलस्ता-दृग्व्योमसमानो भवति  ।  तस्मात्तारक एव लक्ष्यममनस्कफलप्रदं भवति  ।तत्तारकं द्विविधं पूर्वोर्धतारकमुत्तरार्धममनस्कं चेति  ।  तदेष श्लोको भवति--तद्योगं च द्विधा विद्धि पूर्वोत्तरविधानतः  ।  पूर्वं तु तारक विद्यादमनस्कंतदुत्तरमिति  ।  अक्ष्यन्तस्तारकयोश्चन्द्रसूर्यप्रतिफलनं भवति  ।  तार-काभ्यां सूर्यचन्द्रमण्डलदर्शनं ब्रह्माण्डमिव पिण्डाण्डशिरोमध्यस्थाकाशे रवी-न्दुमण्डलद्वितयमस्तीति निश्चित्य तारकाभ्यां तद्दर्शनमात्राण्युभयैक्यदृष्ट्यामनोयुक्तं ध्यायेत्  ।  तद्योगाभावे इन्द्रियप्रवृत्तेरनवकाशात्  ।  तस्मादन्तर्दृष्ट्यातारक एवानुसंधेयः  ।  तत्तारकं द्विविधं मूर्तितारकममूर्तितारकं चेति  ।यदिन्द्रियान्तं तन्मूर्तिमत्  ।  यद्भूयुगातीतं तदमूर्तिमत्  ।  सर्वत्रान्तः-पदार्थविवेचने मनोयुक्ताभ्यास इष्यते तारकाभ्यां सदूर्ध्वस्थसत्त्वदर्शनान्म-नोयुक्तेनान्तरीक्षणेन सच्चिदानन्दस्वरूपं ब्रह्मैव  ।  तस्माच्छुक्लतेजोमयं ब्रह्मेतिसिद्धम्  ।  तद्ब्रह्म मनःसहकारिचक्षुषान्तर्दृष्ट्या वेद्यं भवति  ।  एवममूर्तितार-कमपि मनोयुक्तेन चक्षुषैव दहरादिकं वेद्यं भवति रूपग्रहणप्रयोजनस्यमनश्चक्षुरधीनत्वाद्बाह्यवदान्तरेऽप्यात्ममनश्चक्षुःसंयोगेनैव रूपग्रहणकायाद-यात्  ।  तस्मान्मनोयुक्तान्तर्दृष्टिस्तारकप्रकाशा भवति  ।  भ्रयुगमध्यबिलेदृष्टिं तद्द्वारोर्ध्वस्थिततेज आविर्भूतं तारकयोगो भवति  ।  तेन सह मनोयुक्तंतारकं सुसंयोज्य प्रयत्नेन भ्रूयुग्मं सावधानतया किंचिदूर्ध्वमुत्क्षेपयेत्  ।इति पूर्वभागी तारकयोगः  ।  उत्तरं त्वमूर्तिमदमनस्कमित्युच्यते  ।  तालुमूलो-र्ध्वभागे महान् ज्योतिर्मयूखो वर्तते  ।  तद्योगिभिर्ध्येयम्  ।  तस्मादणिमादि-सिद्धिर्भवति  ।  अन्तर्बाह्यलक्ष्ये दृष्टौ निमेषोन्मेषवर्जितायां सत्यां शाम्भवीमुद्रा भवति  ।  तन्मुद्रारूढज्ञानिनिवासाद्भूमिः पवित्रा भवति  ।  तद्दृष्ट्वांसर्वे लोकाः पवित्रा भवन्ति  ।  तादृशपरमयोगिपूजा यस्य लभ्यते सोऽपिमुक्तो भवति  ।  अन्तर्लक्ष्यजलज्योतिःस्वरूपं भवति  ।  परमगुपदेशेनसहस्रारे जलज्योतिर्वा बुद्धिगुहानिहितज्योतिर्वा षोडशान्तस्थतुरीयचैतन्यंवान्तर्लक्ष्यं भवति  ।  तद्दर्शनं सदाचार्यमूलम्  ।  आचार्यो वेदसंपन्नो----------------------३८६-
-विष्णुभुक्तो विमत्सरः  ।  योगज्ञो योगनिष्ठश्च सदा योगात्मकः शुचिः  ॥गुरुभक्तिसमायुक्तः पुरुषज्ञो विशेषतः  ।  एवंलक्षणसंपन्नो गुरुरित्यभिधीयते  ॥गुशब्दस्त्वन्धकारः स्याद्रुशब्दस्तन्निरोधकः  ।  अन्धकारनिरोधित्वाद्गुरुरित्यभि-धीयते  ॥  गुरुरेव परं ब्रह्म गुरुरेव परा गतिः  ॥  गुरुरेव परा विद्या गुरुरेवपरायणम्  ॥  गुरुरेव परा काष्ठा गुरुरेव परं धनम्  ।  यस्मात्तदुपदेष्टासौतस्माद्गुरुतरो गुरुरिति  ।  यः सकृदुच्चारयति तस्य संसारमोचनं भवति  ।सर्वजन्मकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति  ।  सर्वान्कामानवाप्नोति  ।  सर्वपुरु-षार्थसिद्धिर्भवति  ।  य एवं वेदेत्युपनित्  ॥  १
॥  ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इत्यद्वयतारकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ५५
॥रामरहस्योपनिषत्  ॥  ५६
॥कैवल्यश्रीस्वरूपेण राजमानं महोऽव्ययम्  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्तं श्रीरामपदमाश्रये  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥ॐ रहस्यं रामतपनं वासुदेवं च मुद्गलम्  ।  शाण्डिल्यं पैङ्गलं भिक्षुंमहच्छारीरकं शिखाम्  ॥  १
॥  सनकाद्या योगिवर्या अन्ये च ऋषयस्तथा  ।प्रह्लादाद्या विष्णुभक्ता हनूमन्तमथाब्रुवन्  ॥  २
॥  वायुपुत्र महाबाहो किंतत्त्वं ब्रह्मवादिनाम्  ।  पुराणेष्वष्टादशसु स्मृतिष्वष्टादशस्वपि  ॥  ३
॥  चतुर्वेदेषुशास्त्रेषु विद्यास्वाध्यात्मिकेऽपि च  ।  सर्वेषु विद्यादानेषु विघ्नसूर्येशशक्तिषु  ।एतेषु मध्ये किं तत्त्वं कथय त्वं महाबल  ॥  ४
॥  हनूमान्होवाच  ॥  भोयोगीन्द्राश्चैव ऋषयो विष्णुभक्तास्तथैव च  ॥  शृणुध्वं मामकीं वाचं भव-बन्धविनाशिनीम्  ॥  ५
॥  एतेषु चैव सर्वेषु तत्त्वं च ब्रह्म तारकम्  ।  राम एवपरं ब्रह्म राम एव परं तपः  ॥  राम एव परं तत्त्वं श्रीरामो ब्रह्म तारकम्॥  ६
॥  वायुपुत्रेणोक्तास्ते योगीन्द्रा ऋषयो विष्णुभक्ता हनूमन्तं पप्रच्छुःरामस्याङ्गानि नो ब्रूहीति  ।  हनूमान्होवाच  ।  वायुपुत्रं विघ्नेशं वाणीं दुर्गांक्षेत्रपालकं सूर्यं चन्द्रं नारायणं नारसिंहं वायुदेवं वाराहं तत्सर्वान्त्समा-त्रान्सीतां लक्ष्मणं शत्रुघ्नं भरतं विभीषणं सुग्रीवमङ्गदं जाम्बवन्तं प्रणव-मेतानि रामस्याङ्गानि जानीथाः  ।  तान्यङ्गानि विना रामो विघ्नकरो भवति  ।----------------------३८७-
-पुनर्वायुपुत्रेणोक्तास्ते हनूमन्तं पप्रच्छुः  ।  आञ्जनेय महाबल विप्राणां गृह-स्थानां प्रणवाधिकारः कथं स्यादिति  ।  स होवाच श्रीराम एवोवाचेति  ।येषामेव षडक्षराधिकारो वर्तते तेषां प्रणवाधिकारः स्यान्नान्येषाम्  ।केवलमकारोकारमकारार्धमात्रासहितं प्रणवमूह्य यो राममन्त्रं जपति तस्यशुभकरोऽहं स्याम्  ।  तस्य प्रणवस्थाकारस्योकारस्य मकरास्यार्धमात्रायाश्चऋषिश्छन्दो देवता तत्तद्वर्णावर्णावस्थानं स्वरवेदाग्निगुणानुच्चार्यान्वहं प्रणव-मन्त्राद्द्विगुणं जप्त्वा पश्चाद्राममन्त्रं यो जपेत् स रामो भवतीति रामेणोक्तास्त-स्माद्रामाङ्गं प्रणवः कथित इति  ॥  विभीषण उवाच  ॥  सिंहासने समासीनंरामं पौलस्त्यसूदनम्  ।  प्रणम्य दण्डवद्भूमौ पौलस्त्यो वाक्यमब्रवीत्  ॥  ७
॥रघुनाथ महाबाहो केवलं कथितं त्वया  ।  अङ्गानां सुलभं चैव कथनीयं च सौ-लभम्  ॥  ८
॥  श्रीराम उवाच  ।  अथ पञ्च दण्डकानि पितृघ्नो मातृघ्नो ब्रह्मघ्नोगुरुहननः कोटियतिघ्नोऽनेककृतपापो यो मम षण्णवतिकोटिनामानि जपतिस तेभ्यः पापेभ्यः प्रमुच्यते  ।  स्वयमेव सच्चिदानन्दस्वरूपो भवेन्न किम्  ।पुनरुवाच विभीषणः  ।  तत्राप्यशक्तोऽयं किं करोति  ।  स होवाचेमम्  ।कैकसेय पुरश्चरणविधावशक्तो यो मम महोपनिषदं मम गीतां मन्नामसहस्रंमद्विश्वरूपं ममाष्टोत्तरशतं रामशताभिधानं नारदोक्तस्तवराजं हनूमत्प्रोक्तंमन्त्रराजात्मकस्तवं सीतास्तवं च रामषडक्षरीत्यादिभिर्मन्त्रैर्यो मां नित्यं स्तौतितत्सदृशो भवेन्न किं भवेन्न किम्  ॥  ९
॥इति रामरहस्योपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥सनकाद्या मुनयो हनूमन्तं पप्रच्छुः  ।  आञ्जनेय महाबल तारकब्रह्मणोरामचन्द्रस्य मन्त्रग्रामं नो ब्रूहीति  ।  हनूमान्होवाच  ।  वह्निस्थं शयनं विष्णो-रर्धचन्द्रविभूषितम्  ।  एकाक्षरो मनुः प्रोक्तो मन्त्रराजः सुरद्रुमः  ॥  १
॥  ब्रह्मामुनिः स्याद्गायत्रं छन्दो रामोऽस्य देवता  ।  दीर्घार्धेन्दुयुजाङ्गानि कुर्याद्वह्न्या-त्मनो मनोः  ॥  २
॥  बीजशक्त्यादिबीजेन इष्टार्थे विनियोजयेत्  ।  सरयूतीर-मन्दारवेदिकापङ्कजासने  ॥  ३
॥  श्यामं वीरासनासीनं ज्ञानमुद्रोपशोभितम्  ।वामोरुन्यस्ततद्धस्तं सीतालक्ष्मणसंयुतम्  ॥  ४
॥  अवेक्षमाणमात्मानमात्म-न्यमिततेजसम्  ।  शुद्धस्फटिकसंकाशं केवलं मोक्षकाङ्क्षया  ॥  ५
॥  चिन्तय-न्परमात्मानं भानुलक्षं जपेन्मनुम्  ।  वह्निर्नारायणो नाड्यो जाठरः केवलोऽपिच  ॥  ६
॥  द्व्यक्षरो मन्त्रराजोऽयं सर्वाभीष्टप्रदस्ततः  ।  एकाक्षरोक्तमृष्यादि----------------------३८८-
-स्यादाद्येन षडङ्गकम्  ॥  ७
॥  तारमायारमानङ्गवाक्स्वबीजैश्च षड्विधः  ।त्र्यक्षरो मन्त्रराजः स्यात्सर्वाभीष्टफलप्रदः  ॥  ८
॥  द्व्यक्षरश्चन्द्रभद्रान्तो द्विवि-धश्चतुरक्षरः  ।  ऋष्यादि पूर्ववज्ज्ञेयमेतयोश्च विचक्षणैः  ॥  ९
॥  सप्रतिष्ठौरमौ वायौ हृत्पञ्चार्णो मनुर्मतः  ।  विश्वामित्रऋषिः प्रोक्तः पङ्क्तिश्छन्दोऽस्यदेवता  ॥  १०
॥  रामभद्रो बीजशक्तिः प्रथमार्णमिति क्रमात्  ।  भ्रूमध्ये हृदिनाभ्यूर्वोः पादयोर्विन्यसेन्मनुम्  ॥  ११
॥  षडङ्गं पूर्ववद्विद्यान्मन्त्रार्णैर्मनुनास्त्र-कम्  ।  मध्ये वनं कल्पतरोर्मूले पुष्पलतासने  ॥  १२
॥  लक्ष्मणेन प्रगुणितमक्ष्णःकोणेन सायकम्  ।  अवेक्षमाणं जानक्या कृतव्यजनमीश्वरम्  ॥  १३
॥जटाभारलसच्छीर्षं श्यामं मुनिगणावृतम्  ।  लक्ष्मणेन धृतच्छत्रमथवा पुष्प-कोपरि  ॥  १४
॥  दशास्यमथनं शान्तं ससुग्रीवविभीषणम्  ।  एवं लब्ध्वाजयार्थी तु वर्णलक्षं जपेन्मनुम्  ॥  १५
॥  स्वकामशक्तिवाग्लक्ष्मीस्तवाद्याःपञ्चवर्णकाः  ।  षडक्षरः षड्विधः स्याच्चतुर्वर्गफलप्रदः  ॥  १६
॥  पञ्चाशन्मातृका-मन्त्रवर्णप्रत्येकपूर्वकम्  ।  लक्ष्मीवाङ्मन्मथादिश्च तारादिः स्यादनेकधा  ॥  १७
॥श्रीमायामन्मथैकैकं बीजाद्यन्तर्गतो मनुः  ।  चतुर्वर्णः स एव स्यात्षड्वर्णोवाञ्छितप्रदः  ॥  १८
॥  स्वाहान्तो हुंफडन्तो वा नत्यन्तो वा भवेदयम्  ।अष्टाविंशत्युत्तरशतभेदः षड्वर्ण ईरितः  ॥  १९
॥  ब्रह्मा संमोहनः शक्ति-र्दक्षिणामूर्तिरेव च  ।  अगस्त्यश्च शिवः प्रोक्ता मुनयोऽनुक्रमादिमे  ॥  २०
॥छन्दो गायत्रसंज्ञं च श्रीरामश्चैव देवता  ।  अथवा कामबीजादेर्विश्वामित्रोमुनिर्मनोः  ॥  २१
॥  छन्दो देव्यादिगायत्री रामभद्रोऽस्य देवता  ।  बीज-शक्ती यथापूर्वं षड्वर्णान्विन्यसेत्क्रमात्  ॥  २२
॥  ब्रह्मरन्ध्रे भ्रुवोर्मध्ये हृन्ना-भ्यूरुषु पादयोः  ।  बीजैः षड्दीर्घयुक्तैर्वा मन्त्रार्णैर्वा षडङ्गकम्  ॥  २३
॥कालाम्भोधरकान्तिकान्तमनिशं वीरासनाध्यासितं मुद्रां ज्ञानमयीं दधा-नमपरं हस्ताम्बुजं जानुनि  ।  सीतां पार्श्वगतां सरोरुहकरां विद्युन्निभां राघवंपश्यन्तं मुकुटाङ्गदादिविविधाकल्पोज्ज्वलाङ्गं भजे  ॥  २४
॥  श्रीरामश्चन्द्रभद्रान्तोङेन्तो नतियुतो द्विधा  ।  सप्ताक्षरो मन्त्रराजः सर्वकामफलप्रदः  ॥  २५
॥तारादिसहितः सोऽपि द्विविधोऽष्टाक्षरो मतः  ।  तारं रामश्चतुर्थ्यंतः क्रडास्रंवह्नितल्पगा  ॥  २६
॥  अष्टार्णोऽयं परो मन्त्रो ऋष्यादिः स्यात्षडर्णवत्  ।पुनरष्टाक्षरस्याथ राम एव ऋषिः स्मृतः  ॥  २७
॥  गायत्रं छन्द इत्यस्य----------------------३८९-
-देवता राम एव च  ।  तारं श्रीबीजयुग्मं च बीजशक्त्यादयो मताः  ॥  २८
॥षडङ्गं च ततः कुर्यान्मन्त्रार्णैरेव बुद्धिमान्  ।  तारं श्रीबीजयुग्मं च रामाय नमौच्चरेत्  ॥  २९
॥  ग्लौमॐ बीजं वदेन्मायां हृद्रामाय पुनश्च ताम्  ।  शिवो-माराममन्त्रोऽयं वस्वर्णस्तु वसुप्रदः  ॥  ३०
॥  ऋषिः सदाशिवः प्रोक्तो गायत्रंछन्द उच्यते  ।  शिवोमारामचन्द्रोऽत्र देवता परिकीर्तिता  ॥  ३१
॥  दीर्घयामाययाङ्गानि तारपञ्चार्णयुक्तया  ।  रामं त्रिनेत्रं सोमार्धधारिणं शूलिनं परम्  ।भस्मोद्धूलितसर्वाङ्गं कपर्दिनमुपास्महे  ॥  ३२
॥  रामाभिरामां सौन्दर्यसीमांसोमावतंसिकाम्  ।  पाशाङ्कुशधनुर्बाणधरां ध्यायेन्त्रिलोचनाम्  ॥  ३३
॥  ध्याय-न्नेवं वर्णलक्षं जपतर्पणतत्परः  ।  बिम्बपत्रैः फलैः पुष्पैस्तिलाज्यैः पङ्कजै-र्हुनेत्  ॥  ३४
॥  स्वयमायान्ति निधयः सिद्धयश्च सुरेप्सिताः  ।  पुनरष्टाक्षर-स्याथ ब्रह्मगायत्रराघवाः  ॥  ३६
॥  ऋष्यादयस्तु विज्ञेयाः श्रीबीजं ममशक्तिकम्  ।  तत्प्रीत्यै विनियोगश्च मन्त्रार्णैरङ्गकल्पना  ॥  ३६
॥  केयूराङ्गद-कङ्कणैर्मणिगतैर्विद्योतमानं सदा रामं पार्वणचन्द्रकोटिसदृशच्छत्रेण वै राजितम्  ।हेमस्तम्भसहस्रषोडशयुते मध्ये महामण्डपे देवेशं भरतादिभिः परिवृतं रामंभजे श्यामलम्  ॥  ३७
॥  किं मन्त्रैर्बहुभिर्विनश्वरफलैरायाससाध्यैर्वृथा किंचि-ल्लोभवितानमात्रविफलैः संसारदुःखावहैः  ।  एकः सन्नपि सर्वमन्त्रफलदोलोभादिदोषोज्झितः श्रीरामः शरणं ममेति सततं मन्त्रोऽयमष्टाक्षरः  ॥  ३८
॥एवमष्टाक्षरः सम्यक् सप्तधा परिकीर्तितः  ।  रामसप्ताक्षरो मन्त्र आद्यन्तेतारसंयुतः  ॥  ३९
॥  नवार्णो मन्त्रराजः स्याच्छेषं षड्वर्णवन्न्यसेत्  ।  जानकी-वल्लभं ङेन्तं वह्नेर्जायाहुमादिकम्  ॥  ४०
॥  दशाक्षरोऽयं मन्त्रः स्यात्सर्वाभीष्ट-फलप्रदः  ।  दशाक्षरस्य मन्त्रस्य वसिष्टोऽस्य ऋषिर्विराट्  ॥  ४१
॥  छन्दोऽस्यदेवता रामः सीतापाणिपरिग्रहः  ।  आद्यो बीजं द्विठः शक्तिः कामेनाङ्गक्रियामता  ॥  ४२
॥  शिरोललाटभ्रूमध्ये तालुकर्णेषु हृद्यपि  ।  नाभ्यूरुजानुपादेषुदशार्णान्विन्यसेन्मनोः  ॥  ४३
॥  अयोध्यानगरे रत्नचित्रे सौवर्णमण्डपे  ।मन्दारपुष्पैराबद्धविताने तोरणाञ्चिते  ॥  ४४
॥  सिंहासने समासीनं पुष्पकोपरिराघवम्  ।  रक्षोभिर्हरिभिर्देवैर्दिव्ययानगतैः शुभैः  ॥  ४५
॥  संस्तूयमानंमुनिभिः प्रह्वैश्च परिसेवितम्  ।  सीतालंकृतवामाङ्गं लक्ष्मणेनोपसेवितम्  ॥  ४६
॥श्यामं प्रसन्नवदनं सर्वाभरणभूषितम्  ।  ध्यायन्नेवं जपेन्मन्त्रं वर्णलक्षमन-----------------------३९०-
-न्यधीः  ॥  ४७
॥  रामं ङेन्तं धनुष्पाणयेऽन्तः स्याद्वह्निसुन्दरी  ।  दशाक्षरोऽयंमन्त्रः स्यान्मुनिर्ब्रह्मा विराट् स्मृतः  ॥  ४८
॥  छन्दस्तु देवता प्रोक्तो रामोराक्षसमर्दनः  ।  शेषं तु पूर्ववत्कुर्याच्चापबाणधरं स्मरेत्  ॥  ४९
॥  तारमायार-मानङ्गवाक्स्वबीजैश्च षड्विधः  ।  दशार्णो मन्त्रराजः स्याद्रुद्रवर्णात्मको मनुः॥  ५०
॥  शेषं षडर्णवज्ज्ञेयं न्यासध्यानादिकं बुधैः  ।  द्वादशाक्षरमन्त्रस्यश्रीराम ऋषिरुच्यते  ॥  ५१
॥  जगती छन्द इत्युक्तं श्रीरामो देवता मतः  ।प्रणवो बीजमित्युक्तः क्लीं शक्तिह्रीं च कीलकम्  ॥  ५२
॥  मन्त्रेणाङ्गानिविन्यस्य शिष्टं पूर्ववदाचरेत्  ।  तारं मायां समुच्चार्य भरताग्रज इत्यपि  ॥  ५३
॥रामं क्लीं वह्निजायान्तं मन्त्रोऽयं द्वादशाक्षरः  ।  ॐ हृद्भगवते रामचन्द्रभद्रौ चङेयुतौ  ॥  ५४
॥  अर्कार्णो द्विविधोऽप्यस्य ऋषिध्यानादिपूर्ववत्  ।  छन्दस्तुजगती चैव मन्त्रार्णैरङ्गकल्पना  ॥  ५५
॥  श्रीरामेति पदं चोक्त्वा जयरामततः परम्  ।  जयद्वयं वदेत्प्राज्ञो रामेति मनुराजकः  ॥  ५६
॥  त्रयोदशार्णऋष्यादि पूर्ववत्सर्वकामदः  ।  पदद्वयद्विरावृत्तेरङ्गं ध्यानं दशार्णवत्  ॥  ५७
॥तारादिसहितः सोऽपि स चतुर्दशवर्णकः  ।  त्रयोदशार्णमुच्चार्य पश्चाद्रामेतियोजयेत्  ॥  ५८
॥  स वै पञ्चदशार्णस्तु जपतां कल्पभूरुहः  ।  नमश्च सीताप-तये रामायेति हनद्वयम्  ॥  ५९
॥  ततस्तु कवचास्त्रान्तः षोडशाक्षर ईरितः  ।तस्यागस्त्यऋषिश्छन्दो बृहती देवता च सः  ॥  ६०
॥  रां बीजं शक्तिरस्त्रं चकीलकं हुमितीरितम्  ।  द्विपञ्चत्रिचतुर्वर्णैः सर्वैरङ्गं न्यसेत्क्रमात्  ॥  ६१
॥तारादिसहितः सोऽपि मन्त्रः सप्तदशाक्षरः  ।  तारं नमो भगवते रामं ङेन्तं महाततः  ॥  ६२
॥  पुरुषाय पदं पश्चाद्धृदन्तोऽष्टादशाक्षरः  ।  विश्वामित्रो मुनि-श्छन्दो गायत्रं देवता च सः  ॥  ६३
॥  कामादिसहितः सोऽपि मन्त्र एकोन-विंशकः  ।  तारं नमो भगवते रामायेति पदं वदेत्  ॥  ६४
॥  सर्वशब्दं समुच्चार्यसौभाग्यं देहि मे वदेत्  ।  वह्निजायां तथोच्चार्य मन्त्रो विंशार्णको मतः  ॥  ६५
॥तारं नमो भगवते रामाय सकलं वदेत्  ।  आपन्निवारणायेति वह्निजायां ततोवदेत्  ॥  ६६
॥  एकविंशार्णको मन्त्रः सर्वाभीष्टफलप्रदः  ।  तारं रमा स्वबीजंच ततो दाशरथाय च  ॥  ६७
॥  ततः सीतावल्लभाय सर्वाभीष्टपदं वदेत्  ।ततो दाय हृदन्तोऽयं मन्त्रो द्वाविंशदक्षरः  ॥  ६८
॥  तारं नमो भगवते वीर-रामाय संवदेत्  ।  कल शत्रून् हन द्वन्द्वं वह्निजायां ततो वदेत्  ॥  ६९
॥----------------------३९१-
-त्रयोविंशाक्षरो मन्त्रः सर्वशत्रुनिबर्हणः  ।  विश्वामित्रो मुनिः प्रोक्तो गायत्रीछन्द उच्यते  ॥  ७०
॥  देवता वीररामोऽसौ बीजाद्याः पूर्ववन्मताः  ।  मूल-मन्त्रविभागेन न्यासान्कृत्वा विचक्षणः  ॥  ७१
॥  शरं धनुषि संधाय तिष्ठन्तंरावणोन्मुखम्  ।  वज्रपाणिं रथारूढं रामं ध्यात्वा जपेन्मनुम्  ॥  ७२
॥  तारंनमो भगवते श्रीरामाय पदं वदेत्  ।  तारकब्रह्मणे चोक्त्वा मां तारय पदंवदेत्  ॥  ७३
॥  नमस्तारात्मको मन्त्रश्चतुर्विंशतिवर्णकः  ।  बीजादिकं यथापूर्वंसर्वं कुर्यात्षडर्णवत्  ॥  ७४
॥  कामस्तारो नतिश्चैव ततो भगवतेपदम्  ।रामचन्द्राय चोच्चार्य सकलेति पदं वदेत्  ॥  ७५
॥  जनवश्यकरायेति स्वाहाकामात्मको मनुः  ।  सर्ववश्यकरो मन्त्रः पञ्चविंशतिवर्णकः  ॥  ७६
॥  आदौतारेण संयुक्तो मन्त्रः षड्विंशदक्षरः  ।  अन्तेऽपि तारसंयुक्तः सप्तविंशतिवर्णकः॥  ७७
॥  तारं नमो भगवते रक्षोघ्नविशदाय च  ।  सर्वविघ्नान्त्समुच्चार्य निवारयपदद्वयम्  ॥  ७८
॥  स्वाहान्तो मन्त्रराजोऽयमष्टाविंशतिवर्णकः  ।  अन्ते तारेणसंयुक्त एकोनत्रिंशदक्षरः  ॥  ७९
॥  आदौ स्वबीजसंयुक्तस्त्रिंशद्वर्णात्मकोमनुः  ।  अन्तेऽपि तेन संयुक्त एकत्रिंशात्मकः स्मृतः  ॥  ८०
॥  रामभद्र महे-ष्वास रघुवीर नृपोत्तम  ।  भो दशास्यान्तकास्माकं श्रियं दापय देहि मे  ॥  ८१
॥आनुष्टुभ ऋषी रामश्छन्दोऽनुष्टुप्स देवता  ।  रां बीजमस्य यं शक्तिरिष्टार्थेविनियोजयेत्  ॥  ८२
॥  पादं हृदि च विन्यस्य पादं शिंरसि विन्यसेत्  ।शिखायां पञ्चभिर्न्यस्य त्रिवर्णैः कवचं न्यसेत्  ॥  ८३
॥  नेत्रयोः पञ्चवर्णैश्चदापयेत्यस्त्रमुच्यते  ।  चापबाणधरं श्यामं समुग्रीवविभीषणम्  ॥  ८४
॥  हत्वारावणमायान्तं कृतत्रैलोक्यरक्षणम्  ।  रामभद्रं हृदि ध्यात्वा दशलक्षं जपेन्म-नुम्  ॥  ८५
॥  वदेद्दाशरथायेति विद्महेति पदं ततः  ।  सीतापदं समुद्धृत्यवल्लभाय ततो वदेत्  ॥  ८६
॥  धीमहीति वदेत्तन्नो रामश्चापि प्रचोदयात्  ।तारादिरेषा गायत्री मुक्तिमेव प्रयच्छति  ॥  ८७
॥  मायादिरपि वैदुष्ट्यं रामा-दिश्च श्रियः पदम्  ।  मदनेनापि संयुक्तः स मोहयति मेदिनीम्  ॥  ८८
॥पञ्च त्रीणि षडर्णैश्च त्रीणि चत्वारि वर्णकैः  ।  चत्वारि च चतुर्वर्णैरङ्ग-न्यासं प्रकल्पयेत्  ॥  ८९
॥  बीजध्यानादिकं सर्वं कुर्यात्षड्वर्णवत्क्रमात्  ।तारं नमो भगवते चतुर्थ्या रघुनन्दनम्  ॥  ९०
॥  रक्षोघ्नविशदं तद्वन्मधुरेतिवदेत्ततः  ।  प्रसन्नवदनं ङेन्तं वदेदमिततेजसे  ॥  ९१
॥  बलरामौ चतुर्थ्यन्तौविष्णुं ङेन्तं नतिस्ततः  ।  प्रोक्तो मालामनुः सप्तचत्वारिंशद्भिरक्षरैः  ॥  ९२
॥----------------------३९२-
-ऋषिश्छन्दो देवतादि ब्रह्मानुष्टुभराघवाः  ।  सप्तर्तुसप्तदशषड्रुद्रसंख्यैः षडङ्ग-कम्  ॥  ९३
॥  ध्यानं दशाक्षरं प्रोक्तं लक्षमेकं जपेन्मनुम्  ।  श्रियं सीत्मं चतु-र्थ्यन्तां स्वाहान्तोऽयं षडक्षरः  ॥  ९४
॥  जनकोऽस्य ऋषिश्छन्दो गायत्री देवतामनोः  ।  सीता भगवती प्रोक्ता श्रीं बीजं नतिशक्तिकम्  ॥  ९५
॥  कीलं सीताचतुर्थ्यन्तमिष्टार्थे विनियोजयेत्  ।  दीर्घस्वरयुताद्येन षडङ्गानि प्रकल्पयेत्  ॥  ९६
॥स्वर्णाभामम्बुजकरां रामालोकनतत्पराम्  ।  ध्यायेत्षट्कोणमध्यस्थरामाङ्कोपरि-शोभिताम्  ॥  ९७
॥  लकारं तु समुद्धृत्य लक्ष्मणाय नमोन्तकः  ।  अगस्त्य-ऋषिरस्याथ गायत्रं छन्द उच्यते  ॥  ९८
॥  लक्ष्मणो देवता प्रोक्तो लं बीजंशक्तिरस्य हि  ।  नमस्तु विनियोगो हि पुरुषार्थचतुष्टये  ॥  ९९
॥  दीर्घभाजास्वबीजेन षडङ्गानि प्रकल्पयेत्  ।  द्विभुजं स्वर्णरुचिरतनुं पद्मनिभेक्षणम्  ॥  १००
॥धनुर्बाणधरं देवं रामाराधनतत्परम्  ।  भकारं तु समुद्धृत्य भरताय नमोन्तकः॥  १०१
॥  अगस्त्यऋषिरस्याथ शेषं पूर्ववदाचरेत्  ।  भरतं श्यामलं शान्तंरामसेवापरायणम्  ॥  १०२
॥  धनुर्बाणधरं वीरं कैकेयीतनयं भजे  ।  शं बीजंतु समुद्धृत्य शत्रुघ्नाय नमोन्तकः  ।  ऋष्यादयो यथापूर्वं विनियोगोऽरिनिग्रहे॥  १०३
॥  द्विभुजं स्वर्णवर्णाभं रामसेवापरायणम्  ।  लवणासुरहन्तारं सुमित्रा-तनयं भजे  ॥  १०४
॥  हृं हनूमांश्चतुर्थ्यन्तं हृदन्तो मन्त्रराजकः  ।  रामचन्द्रऋषिः प्रोक्तो योजयेत्पूर्ववत्क्रमात्  ॥  १०५
॥  द्विभुजं स्वर्णवर्णाभं रामसेवा-परायणम्  ।  मौञ्जीकौपीनसहितं मां ध्यायेद्रामसेवकम्  ॥  इति  ॥  १०६
॥इति रामरहस्योपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥सनकाद्या मुनयो हनूमन्तं पप्रच्छुः  ।  आञ्जनेय महाबल पूर्वोक्तमन्त्राणांपूजापीठमनुब्रूहीति  ।  हनूमान् होवाच  ।  आदौ षट्कोणम्  ।  तन्मध्ये रामबीजंसश्रीकम्  ।  तदधोभागे द्वितीयान्तं साध्यम्  ।  बीजोर्ध्वभागे षष्ठ्यन्तं साध-कम्  ।  पार्श्वे दृष्टिबीजे तत्परितो जीवप्राणशक्तिवश्यबीजानि  ।  तत्सर्वं सन्मु-खोन्मुखाभ्यां प्रणवाभ्यां वेष्टनम्  ।  अग्नीशासुरवायव्यपुरःपृष्ठेषु षट्कोणेषुदीर्घभाञ्जि  ।  हृदयादिमन्त्राः क्रमेण  ।  रां रीं रूं रैं रौं रः इति दीर्घभाञ्जितद्युक्तहृदयाद्यस्त्रान्तम्  ।  षट्कोणपार्श्वे रमामायाबीजे  ।  कणाग्रे वाराहं हुमिति  ।तद्बीजान्तराले कामबीजम्  ।  परितो वाग्भवम्  ।  ततो वृत्तत्रयं साष्टपत्रम्  ।तेषु दलेषु स्वरानष्टवर्गान्प्रतिदलं मालामनुवर्णषट्कम्  ।  अन्ते पञ्चाक्षरम्  ।तद्दलकपोलेष्वष्टवर्णान्  ।  पुनरष्टदलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु नारायणाष्टाक्षरो----------------------३९३-
-मन्त्रः  ।  तद्दलकपोलेषु श्रीबीजम्  ।  ततो वृत्तम्  ।  ततो द्वादशदलम्  ।  तेषु दलेषुवासुदेवद्वादशाक्षरो मन्त्रः  ।  तद्दलकपोलेष्वादिक्षान्तान्  ।  ततोवृत्तम्  ।  ततः षोडशदलम्  ।  तेषु दलेषु हुं फट् नतिसहितरामद्वादशाक्षरम्  ।तद्दलकपोलेषु मायाबीजम्  ।  सर्वत्र प्रतिकपोलं द्विरावृत्त्या ह्रं स्रं भ्रं ब्रं भ्रमंश्रुं ज्रम्  ।  ततो वृत्तम्  ।  ततो द्वात्रिंशद्दलपद्मम्  ।  तेषु दलेषु नृसिंहमन्त्ररा-जानुष्टुभमन्त्रः  ।  तद्दलकपोलेष्वष्टवस्वेकादशरुद्रद्वादशादित्यमन्त्राः प्रणवा-दिनमोन्ताश्चतुर्थ्यन्ताः क्रमेण  ।  तद्बहिर्वषट्कारं परितः  ।  ततो रेखात्रययुक्तंभूपुरम्  ।  द्वादशदिक्षु राश्यादिभूषितम्  ।  अष्टनागैरधिष्ठितम्  ।  चतुर्दिक्षुनारसिंहबीजम्  ।  विदिक्षु वाराहबीजम्  ।  एतत्सर्वात्मकं यन्त्रं सर्वकामप्रदंमोक्षप्रदं च  ।  एकाक्षरादिनवाक्षरान्तानामेतद्यन्त्रं भवति  ।  तद्दशावरणात्मकंभवति  ।  षट्कोणमध्ये साङ्गं राघवं यजेत्  ।  षट्कोणेष्वङ्गैः प्रथमा वृत्तिः  ।अष्टदलमूले आत्माद्यावरणम्  ।  तदग्रे वासुदेवाद्यावरणम्  ।  द्वितीयाष्ट-दलमूले घृष्ट्याद्यावरणम्  ।  तदग्रे हनूमदाद्यावरणम्  ।  द्वादशदलेषु वसि-ष्ठाद्यावरणम्  ।  षोडशदलेषु नीलाद्यावरणम्  ।  द्वात्रिंशद्दलेषु ध्रुवाद्यावरणम्  ।भूपुरान्तरिन्द्राद्यावरणम्  ।  तद्बहिर्वज्राद्यावरणम्  ।  एवमभ्यर्च्य मनुं जपेत्  ॥अथ दशाक्षरादिद्वात्रिंशदक्षरान्तानां मन्त्राणां पूजापीठमुच्यते  ।  आदौषट्कोणम्  ।  तन्मध्ये स्वबीजम्  ।  तन्मध्ये साध्यनामानि  ।  एवं कामबीज-वेष्टनम्  ।  ततः शिष्टेन नवार्णेन वेष्टनम्  ।  षट्कोणेषु षडङ्गान्यग्नीशासुरवाय-व्यपूर्वपृष्ठेषु  ।  तत्कपोलेषु श्रीमाये  ।  कोणाग्रे क्रोधम्  ।  ततो वृत्तम्  ।ततोऽष्टदलम्  ।  तेषु दलेषु षट्संख्यया मालामनुवर्णान्  ।  तद्दलकपोलेषुषोडश स्वराः  ।  ततो वृत्तम्  ।  तत्परित आदिक्षान्तम्  ।  तद्बहिर्भूपुरंसाष्टशूलाग्रम्  ।  दिक्षु विदिक्षु नारसिंहवाराहे  ।  एतन्महायन्त्रम्  ।आधारशक्त्यादिवैष्णवपीठम्  ।  अङ्गैः प्रथमा वृत्तिः  ।  मध्ये रामम्  ।  वामभागेसीताम्  ।  तत्पुरतः शार्ङ्गं शरं च  ।  अष्टदलमूले हनुमदादिद्वितीयावरणम्  ।घृष्ट्यादितृतीयावरणम्  ।  इन्द्रादिभिश्चतुर्थी  ।  वज्रादिभिः पञ्चमी  ।  एतद्यन्त्रा-राधनपूर्वकं दशाक्षरादिमन्त्रं जपेत्  ॥  १
॥इति रामरहस्योपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥----------------------३९४-
-सनकाद्या मुनयो हनूमन्तं पप्रच्छुः  ।  श्रीराममन्त्राणां पुरश्चरणविधिमनु-ब्रूहीति  ।  हनूमान्होवाच  ।  नित्यं त्रिषवणस्नायी पयोमूलफलादिभुक्  ।  अथवापायसाहारो हविष्यान्नाद एव वा  ॥  १
॥  षड्रसैश्च परित्यक्तः स्वाश्रमोक्त-विधिं चरन्  ।  वनितादिषु वाक्कर्ममनोभिर्निःस्पृहः शुचिः  ॥  २
॥  भूमिशायीब्रह्मचारी निष्कामो गुरुभक्तिमान्  ।  स्नानपूजाजपध्यानहोमतर्पणतत्परः  ॥  ३
॥गुरूपदिष्टमार्गेण ध्यायन्राममनन्यधीः  ।  सूयन्दुगुरुदीपादिगोब्राह्मणसमीपतः॥  ४
॥  श्रीरामसन्निधौ मौनी मन्त्रार्थमनुचिन्तयन्  ।  व्याघ्रचर्मासने स्थित्वास्वस्तिकाद्यासनक्रमात्  ॥  ५
॥  तुलसीपारिजातश्रीवृक्षमूलादिकस्थले  ।  पद्मा-क्षतुलसीकाष्ठरुद्राक्षकृतमालया  ॥  ६
॥  मातृकामालया मन्त्री मनसैव मनुंजपेत्  ।  अभ्यर्च्य वैष्णवे पीठे जपेदक्षरलक्षकम्  ॥  ७
॥  तर्पयेत्तद्दशांशेनपायसात्तद्दशांशतः  ।  जुहुयाद्गोघृतेनैव भोजयेत्तद्दशांशतः  ॥  ८
॥  ततःपुष्पाञ्जलिं मूलमन्त्रेण विधिवच्चरेत्  ।  ततः सिद्धमनुर्भूत्वा जीवन्मुक्तो भवे-न्मुनिः  ॥  ९
॥  अणिमादिर्भजत्येनं यूनं वरवधूरिव  ।  ऐहिकेषु च कार्येषुमहापत्सु च सर्वदा  ॥  १०
॥  नैव योज्यो राममन्त्रः केवलं मोक्षसाधकः  ।ऐहिके समनुप्राप्ते मां स्मरेद्रामसेवकम्  ॥  ११
॥  यो रामं संस्मरेन्नित्यंभक्त्या मनुपरायणः  ।  तस्याहमिष्टसंसिद्ध्यै दीक्षितोऽस्मि मुनीश्वराः  ॥  १२
॥वाञ्छितार्थं प्रदास्यामि भक्तानां राघवस्य तु  ।  सर्वथा जागरूकोऽस्मि राम-कार्यधुरंधरः  ॥  १३
॥इति रामरहस्योपनिषत्सु चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥सनकाद्या मुनयो हनूमन्तं पप्रच्छुः  ।  श्रीराममन्त्रार्थमनुब्रूहीति  ।  हनूमा-न्होवाच  ।  सर्वेषु राममन्त्रेषु मन्त्रराजः षडक्षरः  ।  एकधाय द्विधा त्रेधाचतुर्धा पञ्चधा तथा  ॥  १
॥  षट्सप्तधाऽष्टधा चैव बहुधायं व्यवस्थितः  ।षडक्षरस्य माहात्म्यं शिवो जानाति तत्त्वतः  ॥  २
॥  श्रीराममन्त्रराजस्यसम्यगर्थोऽयमुच्यते  ।  नारायणाष्टाक्षरे च शिवपञ्चाक्षरे तथा  ।  सार्थकार्णद्वयंरामो रमन्ते यत्र योगिनः  ।  रकारो वह्निवचनः प्रकाशः पर्यवस्यति  ॥  ३
॥सच्चिदानन्दरूपोऽस्य परमात्मार्थ उच्यते  ।  व्यञ्जनं निष्कलं ब्रह्म प्राणोमायेति च स्वरः  ॥  ४
॥  व्यञ्जनैः स्वरसंयोगं विद्धि तत्प्राणयोजनम्  ।  रेफोज्योतिर्मये तस्मात्कृतमाकारयोजनम्  ॥  ५
॥  मकारोऽभ्युदयार्थत्वात्स मायेतिच कीर्त्यते  ।  सोऽयं बीजं स्वकं यस्मात्समायं ब्रह्म चोच्यते  ॥  ६
॥  सबिन्दुः----------------------३९५-
-सोऽपि पुरुषः शिवसूर्येन्दुरूपवान्  ।  ज्योतिस्तस्य शिखा रूपं नादःसप्रकृतिर्मतः  ॥  ७
॥  प्रकृतिः पुरुषश्चोभौ समायाद्ब्रह्मणः स्मृतौ  ।बिन्दुनादात्मकं बीजं वह्निसोमकलात्मकम्  ॥  ८
॥  अग्नीषोमात्मकं रूपंरामबीजे प्रतिष्ठितम्  ।  यथैव वटबीजस्थः प्राकृतश्च महाद्रुमः  ॥  ९
॥  तथैवरामबीजस्थं जगदेतच्चराचरम्  ।  बीजोक्तमुभयार्थत्वं रामनामनि दृश्यते॥  १०
॥  बीजं मायाविनिर्मुक्तं परंब्रह्मेति कीर्त्यते  ।  मुक्तिदं साधकानां चमकारो मुक्तिदो मतः  ॥  ११
॥  मारूपत्वादतो रामो भुक्तिमुक्तिफलप्रदः  ।आद्यो रा तत्पदार्थः स्यान्मकारस्त्वंपदार्थवान्  ॥  १२
॥  तयोः संयोजनमसी-त्यर्थे तत्त्वविदो विदुः  ।  नमस्त्वमर्थो विज्ञेयो रामस्तत्पदमुच्यते  ॥  १३
॥असीत्यर्थे चतुर्थी स्यादेवं मन्त्रेषु योजयेत्  ।  तत्त्वमस्यादिवाक्यं तु केवलमुक्तिदं यतः  ॥  १४
॥  भुक्तिमुक्तिप्रदं चैतत्तस्मादप्यतिरिच्यते  ।  मनुष्वेतेषुसर्वेषामधिकारोऽस्ति देहिनाम्  ॥  १५
॥  मुमुक्षूणां विरक्तानां तथा चाश्रमवा-सिनाम्  ।  प्रणवत्वात्सदा ध्येयो यतीनां च विशेषतः  ।  राममन्त्रार्थविज्ञानीजीवन्मुक्तो न संशयः  ॥  १६
॥  य इमामुपनिषदमधीते सोऽग्निपूतो भवति  ।स वायुपूतो भवति  ।  सुरापानात्पूतो भवति  ।  स्वर्णस्तेयात्पूतो भवति  ।  ब्रह्म-हत्यायाः पूतो भवति  ।  स राममन्त्राणां कृतपुरश्चरणो रामचन्द्रो भवति  ।तदेतदृचाभुक्तम्  -- सदा रामोऽहमस्मीति तत्त्वतः प्रवदन्ति ये  ।  न तेसंसारिणो नूनं राम एव न संशयः  ॥  ॐ सत्यमित्युपनिषत्  ॥  १७
॥सर्वसारादिरामरहस्यान्तग्रन्थः ३०००
।  ईशावास्यादिरामरहस्यान्त-ग्रन्थः ८३४८
ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति श्रीरामरहस्योपनिषत्समाप्ता  ॥  ५६
॥श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्  ॥  ५७
॥श्रीरामतापिनीयार्थं भक्तोध्येयकलेवरम्  ।विकलेवरकैवल्यं श्रीरामब्रह्म मे गतिः  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥ॐ चिन्मयेऽस्मिन्महाविष्णौ जाते दशरथे हरौ  ।  रघोः कुलेऽस्विलं रातिराजते यो महीस्थितः  ॥  १
॥  स राम इति लोकेषु विद्वद्भिः प्रकटीकृतः  ।राक्षसा येन मरणं यान्ति स्वोद्रेकतोऽथवा  ॥  २
॥  रामनाम भुवि ख्यातम-----------------------३९६-
-भिरामेण वा पुनः  ।  राक्षसान्मर्त्यरूपेण राहुर्मनसिजं यथा  ॥  ३
॥  प्रभाहीनां-स्तथा कृत्वा राज्यार्हाणां महीभृताम्  ।  धर्ममार्गं चरित्रेण ज्ञानमार्गं चनामतः  ॥  ४
॥  तथा ध्यानेन वैराग्यमैश्वर्यं स्वस्य पूजनात्  ।  तथा रात्यस्यरामाख्या भुवि स्यादथ तत्त्वतः  ॥  ५
॥  रमन्ते योगिनोऽनन्ते नित्यानन्देचिदात्मनि  ।  इति रामपदेनासौ परं ब्रह्माभिधीयते  ॥  ६
॥  चिन्मयस्याद्विती-यस्य निष्कलस्याशरीरिणः  । उपासकानां कार्यार्थं ब्रह्मणो रूपकल्पना  ॥  ७
॥रूपस्थानां देवतानां पुंस्त्र्यङ्गास्त्रार्दिकल्पना  ।  द्वि चत्वारि षडष्टाऽऽसां दशद्वादश षोडश  ॥  ८
॥  अष्टादशामी कथिता हस्ताः शङ्खादिभिर्युताः  ।  सह-स्नान्तास्तथा तासां वर्णवाहनकल्पना  ॥  ९
॥  शक्तिसेनाकल्पना च ब्रह्मण्येवं हिपञ्चधा  ।  कल्पितस्य शरीरस्य तस्य सेनादिकल्पना  ॥  १०
॥  ब्रह्मादीनां वाच-कोऽयं मन्त्रोऽन्वर्थादिसंज्ञकः  ।  जप्तव्यो मन्त्रिणा नैवं विना देवः प्रसीदति॥  ११
॥  क्रिया कर्मेति कर्तॄणामर्थं मन्त्रो वदत्यथ  ।  मननान्त्राणनान्मन्त्रः सर्व-वाच्यस्य वाचकः  ॥  १२
॥  सोभयस्यास्य देवस्य विग्रहो यन्त्रकल्पना  ।  विनायन्त्रेण चेत्पूजा देवता न प्रसीदति  ॥  १३
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्सु प्रथमोपनिषत्  ॥  १
॥स्वर्भूर्ज्योतिर्मयोऽनन्तरूपी स्वेनैव भासते  ।  जीवत्वेनेदमॐ यस्य सृष्टि-स्थितिलयस्य च  ॥  १
॥  कारणत्वेन चिच्छक्त्या रजःसत्त्वतमोगुणैः  ।  यथैववटबीजस्थः प्राकृतश्च महाद्रुमः  ॥  २
॥  तथैव रामबीजस्थं जगदेतच्चराचरम्  ।रेफारूढा मूर्तयः स्युः शक्तयस्तिस्र एव चेति  ॥  ३
॥  सीतारामौ तन्मयावत्रपूज्यौ जातान्याभ्यां भुवनानि द्विसप्त  ।  स्थितानि च प्रहतान्येव तेषु ततोरामो मानवो माययाध्यात्  ॥  ४
॥  जगत्प्राणायात्मनेऽस्मै नमः स्यान्नमस्त्वैक्यंप्रवदेत्प्राग्गुणेनेति  ॥  ५
॥इति श्रीरामतापिन्युपनिषत्सु द्वितीयोपनिषत्  ॥  २
॥जीववाचि नमो नाम चात्मा रामेति गीयते  ।  तदात्मिका या चतुर्थीं तथाचाऽऽयेति गीयते  ॥  १
॥  मन्त्रोऽयं वाचको रामो वाच्यः स्याद्योग एतयोः  ।फलदश्चैव सर्वेषां साधकानां न संशयः  ॥  २
॥  यथा नामी वाचकेन नाम्नायोऽभिमुखो भवेत्  ।  तथा बीजात्मको मन्त्रो मन्त्रिणोऽभिमुखो भवेत्  ॥  ३
॥बीजशक्तिं न्यसेद्दक्षवामयोः स्तनयोरपि  ।  कीलो मध्येऽविनाभाव्यः स्ववा-ञ्छाविनियोगवान्  ॥  ४
॥  सर्वेषामेव मन्त्राणामेष साधारणः क्रमः  ।  अत्र----------------------३९७-
-रामोऽनन्तरूपस्तेजसा वह्निना समः  ॥  ५
॥  स त्वनुष्णगुविश्वश्चेदग्नीषोमात्मकंजगत्  ।  उत्पन्नः शीतया भाति चन्द्रश्चन्द्रिकया यथा  ॥  ६
॥  प्रकृत्या सहितःश्यामः पीतवासा जटाधरः  ।  द्विभुजः कुण्डली रत्नमाली धीरो धनुर्धरः  ॥  ७
॥प्रसन्नवदनो जेता धृष्ट्यष्टकविभूषितः  ।  प्रकृत्या परमेश्वर्या जगद्योन्याऽङ्किताङ्कभृत्॥  ८
॥  हेमाभया द्विभुजया सर्वालंकृतया चिता  ।  श्लिष्टः कमलधारिण्या पुष्टःकोसलजात्मजः  ॥  ९
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्सु तृतीयोपनिषत्  ॥  ३
॥दक्षिणे लक्ष्मणेनाथ सधनुष्पाणिना पुनः  ।  हेमाभे नानुजेनैव तथाकोणत्रयं भवेत्  ॥  १
॥  तथैव तस्य मन्त्रस्य यस्याणुश्च स्वङेन्तया  ।  एवंत्रिकोणरूपं स्यात्तं देवा ये समाययुः  ॥  २
॥  स्तुतिं चक्रुश्च जगतः पतिंकल्पतरौ स्थितम्  ।  कामरूपाय रामाय नमो मायामयाय च  ॥  ३
॥  नमोवेदादिरूपाय ओङ्काराय नमो नमः  ।  रमाधराय रामाय श्रीरामायात्ममूर्तये॥  ४
॥  जानकीदेहभूषाय रक्षोघ्नाय शुभाङ्गिने  ।  भद्राय रघुवीराय दशास्या-न्तकरूपिणे  ॥  ५
॥  रामभद्र महेष्वास रघुवीर नृपोत्तम  ॥  ६
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्सु चतुर्थोपनिषत्  ॥  ४
॥भो दशास्यान्तकास्माकं रक्षां देहि श्रियं च ते  ॥  १
॥  त्वमैश्वर्यं दापयाथसंप्रत्या खरमारणम्  ।  कुर्वन्ति स्तुत्य देवाद्यास्तेन सार्धं सुखं स्थिताः  ॥  २
॥स्तुवन्त्येवं हि ऋषयस्तदा रावण आसुरः  ।  रामपत्नीं वनस्थां यः स्वनिवृत्त्य-र्थमाददे  ॥  ३
॥  स रावण इति ख्यातो यद्वा रावाच्च रावणः  ।  तद्व्याजेनेक्षितुंसीतां रामो लक्ष्मण एव च  ॥  ४
॥  विचेरतुस्तदा भूमौ देवीं संदृश्यचासुरम्  ।  हत्वा कबन्धं शबरीं गव्वा तस्याज्ञया तया  ॥  ५
॥  पूजितो-वीरपुत्रेण भक्तेन च कपीश्वरम्  ।  आहूय शंसतां सर्वमाद्यन्तं रामलक्ष्मणौ॥  ६
॥  स तु रामे शङ्कितः सन्प्रत्ययार्थं च दुन्दुभेः  ।  विग्रहं दर्शयामासयो रामस्तमचिक्षिपत्  ॥  ७
॥  सप्त सालान्विभिद्याशु मोदते राघवस्तदा  ।तेन हृष्टः कपीन्द्रोऽसौ सरामस्तस्य पत्तनम्  ॥  ८
॥  जगामागर्जदनुजोवालिनो वेगतो गृहात्  ।  वाली तदा निर्जगाम तं वालिनमथाहवे  ॥  ९
॥निहत्य राघवो राज्ये सुग्रीवं स्थापयेत्ततः  ॥  १०
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्सु पञ्चमोपनिषत्  ॥  ५
॥----------------------३९८-
-हरीनाहूय सुग्रीवस्त्वाह चाशाविदोऽधुना  ॥  १
॥  आदायं मैथिलीमद्यददत श्वाशु गच्छत  ।  ततस्ततार हनुमानब्धिं लङ्कां समाययौ  ॥  २
॥  सीतांदृष्ट्वाऽसुरान्हत्वा पुरं दग्ध्वा तथा स्वयम्  ।  आगत्य रामेण सह न्यवेदयततत्त्वतः  ॥  ३
॥  तदा रामः क्रोधरूपी तानाहूयाथ वानरान्  ।  तैः सार्धमा-दायास्त्रांश्च पुरीं लङ्कां समाययौ  ॥  ४
॥  तां दृष्ट्वा तदधीशेन सार्धं युद्धम-कारयत्  ।  घटश्रोत्रसहस्राक्षजिद्भ्यां युक्तं तमाहवे  ॥  ५
॥  हत्वा विभीषणं तत्रस्थाप्याथ जनकात्मजाम्  ।  आदायाङ्कस्थितां कृत्वा स्वपुरं तैर्जगाम सः  ॥  ६
॥धृतः सिंहासनस्थः सन् द्विभुजो रघुनन्दनः  ।  धनुर्धरः प्रसन्नात्मा सर्वाभरण-भूषितः  ॥  ७
॥  मुद्रां ज्ञानमयीं याम्ये वामे तेजःप्रकाशिनीम्  ।  धृत्वाव्याख्याननिरतश्चिन्मयः परमेश्वरः  ॥  ८
॥  उदग्दक्षिणयोः स्वस्य शत्रुघ्नभरतौघृतः  ।  हनूमन्तं च श्रोतारमग्रतः स्यात्त्रिकोणगम्  ॥  ९
॥  भरताधस्तु सुग्रीवंशत्रुघ्नाधो विभीषणम्  ।  पश्चिमे लक्ष्मणं तस्य धृतच्छत्रं सचामरम्  ॥  १०
॥तदधस्तौ तालवृन्तकरौ त्र्यस्रं पुनर्भवेत्  ।  एवं षट्कोणमादौ स्वदीर्घाङ्गैरेषसंयुतः  ॥  ११
॥  द्वितीयं वासुदेवाद्यैराग्नेय्यादिषु संयुतः  ।  तृतीयं वायुसूनुंच सुग्रीवं भरतं तथा  ॥  १२
॥  विभीषणं लक्ष्मणं चाङ्गदं चारिविमर्दनम्  ।जाम्बवन्तं च तैर्युक्तस्ततो धृष्टिर्जयन्तकः  ॥  १३
॥  विजयश्च सुराष्ट्रश्च राष्ट्र-वर्धन एव च  ॥  अशोको धर्मपालश्च सुमन्त्रैरेभिरावृतः  ॥  १४
॥  सहस्रदृग्व-ह्निर्धर्मरक्षो वरुणोऽनिलः  ।  इन्द्वीशधात्रनन्ताश्च दशभिस्त्वेभिरावृतः  ॥  १५
॥बहिस्तदायुधैः पूज्यो नीलादिभिरलंकृतः  ।  वसिष्ठवामदेवादिमुनिभिः समु-पासितः  ॥  १६
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्सु षष्ठोपनिषत्  ॥  ६
॥एवमुद्देशतः प्रोक्तं निर्देशस्तस्य चाधुना  ।  त्रिरेखापुटमालिख्य मध्येतारद्वयं लिखेत्  ॥  १
॥  तन्मध्ये बीजमालिख्य तदधः साध्यमालिखेत्  ।द्वितीयान्तं च तस्योर्ध्वं षष्ठ्यन्तं साधकं तथा  ॥  २
॥  कुरुद्वयं च तत्पार्श्वेलिखेद्बीजान्तरे रमाम्  ।  तत्सर्वं प्रणवाभ्यां च वेष्टितं बुद्धिबुद्धिमान्  ॥  ३
॥दीर्घभाजि षडस्रे तु लिखेद्बीजं हृदादिभिः  ।  कोणपार्श्वे रमामाये तदग्रेऽनङ्ग-मालिखेत्  ॥  ४
॥  क्रोधं कोणाग्रान्तरेषु लिख्य मन्त्र्यभितो गिरम्  ।  वृत्तत्रयंसाष्टपत्रं सरोजे विलिखेत्स्वरान्  ॥  ५
॥  केसरेष्वष्टपत्रे च वर्गाष्टकमथा-लिखेत्  ।  तेषु मालामनोर्वर्णान्विलिखेदूर्मिसंख्यया  ॥  ६
॥  अन्ते पञ्चाक्षरा-----------------------३९९-
-नेवं पुनरष्टदलं लिखेत्  ।  तेषु नारायणाष्टार्णं लिखत्तत्केसरे रमाम्  ॥  ७
॥तद्बहिर्द्वादशदलं विलिखेद्द्वादशाक्षरम्  ।  तथॐ नमो भगवते वासुदेवायैत्ययम्  ॥  ८
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्सु सप्तमोपनिषत्  ॥  ७
॥आदिक्षान्तान्केसरेषु वृत्ताकारेण संलिखेत्  ।  तद्बहिः षोडशदलं लिख्यतत्केसरे ह्रियम्  ॥  १
॥  वर्मास्त्रनतिसंयुक्तं दलेषु द्वादशाक्षरम्  ।  तत्सन्धिष्वी-रजादीनां मन्त्रान्मन्त्री समालिखेत्  ॥  २
॥  हृँ सृँ भृँ वृँ लृँ शृँ जृँ च लिखे-त्सम्यक्ततो बहिः  ।  द्वात्रिंशारं महापद्मं नादबिन्दुसमायुतम्  ॥  ३
॥  विलि-खेन्मन्त्रराजार्णास्तेषु पत्रेषु यत्नतः  ।  ध्यायेदष्टवसूनेकादश रुद्रांश्च तत्र वै  ॥  ४
॥द्वादशेनांश्च धातारं वषट्कारं ततो बहिः  ॥  ५
॥  भूगृहं वज्रशूलाढ्यं रेखात्रय-समन्वितम्  ।  द्वारोपेतं च राश्यादिभूषितं फणिसंयुतम्  ।  अनन्तो वासुकिश्चैवतक्षः कर्कोटपद्मकः  ॥  ६
॥  महापद्मश्च शङ्खश्च गुलिकोऽष्टौ प्रकीर्तिताः  ॥  ७
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्स्वष्टमोपनिषत्  ॥  ८
॥एवं मण्डलमालिख्य तस्य दिक्षु विदिक्षु च  ॥  १
॥  नारसिंहं च वाराहंलिखेन्मन्त्रद्वयं तथा  ।  कूटो रेफानुग्रहेन्दुनादशक्त्यादिभिर्युतः  ॥  २
॥  योनृसिंहः समाख्यातो ग्रहमारणकर्मणि  ।  अन्त्योऽर्धीशवियद्बिन्दुनादबीजं चसौकरम्  ॥  ३
॥  हुंकारं चात्र रामस्य मालामन्त्रोऽधुनेरितः  ।  तारो नतिश्चनिद्रायाः स्मृतिर्मेदश्च कामिका  ॥  ४
॥  रुद्रेज संयुता वह्निर्मेधाऽमरविभूषिता  ।दीर्घाऽक्रूरयुता ह्लादिन्यथो दीर्घसमानदा  ॥  ५
॥  क्षुधा क्रोधिन्यमोघा चविश्वमप्यथ मेधया  ।  युक्ता दीर्घा ज्वालिनी च सुसूक्ष्मा मृत्युरूपिणी  ॥  ६
॥सप्रतिष्ठा ह्लादिनी त्वक्क्ष्वेलः प्रीतिश्च सामरा  ।  ज्योतिस्तीक्ष्णाग्निसंयुक्ताश्वेतानुस्वारसंयुता  ॥  ७
॥  कामिकापञ्च मोलान्तस्तान्तान्तो धान्त इत्यथ  ।स सानन्तो दीर्घयुतो वायुः सूक्ष्मयुतो विषः  ॥  ८
॥  कामिका कामिकारुद्रयुक्ताथोऽथ स्थिरा स ए  ।  तापिनी दीर्घयुक्ता भूरनलोऽनन्तगोऽनिलः  ॥  ९
॥नारायणात्मकः कालः प्राणां भो विद्यया युतम्  ।  पीता रतिस्तथा लान्तोयोन्या युक्तोऽन्ततो नतिः  ॥  १०
॥  सप्तचत्वारिंशद्वर्णगुणान्तः सगुणः स्वयम्  ।राज्याभिषिक्तस्य तस्य रामस्योक्तक्रमाल्लिखेत्  ॥  ११
॥  इदं सर्वात्मक यन्त्रंप्रागुक्तमृषिसेवितम्  ।  सेवकानां मोक्षकरमायुरारोग्यवर्धनम्  ॥  १२
॥  अपुत्रिणां----------------------४००-
-पुत्रदं च बहुना किमनेन वै  ।  प्राप्नुवन्ति क्षणात्सम्यगत्र धर्मादिकानपि  ॥  १३
॥इदं रहस्यं परममीश्वरेणापि दुर्गमम्  ।  इदं यन्त्रं समाख्यातं न देयं प्राकृतेजने इति  ॥  १४
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्सु नवमोपनिषत्  ॥  ९
॥ॐ भूतादिकं शोधयेद्द्वारपूजां कृत्वा पद्माद्यासनस्थः प्रसन्नः  ।  अर्चाविधा-वस्य पीठाधरोर्ध्वं पार्श्वार्चनं मध्यपद्मार्चनं च  ॥  १
॥  कृत्वा मृदुश्लक्ष्णसुतूलि-कायां रत्नासने देशिकमर्चयित्वा  ।  शक्तिं चाधाराख्यकां कूर्मनागौ पृथिव्यब्जेस्वासनाधः प्रकल्प्य  ॥  २
॥  विघ्नं दुर्गां क्षेत्रपालं च वाणीं बीजादिकांश्चा-ग्निदेशादिकांश्च  ।  पीठस्याङ्घ्रिष्वेव धर्मादिकांश्च नञ्पूर्वास्तांस्तस्य विक्ष्वर्चयेच्च॥  ३
॥  मध्ये क्रमादर्कविध्वग्नितेजांस्युपर्युपर्यादिमैरर्चितानि  ।  रजः सत्त्वं तमएतानि वृत्तन्रयं बीजाढ्यं क्रमाद्भावयेच्च  ॥  ४
॥  आशाव्याशास्वप्यथात्मानम-न्तरात्मानं वा परमात्मानमन्तः  ।  ज्ञानात्मानं चार्चयेत्तस्य दिक्षु मायाविद्ये येकलापारतत्त्वे  ॥  ५
॥  संपूजयेद्विमलाद्याश्च शक्तीरभ्यर्चयेद्देवमावाहयेच्च  ।  अङ्ग-व्यूहानि जलाद्यैश्च पूज्य धृष्ट्यादिकैर्लोकपालैस्तदस्त्रैः  ॥  ६
॥  वसिष्ठाद्यैर्मुनि-भिर्नीलमुख्यैराराधयेद्राघवं चन्दनाद्यैः  ।  मुख्योपहारैर्विविधैश्च पूज्यैस्तस्मैजपादींश्च सम्यक्समर्प्य  ॥  ७
॥  एवंभूतं जगदाधारभूतं रामं वन्दे सच्चिदा-नन्दरूपम्  ।  गदारिशङ्खाब्जधरं भवारिं स यो ध्यायेन्मोक्षमाप्नोति सर्वः॥  ८
॥  विश्वव्यापी राघवोऽथो तदानीमन्तर्दधे शङ्खचक्रे गदाब्जे  ।  धृत्वा रमा-सहितः सानुजश्च सपत्नजः सानुगः सर्वलोकी  ॥  ९
॥  तद्भक्ता ये लब्धकामाश्चभुक्त्वा तथा पदं परमं यान्ति ते च  ।  इमा ऋचः सर्वकामार्थदाश्च ये ते पठ-न्त्यमला यान्ति मोक्षं येते पठन्त्यमला यान्ति मोक्षमिति  ॥  १०
॥चिन्मयेऽस्मिंस्त्रयोदश  ।  स्वभूर्ज्योतिस्तिस्रः  ।  सीतारामावेका  । जीववाचीषट्षष्टिः  ।  भूतादिकमेतादश  ।  पञ्चखण्डेषु त्रिनवतिः  ।इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्सु दशमोपनिषत्  ॥  १०
॥इति श्रीरामपूर्वतापिन्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ५७
॥----------------------४०१-
-श्रीरामोत्तरतापिन्युपनिषत्  ॥  ५८
॥ॐ बृहस्पतिरुवाच याज्ञवक्ल्यम्  ।  यदनु कुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषांभूतानां ब्रह्मसदनमविमुक्तं वै कुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषां भूतानांब्रह्मसदनम्  ।  तस्माद्यत्र क्वचन गच्छेत्तदेव मन्येतेतीदं वै कुरुक्षेत्रं देवानांदेवयजनं सर्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनम्  ।  अत्र हि जन्तोः प्राणेषूत्क्रममाणेषुरुद्रस्तारकं ब्रह्म व्याचष्टे येनासावमृती भूत्वा मोक्षी भवति  ।  तस्मादविमुक्तमेवनिषेवेत  ।  अविमुक्तं न विमुञ्चेत्  ।  एवमेवैतद्याज्ञवल्क्यः  ॥  १
॥  अथ हैनंभरद्वाजः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं किं तारकं किं तरतीति  ।  स होवाच याज्ञ-वल्क्यस्तारकं दीर्घानलं बिन्दुपूर्वकं दीर्घानलं पुनर्मायां नमश्चन्द्राय नमो भद्रायनम इत्यॐतद्ब्रह्मात्मिकाः सच्चिदानन्दाख्या इत्युपासितव्याः  ।  अकारः प्रथमा-क्षरो भवति  ।  उकारो द्वितीयाक्षरो भवति  ।  मकारस्तृतीयाक्षरो भवति  ।अर्धमात्रश्चतुर्थाक्षरो भवति  ।  बिन्दुः पञ्चमाक्षरो भवति  ।  नादः षष्ठाक्षरोभवति  ।  तारकत्वात्तारको भवति  ।  तदेव तारकं ब्रह्म त्वं विद्धि  ।  तदेवो-पास्यमिति ज्ञेयम्  ।  गर्भजन्मजरामरणसंसारमहद्भयात्संतारयतीति  ।  तस्मा-दुच्यते तारकमिति  ॥  य एतत्तारकं ब्रह्म ब्राह्मणो नित्यमधीते  ।  स सर्वंपाप्मानं तरति  । स मृत्युं तरति  ।  स ब्रह्महत्यां तरति स भ्रूणहत्यां तरति  ।स वीरहत्यां तरति  ।  स सर्वहत्यां तरति  ।  स संसारं तरति सर्वं तरति  ।सोऽविमुक्तमाश्रितो भवति  ।  स महान्भवति  ।  सोऽमृतत्वं च गच्छतीति॥  २
॥  अथैते श्लोका भवन्ति -- अकाराक्षरसंभूतः सौमित्रिर्विश्वभावनः  ।उकाराक्षरसंभूतः शत्रुघ्नस्तैजसात्मकः  ॥  १
॥  प्राज्ञात्मकस्तु भरतो मकारा-क्षरसंभवः  ।  अर्धमात्रात्मको रामो ब्रह्मानन्दैकविग्रहः  ॥  २
॥  श्रीरामसांनि-ध्यवशाज्जगदानन्ददायिनी  ।  उत्पत्तिस्थितिसंहारकारिणी सर्वदेहिनाम्  ॥  ३
॥सा सीता भवति ज्ञेया मूलप्रकृतिसंज्ञिता  ।  प्रणवत्वात्प्रकृतिरिति वदन्तिब्रह्मवादिनः  ॥  ४
॥  इति  ॥  ओमित्येतदक्षरमिदं सर्वं तस्योपव्याख्यानं भूतंभवद्भविष्यदिति सर्वमॐकार एव  ।  यच्चान्यन्त्रिकालातीतं तदप्यॐकार एव  ।सर्वं ह्येतद्ब्रह्म  ।  अयमात्मा ब्रह्म सोऽयमात्मा चतुष्याज्जागरितस्थानो बहिःप्रज्ञःसप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः स्थूलभुग्वैश्वानरः प्रथमः पादः  ॥  स्वप्नस्थानो-ऽन्तःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः प्रविविक्तभुक् तैजसो द्वितीयः पादः  ॥यत्र सुप्तो न कंचन कामं कामयते न कंचन स्वप्नं पश्यति तत्सुषुप्तम्  ।  सुषुप्त-----------------------४०२-
-स्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञ-स्तृतीयः पादः  ॥  एष सर्वेश्वर एष सर्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्यप्रभवाप्ययौ हि भूतानाम्  ।  नान्तःप्रज्ञं न बहिःप्रज्ञं नोभयतःप्रज्ञं न प्रज्ञंनाप्रज्ञं न प्रज्ञानघनमदृष्टमव्यवहार्यमग्राह्यमलक्षणमचिन्त्यमव्यपदेश्यमेका-त्मप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शान्तं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्ते  ।  स आत्मा सविज्ञेयः सदोज्ज्वलोऽविद्यातत्कार्यहीनः स्वात्मबन्धहरः सर्वदा द्वैतरहितआनन्दरूपः सर्वाधिष्ठानः सन्मात्रो निरस्ताविद्यातमोमोहोऽहमेवेति संभाव्या-हमित्यॐ तत्सद्यत्परंब्रह्म रामचन्द्रश्चिदात्मकः  ।  सोऽहमॐ तद्रामभद्रपरंज्योतीःसोऽहमोमित्यात्मानमादाय मनसा ब्रह्मणैकी कुर्यात्  ॥  सदा रामोऽहमस्मीतितत्त्वतः प्रवदन्ति ये  ।  न ते संसारिणो नूनं राम एव न संशयः  ॥  इत्युपनि-षद्य एवं वेद स मुक्तो भवतीति याज्ञवल्क्यः  ॥  अथ हैनमत्रिः पप्रच्छयाज्ञवल्क्यं य एषोऽनन्तोऽव्यक्तपरिपूर्णानन्दैकचिदात्मा तं कथमहं विजा-नीयामिति  ।  स होवाच याज्ञवल्क्यः  ।  सोऽविमुक्त उपास्यो य एषोऽन-न्तोऽव्यक्त आत्मा सोऽविमुक्ते प्रतिष्ठित इति  ।  सोऽविमुक्तः कस्मिन्प्रतिष्ठितैति  ।  वरणायां नाश्यां च मध्ये प्रतिष्ठित इति  ॥  का वै वरणा का चनाशीति  ।  जन्मान्तरकृतान्सर्वान्दोषान्वारयतीति तेन वरणा भवतीति  ।सर्वानिन्द्रियकृतान्पापान्नाशयतीति तेन नाशी भवतीति  ।  कतमच्चास्यस्थानं भवतीति  ।  भ्रुवोर्घ्राणस्य च यः सन्धिः स एष द्यौर्लोकस्य परस्यच सन्धिर्भवतीति  ।  एतद्वै सन्धिं सन्ध्यां ब्रह्मविद उपासत इति  ।सोऽविमुक्त उपास्य इति  ।  सोऽविमुक्तं ज्ञानमाचष्टे यो वैतदेवं वेद सएषोऽक्षरोऽनन्तोऽव्यक्तः परिपूर्णानन्दैकचिदात्मा योऽयमविमुक्ते प्रतिष्ठित इति  ।अथ तं प्रत्युवाच ।  श्रीरामस्य मनुं काश्यां जजाप वृषभध्वजः  ।  मन्वन्तर-सहस्रैस्तु जपहोमार्चनादिभिः  ॥  १
॥  ततः प्रसन्नो भगवाञ्छ्रीरामः प्राहशंकरम्  ।  वृणीष्व यदभीष्टं तद्दास्यामि परमेश्वर  ॥  २
॥  इति  ॥  अथ सच्चि-दानन्दात्मा श्रीराममीश्वरः  पप्रच्छ  ।  मणिकर्ण्यां मत्क्षेत्रे गङ्गायां वा तटेपुनः  ।  म्रियेत देही तज्जन्तोर्मुक्तिर्नाऽतो वरान्तरम्  ॥  ३
॥  इति  ॥  अथ सहोवाच श्रीरामः  ॥  क्षेत्रेऽत्र तव देवेश यत्रकुत्रापि वा मृताः  ।  कृमिकीटा-दयोऽप्याशु मुक्ताः सन्तु न चान्यथा  ॥  ४
॥  अविमुक्ते तव क्षेत्रे सर्वेषांमुक्तिसिद्धये  ।  अहं संनिहितस्तत्र पाषाणप्रतिमादिषु  ॥  ५
॥  क्षेत्रेऽस्मिन्वो-----------------------४०३-
-ऽर्चयेद्भक्त्या मन्त्रेणानेन मां शिव  ।  ब्रह्महत्यादिपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः॥  ६
॥  त्वत्तो वा ब्रह्मणो वापि ये लभन्ते षडक्षरम्  ।  जीवन्तो मन्त्रसिद्धाःस्युर्मुक्ता मां प्राप्नुवन्ति ते  ॥  ७
॥  मुमूर्षोर्दक्षिणे कर्णे यस्यकस्यापि वास्वयम्  ।  उपदेक्ष्यसि मन्मन्त्रं स मुक्तो भविता शिवेति  ॥  ८
॥  श्रीरामचन्द्रे-णोक्तं योऽविमुक्तं पश्यति स जन्मान्तरितान्दोषान्वारयतीति स जन्मान्तरि-तान्पापान्नाशयतीति  ।  अथ हैनं भारद्वाजो याज्ञवल्क्यमुवाचाथ कैर्मन्त्रैःस्तुतः श्रीरामः प्रीतो भवति  ।  स्वात्मानं दर्शयति तान्नो ब्रूहिभगवन्निति  ।  स होवाच याज्ञवल्क्यः श्रीरामचन्द्रेणैवं शिक्षितो ब्रह्मा पुनरे-तया गाथया नमस्करोति  ॥  विश्वाधारं महाविष्णुं नारायणमनामयम्  ।  परि-पूर्णानन्दविज्ञं परंब्रह्मस्वरूपिणम्  ॥  मनसा संस्मरन्ब्रह्म तुष्टव परमेश्वरम्  ।ॐ यो ह वै श्रीरामचन्द्रः स भगवानद्वैतपरमानन्दात्मा यत्परं ब्रह्मभूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १
॥  ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः सभगवान्यश्चाखण्डैकरसात्मा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो ममः २
ॐ यो वैश्रीरामचन्द्रः स भगवान्यच्च ब्रह्मानन्दामृतं भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यस्तारकं भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ४
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यो ब्रह्म विष्णुरीश्वरो यः सर्वदेवात्माभूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः ५
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये सर्वेवेदाः साङ्गाः सशाखाः सपुराणा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः ६
ॐ यो वैश्रीरामचन्द्रः स भगवान्यो जीवात्मा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः ७
ॐ योवै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यः सर्वभूतान्तरात्मा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमोनमः  ८
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये देवासुरमनुष्यादिभावा भूर्भुवःस्वस्तस्मै वै नमो नमः  ९
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये मत्स्यकूर्माद्य-वतारा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  १०
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः सभगवान्यश्च प्राणो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ११
ॐ यो वै श्रीराम-चन्द्रः स भगवान्योऽन्तःकरणचतुष्टयात्मा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  १२
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यश्च यमो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः१३
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यश्चान्तको भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमोनमः  १४
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यश्च मृत्युर्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वैनमो नमः  १५
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यश्चामृतं भूर्भुवः स्वस्तस्मैवै नमो नमः  १६
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यानि पञ्च महाभूतानि----------------------४०४-
-भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  १७
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यःस्थावरजङ्गमात्मा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  १८
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रःस भगवान्ये पञ्चाग्नयो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  १९
ॐ यो वै श्रीराम-चन्द्रः स भगवान्याः सप्त महाव्याहृतयो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  २०
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्या विद्या भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः२१
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्या सरस्वती भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमोनमः  २२
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्या लक्ष्मीर्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमोनमः  २३
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्या गौरी भूर्भुवः स्वस्तस्मै वैनमो नमः २४
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्या जानकी भूर्भुवः स्वस्त-स्मै वै नमो नमः  २५
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यच्च त्रैलोक्यंभूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  २६
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यश्चसूर्यो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः २७
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः सभगवान्यश्च सोमो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  २८
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यानि नक्षत्राणि भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  २९
ॐ यो वैश्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये च नव ग्रहा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३०
नमो नमः ३१
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये चाष्टौ वसवो भूर्भुवःस्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३२
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये चैकादशरुद्रा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३३
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्येच द्वादशादित्या भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३४
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रःस भगवान्यच्च भूतं भवद्भविष्यद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३५
ॐ योवै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ब्रह्माण्डस्यान्तर्बहिर्व्याप्नोति यो विराड्भूर्भुवःस्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३६
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यो हिरण्य-गर्भो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३७
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भग-वान्या प्रकृतिर्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३८
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रःस भगवान्यश्चॐकारो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ३९
ॐ यो वैश्रीरामचन्द्रः स भगवान्याश्चतस्रोऽ र्मात्रा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः४०
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यः परमपुरुषो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वैनमो नमः  ४१
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यश्च महेश्वरो भूर्भुवः----------------------४०५-
-स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ४२
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यश्च महादेवोभूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ४३
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यॐ नमो भगवते वासुदेवाय यो महाविष्णुर्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ४४४५
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यो विज्ञानात्मा भूर्भुवः स्वस्तस्मै वैनमो नमः  ४६
ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यः सच्चिदानन्दैकरसात्माभूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ४७
इत्येतान्ब्रह्मवित्सप्तचत्वारिंशन्मन्त्रैर्नित्यं देवंस्तुवंस्ततो देवः प्रीतो भवति  ।  तस्माद्य एतैर्मन्त्रैर्नित्यं देवं स्तौति स देवंपश्यति सोऽमृतत्वं च गच्छति सोऽमृतत्वं च गच्छतीति  ॥  ५
॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीया श्रीरामोत्तरतापिनीयोपनिषत्समाप्ता  ॥  ५८
॥वासुदेवोपनिषत्  ॥  ५९
॥यत्सर्वहृदयागारं यत्र सर्वं प्रतिष्ठितम्  ।वस्तुतो यन्निराधारं वासुदेवपदं भजे  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥ॐ नमस्कृत्य भगवान्नारदः सर्वेश्वरं वासुदेवं पप्रच्छ अधीहि भगवन्नूर्ध्व-पुण्ड्रविधिं द्रव्यमन्त्रस्थानादिसहितं मे ब्रूहीति  ।  तं होवाच भगवान्वासुदेवोवैकुण्ठस्थानादुत्पन्नं मम प्रीतिकरं मद्भक्तैर्ब्रह्मादिभिर्धारितं विष्णुचन्दनंममाङ्गे प्रतिदिनमालिप्तं गोपीभिः प्रक्षालनाद्गोपीचन्दनमाख्यातं मदङ्गलेपनंपुण्यं चक्रतीर्थान्तः स्थितं चक्रसमायुक्तं पीतवर्णं मुक्तिसाधनं भवति  ।  अथगोपीचन्दनं नमस्कृत्वोद्धृत्य  ।  गोपीचन्दन पापघ्न विष्णुदेहसमुद्भव  ।  चक्रा-ङ्कित नमस्तुभ्यं धारणान्मुक्तिदो भव  ।  इमं मे गङ्गे इति जलमादाय विष्णो-र्नुकमिति मर्दयेत्  ।  अतो देवा अवन्तु न इत्येतन्मन्त्रैर्विष्णुगायत्र्या केशवा-दिनामभिर्वा धारयेत्  ।  ब्रह्मचारी वानप्रस्थो वा ललाटहृदयकण्ठबाहुमूलेषुवैष्णवगायत्र्या कृष्णादिनामभिर्वा धारयेत्  ।  इति त्रिवारमभिमन्त्र्य शङ्खचक्र-गदापाणे द्वारकानिलयाच्युत  ।  गोविन्द पुण्डरीकाक्ष रक्षं मां शरणागतम्  ।इति ध्यात्वा गृहस्थो ललाटादिद्वादशस्थलेष्वनामिकाङ्गुल्या वैष्णवगायत्र्या----------------------४०६-
-----------------------१-
-----------------------२-
-----------------------३-
-----------------------४-
-----------------------५-
-----------------------६-
-----------------------७-
-----------------------८-
-----------------------९-
-----------------------१०-
-----------------------११-
-----------------------१२-
-----------------------१३-
-----------------------१४-
-----------------------१५-
-----------------------१६-
-----------------------१७-
-----------------------१८-
-----------------------१९-
-----------------------२०-
-----------------------२१-
-----------------------२२-
-----------------------२३-
-----------------------२४-
-----------------------२५-
-----------------------२६-
-----------------------२७-
-----------------------२८-
-----------------------२९-
-----------------------३०-
-----------------------३१-
-----------------------३२-
-----------------------३३-
-----------------------३४-
-----------------------३५-
-----------------------३६-
-----------------------३७-
-----------------------३८-
-----------------------३९-
-----------------------४०-
-----------------------४१-
-----------------------४२-
-----------------------४३-
-----------------------४४-
-----------------------४५-
-----------------------४६-
-----------------------४७-
-----------------------४८-
-----------------------४९-
-----------------------५०-
-----------------------५१-
-----------------------५२-
-----------------------५३-
-----------------------५४-
-----------------------५५-
-----------------------५६-
-----------------------५७-
-----------------------५८-
-----------------------५९-
-----------------------६०-
-----------------------६१-
-----------------------६२-
-----------------------६३-
-----------------------६४-
-----------------------६५-
-----------------------६६-
-----------------------६७-
-----------------------६८-
-----------------------६९-
-----------------------७०-
-----------------------७१-
-----------------------७२-
-----------------------७३-
-----------------------७४-
-----------------------७५-
-----------------------७६-
-----------------------७७-
-----------------------७८-
-----------------------७९-
-----------------------८०-
-----------------------८१-
-----------------------८२-
-----------------------८३-
-----------------------८४-
-----------------------८५-
-----------------------८६-
-----------------------८७-
-----------------------८८-
-----------------------८९-
-----------------------९०-
-----------------------९१-
-----------------------९२-
-----------------------९३-
-----------------------९४-
-----------------------९५-
-----------------------९६-
-----------------------९७-
-----------------------९८-
-----------------------९९-
-----------------------१००-
-----------------------१०१-
-----------------------१०२-
-----------------------१०३-
-----------------------१०४-
-----------------------१०५-
-----------------------१०६-
-----------------------१०७-
-----------------------१०८-
-----------------------१०९-
-----------------------११०-
-----------------------१११-
-----------------------११२-
-----------------------११३-
-----------------------११४-
-----------------------११५-
-----------------------११६-
-----------------------११७-
-----------------------११८-
-----------------------११९-
-----------------------१२०-
-----------------------१२१-
-----------------------१२२-
-----------------------१२३-
-----------------------१२४-
-----------------------१२५-
-----------------------१२६-
-----------------------१२७-
-----------------------१२८-
-----------------------१२९-
-----------------------१३०-
-----------------------१३१-
-----------------------१३२-
-----------------------१३३-
-----------------------१३४-
-----------------------१३५-
-----------------------१३६-
-----------------------१३७-
-----------------------१३८-
-----------------------१३९-
-----------------------१४०-
-----------------------१४१-
-----------------------१४२-
-----------------------१४३-
-----------------------१४४-
-----------------------१४५-
-----------------------१४६-
-----------------------१४७-
-----------------------१४८-
-----------------------१४९-
-----------------------१५०-
-----------------------१५१-
-----------------------१५२-
-----------------------१५३-
-----------------------१५४-
-----------------------१५५-
-----------------------१५६-
-----------------------१५७-
-----------------------१५८-
-----------------------१५९-
-----------------------१६०-
-----------------------१६१-
-----------------------१६२-
-----------------------१६३-
-----------------------१६४-
-----------------------१६५-
-----------------------१६६-
-----------------------१६७-
-----------------------१६८-
-----------------------१६९-
-----------------------१७०-
-----------------------१७१-
-----------------------१७२-
-----------------------१७३-
-----------------------१७४-
-----------------------१७५-
-----------------------१७६-
-----------------------१७७-
-----------------------१७८-
-----------------------१७९-
-----------------------१८०-
-----------------------१८१-
-----------------------१८२-
-----------------------१८३-
-----------------------१८४-
-----------------------१८५-
-----------------------१८६-
-----------------------१८७-
-----------------------१८८-
-----------------------१८९-
-----------------------१९०-
-----------------------१९१-
-----------------------१९२-
-----------------------१९३-
-----------------------१९४-
-----------------------१९५-
-----------------------१९६-
-----------------------१९७-
-----------------------१९८-
-----------------------१९९-
-----------------------२००-
-----------------------२०१-
-----------------------२०२-
-----------------------२०३-
-----------------------२०४-
-----------------------२०५-
-----------------------२०६-
-----------------------२०७-
-----------------------२०८-
-----------------------२०९-
-----------------------२१०-
-----------------------२११-
-----------------------२१२-
-----------------------२१३-
-----------------------२१४-
-----------------------२१५-
-----------------------२१६-
-----------------------२१७-
-----------------------२१८-
-----------------------२१९-
-----------------------२२०-
-----------------------२२१-
-----------------------२२२-
-----------------------२२३-
-----------------------२२४-
-----------------------२२५-
-----------------------२२६-
-----------------------२२७-
-----------------------२२८-
-----------------------२२९-
-----------------------२३०-
-----------------------२३१-
-----------------------२३२-
-----------------------२३३-
-----------------------२३४-
-----------------------२३५-
-----------------------२३६-
-----------------------२३७-
-----------------------२३८-
-----------------------२३९-
-----------------------२४०-
-----------------------२४१-
-----------------------२४२-
-----------------------२४३-
-----------------------२४४-
-----------------------२४५-
-----------------------२४६-
-----------------------२४७-
-----------------------२४८-
-----------------------२४९-
-----------------------२५०-
-----------------------२५१-
-----------------------२५२-
-----------------------२५३-
-----------------------२५४-
-----------------------२५५-
-----------------------२५६-
-----------------------२५७-
-----------------------२५८-
-----------------------२५९-
-----------------------२६०-
-----------------------२६१-
-----------------------२६२-
-----------------------२६३-
-----------------------२६४-
-----------------------२६५-
-----------------------२६६-
-----------------------२६७-
-----------------------२६८-
-----------------------२६९-
-----------------------२७०-
-----------------------२७१-
-----------------------२७२-
-----------------------२७३-
-----------------------२७४-
-----------------------२७५-
-----------------------२७६-
-----------------------२७७-
-----------------------२७८-
-----------------------२७९-
-----------------------२८०-
-----------------------२८१-
-----------------------२८२-
-----------------------२८३-
-----------------------२८४-
-----------------------२८५-
-----------------------२८६-
-----------------------२८७-
-----------------------२८८-
-----------------------२८९-
-----------------------२९०-
-----------------------२९१-
-----------------------२९२-
-----------------------२९३-
-----------------------२९४-
-----------------------२९५-
-----------------------२९६-
-----------------------२९७-
-----------------------२९८-
-----------------------२९९-
-----------------------३००-
-----------------------३०१-
-----------------------३०२-
-----------------------३०३-
-----------------------३०४-
-----------------------३०५-
-----------------------३०६-
-----------------------३०७-
-----------------------३०८-
-----------------------३०९-
-----------------------३१०-
-----------------------३११-
-----------------------३१२-
-----------------------३१३-
-----------------------३१४-
-----------------------३१५-
-----------------------३१६-
-----------------------३१७-
-----------------------३१८-
-----------------------३१९-
-----------------------३२०-
-----------------------३२१-
-----------------------३२२-
-----------------------३२३-
-----------------------३२४-
-----------------------३२५-
-----------------------३२६-
-----------------------३२७-
-----------------------३२८-
-----------------------३२९-
-----------------------३३०-
-----------------------३३१-
-----------------------३३२-
-----------------------३३३-
-----------------------३३४-
-----------------------३३५-
-----------------------३३६-
-----------------------३३७-
-----------------------३३८-
-----------------------३३९-
-----------------------३४०-
-----------------------३४१-
-----------------------३४२-
-----------------------३४३-
-----------------------३४४-
-----------------------३४५-
-----------------------३४६-
-----------------------३४७-
-----------------------३४८-
-----------------------३४९-
-----------------------३५०-
-----------------------३५१-
-----------------------३५२-
-----------------------३५३-
-----------------------३५४-
-----------------------३५५-
-----------------------३५६-
-----------------------३५७-
-----------------------३५८-
-----------------------३५९-
-----------------------३६०-
-----------------------३६१-
-----------------------३६२-
-----------------------३६३-
-----------------------३६४-
-----------------------३६५-
-----------------------३६६-
-----------------------३६७-
-----------------------३६८-
-----------------------३६९-
-----------------------३७०-
-----------------------३७१-
-----------------------३७२-
-----------------------३७३-
-----------------------३७४-
-----------------------३७५-
-----------------------३७६-
-----------------------३७७-
-----------------------३७८-
-----------------------३७९-
-----------------------३८०-
-----------------------३८१-
-----------------------३८२-
-----------------------३८३-
-----------------------३८४-
-----------------------३८५-
-----------------------३८६-
-----------------------३८७-
-----------------------३८८-
-----------------------३८९-
-----------------------३९०-
-----------------------३९१-
-----------------------३९२-
-----------------------३९३-
-----------------------३९४-
-----------------------३९५-
-----------------------३९६-
-----------------------३९७-
-----------------------३९८-
-----------------------३९९-
-----------------------४००-
-----------------------४०१-
-----------------------४०२-
-----------------------४०३-
-----------------------४०४-
-----------------------४०५-
-----------------------४०६-
-केशवादिनामभिर्वा धारयेत्  ।  ब्रह्मचारी गृहस्थो वा ललाटहृदयकण्ठबाहु-मूलेषु वैष्णवगायत्र्या कृष्णादिनामभिर्वा धारयेत्  ।  यतिस्तर्जन्या शिरोललाट-हृदयेषु प्रणवेनैव धारयेत्  ।  ब्रह्मादयस्त्रयो मूर्तयस्तिस्रो व्याहृतयस्त्रीणिछन्दांसि त्रयोऽग्नय इति ज्योतिष्मन्तस्त्रयः कालास्तिस्रोऽवस्थास्त्रय आत्मानःपुण्ड्रास्त्रय ऊर्ध्वा अकार उकारो मकार एते प्रणवमयोर्ध्वपुण्ड्रास्तदात्मा सदे-तदोमिति  ।  तानेकधा समभवत्  ।  ऊर्ध्वमुन्नमयत इत्यॐकाराधिकारी  ।  तस्मा-दूर्ध्वपुण्ड्रं धारयेत्  ।  परमहंसो ललाटे प्रणवेणैकमूर्ध्वपुण्ड्रं वा धारयेत्  ।तत्त्वप्रदीपप्रकाशं स्वात्मानं पश्यन्योगी मत्सायुज्यमवाप्नोति  ।  अथवान्यस्तहृदयपुण्ड्रमध्ये वा  ।  हृदयकमलमध्ये वा तस्य मध्ये वह्निशिखा अणी-योर्ध्वा व्यवस्थिता  ।  नीलतोयदमध्यस्थाद्विद्युल्लेखेव भास्वरा  ।  नीवार-शूकवत्तन्वी विद्युल्लेखेव भास्वरा  ।  तस्याः शिखाया मध्ये परमात्माव्यवस्थित इति  ।  अतः पुण्ड्रस्थं हृदयपुण्डरीकेषु तमभ्यसेत्  ।  क्रमादेवंस्वात्मानं भावयेन्मां परं हरिम्  ।  एकाग्रमनसा यो मां ध्यायते हरि-मव्ययम्  ।  हृत्पङ्कजे च स्वात्मानं स मुक्तो नात्र संशयः  ।  मद्रूप-मद्वयं ब्रह्म आदिमध्यान्तवर्जितम्  ।  स्वप्रभं सच्चिदानन्दं भक्त्या जानातिचाव्ययम्  ।  एको विष्णुरनेकेषु जङ्गमस्थावरेषु च  ।  अनुस्यूतो वसत्यात्माभूतेष्वहमवस्थितः  ।  तैलं तिलेषु काष्ठेषु वह्निः क्षीरे घृतं यथा  ।  गन्धः पुष्पेषुभूतेषु तथात्माऽवस्थितो ह्यहम्  ।  ब्रह्मरन्ध्रे भ्रुवोर्मध्ये हृदये चिद्रविं हरिम्  ।गोपीचन्दनमालिप्य तत्र ध्यात्वाप्नुयात्परम्  ।  ऊर्ध्वदण्डोर्ध्वरेताश्च ऊर्ध्वपुण्ड्रो-र्ध्वयोगवान्  ।  ऊर्ध्वं पदमवाप्नोति यतिरूर्ध्वचतुष्कवान्  ।  इत्येतन्निश्चितंज्ञानं मद्भक्त्या सिद्ध्यति स्वयम्  ।  नित्यमेकाग्रभक्तिः स्याद्गोपीचन्दनधार-णात्  ।  ब्राह्मणानां तु सर्वेषां वैदिकानामनुत्तमम्  ।  गोपीचन्दनवारिभ्यामू-र्ध्वपुण्ड्रं विधीयते  ।  यो गोपीचन्दनाभावे तुलसीमूलमृत्तिकाम्  ।  मुमुक्षुर्धा-रयेन्नित्यमपरोक्षात्मसिद्धये  ।  अतिरात्राग्निहोत्रभस्मनाग्नेर्भसितमिदं विष्णु-स्त्रीणि पदेति मन्त्रैर्वैष्णवगायत्र्या प्रणवेनोद्घूलनं कुर्यात्  ।  एवं विधिना गोपी-चन्दनं च धारयेत्  ।  यस्त्वधीते वा स सर्वपातकेभ्यः पूतो भवति  ।  पाप-बुद्धिस्तस्य न जायते स सर्वेषु तीर्थेषु स्नातो भवति  ।  स सर्वैर्यज्ञैर्याजितोभवति  ।  सर्वैर्देवैः पूज्यो भवति  ।  श्रीमन्नारायणे मय्यचञ्चला भक्तिश्चभवति  ।  स सम्यग् ज्ञानं च लब्ध्वा विष्णुसायुज्यमवाप्नोति  ।  न च पुनरा-----------------------४०७-
-वर्तते न च पुनरावर्तते इत्याह भगवान्वासुदेवः  ।  यस्त्वेतद्वाऽधीते सोऽप्ये-वमेव भवतीत्यॐ सत्यमित्युपनिषत्  ॥  १
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इति वासुदेवोपनिषत्समाप्ता  ॥  ५९
॥मुद्गलोपनिषत्  ॥  ६०
॥श्रीमत्पुरुषसूक्तार्थं पूर्णानन्दकलेवरम्  ।पुरुषोत्तमविख्यातं पूर्णं ब्रह्म भवाम्यहम्  ॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥ॐ पुरुषसूक्तार्थनिर्णयं व्याख्यास्यामः  ॥  पुरुषसंहितायां पुरुषसूक्तार्थःसंग्रहेण प्रोच्यते  ।  सहस्रशीर्षेत्यत्र सशब्दोऽनन्तवाचकः  ।  अनन्तयोजनं प्राहदशाङ्गुलवचस्तथा  ॥  १
॥  तस्य प्रथमया विष्णोर्देशतो व्याप्तिरीरिता  ।  द्विती-यया चास्य विष्णोः कालतो व्याप्तिरुच्यते  ॥  २
॥  विष्णोर्मोक्षप्रदत्वं चकथितं तु तृतीयया  । एतावानिति मन्त्रेण वैभवं कथितं हरेः  ॥  ३
॥  एतेनैवच मन्त्रेण चतुर्व्यूहो विभाषितः  ।  त्रिपादित्यनया प्रोक्तमनिरुद्धस्य वैभवम्॥  ४
॥  तस्माद्विराडित्यनया पादनारायणाद्धरेः  ।  प्रकृतेः पुरुषस्यापि समुत्पत्तिःप्रदर्शिता  ॥  ५
॥  यत्पुरुषेणेत्यनया सृष्टियज्ञः समीरितः  ।  सप्तास्यासन्परिधयःसमिधश्च समीरिताः  ॥  ६
॥  तं यज्ञमिति मन्त्रेण सृष्टियज्ञः समीरितः  ।  अनेनैवच मन्त्रेण मोक्षश्च समुदीरितः  ॥  ७
॥  तस्मादिति च मन्त्रेण जगत्सृष्टिः समी-रिता  ।  वेदाहमिति मन्त्राभ्यां वैभवं कथितं हरेः  ॥  ८
॥  यज्ञेनेत्युपसंहारःसृष्टेर्मोक्षस्य चेरितः  ।  य एवमेतज्जानाति स हि मुक्तो भवेदिति  ॥  ९
॥  १
॥अथ तथा मुद्गलोपनिषदि पुरुषसूक्तस्य वैभवं विस्तरेण प्रतिपादितम्  ।  वासु-देव इन्द्राय भगवज्ज्ञानमुपदिश्य पुनरपि सूक्ष्मश्रवणाय प्रणतायेन्द्राय परम-रहस्यभूतं पुरुषसूक्ताभ्यां खण्डद्वयाभ्यामुपादिशत्  ।  द्वौ खण्डावुच्येते  ।योऽयमुक्तः स पुरुषो नामरूपज्ञानागोचरं संसारिणामतिदुर्ज्ञेयं विषयं विहायक्लेशादिभिः संक्लिष्टदेवादिजिहीर्षया सहस्रकलावयवकल्याणं दृष्टमात्रेण मोक्षदंयेषमाददे  ।  तेन वेषेण भूम्यादिलोकं व्याप्यानन्तयोजनमत्यतिष्ठत्  ।  पुरुषोनारायणो भूतं भव्यं भविष्यच्चासीत्  ।  स एष सर्वेषां मोक्षदश्चासीतं  ।  स च----------------------४०८-
-----------------------४०९-
-त्पूतो भवति  ।  परदारगमनात्पूतो भवति  ।  कामक्रोधलोभमोहेर्ष्यादिभिरबा-धितो भवति  ।  सर्वेभ्यः पापेभ्यो मुक्तो भवति  ।  इह जन्मनि पुरुषो भवति  ।तस्मादेतत्पुरुषसूक्तार्थमतिरहस्यं राजगुह्यं देवगुह्यं गुह्यादपि गुह्यतरं नादी-क्षितायोपदिशेत्  ।  नानूचानाय नायज्ञशीलाय नावैष्णवाय नायोगिने नबहुभाषिणे नाप्रियवादिने नासंवत्सरवेदिने नातुष्टाय नानधीतवेदायोपदिशेत्  ।गुरुरप्येवंविच्छुचौ देशे पुण्यनक्षत्रे प्राणानायम्य पुरुषं ध्यायन्नुपसन्नायशिष्याय दक्षिणकर्णे पुरुषसूक्तार्थमुपदिशेद्विद्वान्  ।  न बहुशो वदेत्  ।  यात-यामो भवति  ।  असकृत्कर्णमुपदिशेत्  ।  एतत्कुर्वाणोऽध्येताऽध्यापकश्च इहजन्मनि पुरुषो भवतीत्युपनिषत्  ॥  १
॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इति मुद्गलोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६०
॥शाण्डिल्योपनिषत्  ॥  ६१
॥शाण्डिल्योपनिषत्प्रोक्तयमाद्यष्टाङ्गयोगिनः  ।यद्वोधाद्यान्ति कैवल्यं स रामो मे परा गतिः  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥शाण्डिल्यो ह वा अथर्वाणं पप्रच्छ-आत्मलाभोपायभूतमष्टाङ्गयोगमनु-ब्रूहीति  ।  स होवाचाथर्वा यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाध-योऽष्टाङ्गानि  ।  तत्र दश यमाः  ।  तथा नियमाः  ।  आसनान्यष्टौ  ।  त्रयः प्राणा-यामाः  ।  पञ्च प्रत्याहाराः  ।  तथा धारणा  ।  द्विप्रकारं ध्यानम्  ।  समाधिस्त्वेक-रूपः  ।  तत्राहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यदयाजपक्षमाधृतिमिताहारशौचानि चेतियमा दश  ।  तत्र हिंसा नाम मनोवाक्कायकर्मभिः सर्वभूतेषु सर्वदा क्लेशज-ननम्  ।  सत्यं नाम मनोवाक्कायकर्मभिर्भूतहितयथार्थाभिभाषणम्  ।  अस्तेयं नाममनोवाक्कायकर्मभिः परद्रव्येषु निःस्पृहता  ।  ब्रह्मचर्यं नाम सर्वावस्थासु मनो-वाक्कायकर्मभिः सर्वत्र मैथुनत्यागः  ।  दया नाम सर्वभूतेषु सर्वत्रानुग्रहः  ।आर्जवं नाम मनोवाक्कायकर्मणां विहिताविहितेषु जनेषु प्रवृत्तौ निवृत्तौ वाएकरूपत्वम्  ।  क्षमा नाम प्रियाप्रियेषु सर्वेषु ताडनपूजनेषु सहनम्  ।  धृति-----------------------४१०-
-र्नामार्थहानौ स्वेष्टबन्धुवियोगे तत्प्राप्तौ सर्वत्र चेतःस्थापनम्  ।  मिताहारोनाम चतुर्थांशावशेषकसुस्निग्धमधुराहारः  ।  शौचं नाम द्विविधं - बाह्यमान्तरंचेति  ।  तत्र मृज्जलाभ्यां बाह्यम्  ।  मनःशुद्धिरान्तरम्  ।  तदध्यात्मविद्ययालभ्यम्  ॥  १
॥  तपःसन्तोषास्तिक्यदानेश्वरपूजनसिद्धान्तश्रवणहीमतिजपो-व्रतानि दश नियमाः  ।  तत्र तपो नाम विध्युक्तकृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः शरीर-शोषणम्  ।  संतोषो नाम यदृच्छालाभसंतुष्टिः  ।  आस्तिक्यं नाम वेदोक्त-धर्माधर्मेषु विश्वासः  ।  दानं नाम न्यायार्जितस्य धनधान्यादेः श्रद्धयार्थिभ्यःप्रदानम्  ।  ईश्वरपूजनं नाम प्रसन्नस्वभावेन यथाशक्ति विष्णुरुद्रादिपूजनम्  ।सिद्धान्तश्रवणं नाम वेदान्तार्थविचारः  ।  ह्रीर्नाम वेदलौकिकमार्गकुत्सित-कर्मणि लज्जा  ।  मतिर्नाम वेदविहितकर्ममार्गेषु श्रद्धा  ।  जपो नाम विधि-वदुरूपदिष्टवेदाविरुद्धमन्त्राभ्यासः  ।  तद्द्विविधं वाचिकं मानसं चेति  ।  मानसंतु मनसा ध्यानयुक्तम्  ।  वाचिकं द्विविधमुच्चैरुपांशुभेदेन  ।  उच्चैरुच्चारणंयथोक्तफलम्  ।  उपांशु सहस्रगुणम्  ।  मानसं कोटिगुणम्  ।  व्रतं नाम वेदो-क्तविधिनिषेधानुष्ठाननैयत्यम्  ॥  २
॥  स्वस्तिकगोमुखपद्मवीरसिंहभद्रमुक्तम-यूराख्यान्यासनान्यष्टौ  ।  स्वस्तिकं नाम-जानूर्वोरन्तरे सम्यक्कृत्वा पादतलेउभे  ।  ऋजुकायः समासीनः स्वस्तिकं तत्प्रचक्षते  ॥  ३
॥  सव्ये दक्षिणगुल्फंतु पृष्ठपार्श्वे नियोजयेत्  ।  दक्षिणेऽपि तथा सव्यं गोमुखं गोमुखं यथा  ॥  ४
॥अङ्गुष्ठेन निबध्नीयाद्धस्ताभ्यां व्युत्क्रमेण च  ।  ऊर्वोरुपरि शाण्डिल्य कृत्वापादतले उभे  ।  पद्मासनं भवेदेतत्सर्वेषामपि पूजितम्  ॥  ५
॥  एकं पादम-थैकस्मिन्विन्यस्योरुणि संस्थितः  ।  इतरस्मिंस्तथा चोरुं वीरासनमुदीरितम्॥  ६
॥  दक्षिणं सव्यगुल्फेन दक्षिणेन तथेतरम्  ।  हस्तौ च जान्वोः संस्थाप्यस्वाङ्गुलीश्च प्रसार्य च  ॥  ७
॥  व्यक्तवक्त्रो निरीक्षेत नासाग्रं सुसमाहितः  ।सिंहासनं भवेदेतत्पूजितं योगिभिः सदा  ॥  ८
॥  योनिं वामेन संपीड्यमेढ्रादुपरि दक्षिणम्  ।  भ्रूमध्ये च मनोलक्ष्यं सिद्धासनमिदं भवेत्  ॥  ९
॥गुल्फौ तु वृषणस्याधः सीवन्याः पार्श्वयोः क्षिपेत्  ।  पादपार्श्वे तु पाणिभ्यांदृढं बद्धा सुनिश्चलम्  ।  भद्रासनं भवेदेतत्सर्वव्याधिविषापहम्  ॥  १०
॥संपीड्य सीविनीं सूक्ष्मां गुल्फेनैव तु सव्यतः  ।  सव्यं दक्षिणगुल्फेन मुक्ता-सनमुदीरितम्  ॥  ११
॥  अवष्टभ्य धरां सम्यक्तलाभ्यां तु करद्वयोः  ।  हस्तयोःकूर्परौ चापि स्थापयेन्नाभिपार्श्वयोः  ॥  १२
॥  समुन्नतशिरःपादो दण्डव-----------------------४११-
-द्व्योम्नि संस्थितः  ।  मयूरासनमेतत्तु सर्वपापप्रणाशनम्  ॥  १३
॥  शरीरान्त-र्गताः सर्वे रोगा विनश्यन्ति  ।  विषाणि जीर्यन्ते  ।  येन केनासनेन सुख-धारणं भवत्यशक्तस्तत्समाचरेत्  ।  येनासनं विजितं जगत्त्रयं तेन विजितंभवति  ।  यमनियमाभ्यां संयुक्तः पुरुषः प्राणायामं चरेत्  ।  तेन नाड्यःशुद्धा भवन्ति  ॥  १४
॥  अथ हैनमथर्वाणं शाण्डिल्यः पप्रच्छ केनोपायेननाड्यः शुद्धाः स्युः  ।  नाड्यः कतिसंख्याकाः  ।  तासामुत्पत्तिः कीदृशी  ।तासु कति वायवस्तिष्ठन्ति  ।  तेषां कानि स्थानानि  ।  तत्कर्माणि कानि  ।  देहेयानि यानि विज्ञातव्यानि तत्सर्वं मे ब्रूहीति  ।  स होवाचाथर्वा  ।  अथेदंशरीरं षण्णवत्यङ्गुलात्मकं भवति  ।  शरीरात्प्राणो द्वादशाङ्गुलाधिको भवति  ।शरीरस्थं प्राणमग्निना सह योगाभ्यासेन समं न्यूनं वा यः करोति सयोगिपुङ्गवो भवति  ।  देहमध्ये शिखिस्थानं त्रिकोणं तप्तजाम्बूनदप्रभं मनु-ष्याणाम्  ।  चतुष्पदां चतुरस्रम्  ।  विहङ्गानां वृत्ताकारम्  ।  तन्मध्ये शुभातन्वी पावकी शिखा तिष्ठति  ।  गुदाद्द्व्यङ्गुलादूर्ध्वं मेढ्राद्द्व्यङ्गुलादधोदेहमध्यं मनुष्याणां भवति  ।  चतुष्पदां हृन्मध्यम्  ।  विहगानां तुन्दमध्यम्  ।देहमध्यं नवाङ्गुलं चतुरङ्गुलमुत्सेधायतमण्डाकृति  ।  तन्मध्ये नाभिः  ।तत्र द्वादशारयुतं चक्रम्  ।  तच्चक्रमध्ये पुण्यपापप्रचोदितो जीवो भ्रमति  ।तन्तुपञ्जरमध्यस्थलूतिका यथा भ्रमति तथा चासौ तत्र प्राणश्चरति  ।  देहेऽ-स्मिञ्जीवः प्राणारूढो भवेत्  ।  नाभेस्तिर्यगध ऊर्ध्वं कुण्डलिनीस्थानम्  ।  अष्टप्रकृ-तिरूपाऽष्टधा कुण्डलीकृता कुण्डलिनी शक्तिर्भवति  ।  यथावद्वायुसंचारं जला-न्नादीनि परितः स्कन्धः पार्श्वेषु निरुध्यैनं मुखेनैव समावेष्ट्य ब्रह्मरन्ध्रं योग-काले चापानेनाग्निना च स्फुरति  ।  हृदयाकाशे महोज्ज्वला ज्ञानरूपा भवति  ।मध्यस्थकुण्डलिनीमाश्रित्य मुख्या नाड्यश्चतुर्दश भवन्ति  ।  इडा पिङ्गलासुषुम्ना सरस्वती वारुणी पूषा हस्तिजिह्वा यशस्विनी विश्वोदरी कुहूः शङ्खिनीपयस्विनी अलम्बुसा गान्धारीति नाड्यश्चतुर्दश भवन्ति  ।  तत्र सुषुम्ना विश्व-धारिणी मोक्षमार्गेति चाचक्षते  ।  गुदस्य पृष्ठभागे वीणादण्डाश्रिता मूर्धपर्यन्तंब्रह्मरन्ध्रे विज्ञेया व्यक्ता सूक्ष्मा वैष्णवी भवति  ।  सुषुम्नायाः सव्यभागे इडातिष्ठति  ।  दक्षिणभागे पिङ्गला  ।  इडायां चन्द्रश्चरति  । पिङ्गलायां रविः  ।  तमो-रूपश्चन्द्रः  ।  रजोरूपो रविः  ।  विषभागो रविः  ।  अमृतभागश्चन्द्रमाः  ।  तावेव----------------------४१२-
-सर्वकालं धत्तः  ।  सुषुम्ना कालभोक्त्री भवति  ।  सुषुम्ना पृष्ठपार्श्वयोः सरस्व-तीकुहू भवतः  ।  यशस्विनीकुहूमध्ये वारुणी प्रतिष्ठिता भवति  ।  पूषासरस्वती-मध्ये पयस्विनी भवति  ।  गान्धारीसरस्वतीमध्ये यशस्विनी भवति  ।  कन्दम-ध्येऽलम्बुसा भवति  ।  सुषुम्नापूर्वभागे मेढ्रान्तं कुहूर्भवति  ।  कुण्डलिन्या अध-श्चोर्ध्वं वारुणी सर्वगामिनी भवति  ।  यशस्विनी सौम्या च पादाङ्गुष्ठान्तमि-ष्यते  ।  पिङ्गला चोर्ध्वगा याम्यनासान्तं भवति  ।  पिङ्गलायाः पृष्ठतो याम्य-नेत्रान्तं पूषा भवति  ।  याम्यकर्णान्तं यशस्विनी भवति  ।  जिह्वाया ऊर्ध्वान्तंसरस्वती भवति  ।  आसव्यकर्णान्तमूर्ध्वगा शङ्खिनी भवति  । इडापृष्ठभागात्स-व्यनेत्रान्तगा गान्धारी भवति  ।  पायुमूलादधोर्ध्वगाऽलम्बुसा भवति  ।  एताश्चचतुर्दशसु नाडीष्वन्या नाड्यः संभवन्ति  ।  तास्वन्यास्तास्वन्या भवन्तीतिविज्ञेयाः  ॥  यथाऽश्वत्थादिपत्रं शिराभिर्व्याप्तमेवं शरीरं नाडीभिर्व्याप्तम्  ।  प्राणा-पानसमानोदानव्याना नागकूर्मकृकरदेवदत्तधनञ्जया एते दश वायवः सर्वासुनाडीषु चरन्ति  ।  आस्यनासिकाकण्ठनाभिपादाङ्गुष्ठद्वयकुण्डल्यधश्चोर्ध्वभागेषुप्राणः संचरति  ।  श्रोत्राक्षिकटिगुल्फघ्राणगलस्फिग्देशेषु व्यानः संचरति  ।  गुद-मेढ्रोरुजानूदरवृषणकटिजङ्घानाभिगुदाग्न्यगारेष्वपानः संचरति  ।  सर्वसंधिस्थौदानः  ।  पादहस्तयोरपि सर्वगात्रेषु सर्वव्यापी समानः  ।  भुक्तान्नरसादिकंगात्रेऽग्निना सह व्यापयन्द्विसप्ततिसहस्रेषु नाडीमार्गेषु चरन्समानवायुरग्निनासह साङ्गोपाङ्गकलेवरं व्याप्नोति  ।  नागादिवायवः पञ्चत्वगस्थ्यादिसंभवाः  ।तुन्दस्थं जलमन्नं च रसादिषु समीरितं तुन्दमध्यगतः प्रागस्तानि पृथक्कुर्यात्  ।अग्नेरुपरि जलं स्थाप्य जलोपर्यन्नादीनि संस्थाप्य स्वयमपानं संप्राप्य तेनैव सहमारुतः प्रयाति देहमध्यगतं ज्वलनम्  ।  वायुना पालितो वह्निरपानेन शनै-र्देहमध्ये ज्वलति  ।  ज्वलनो ज्वालाभिः प्राणेन कोष्ठमभ्यागतं जलमत्युष्णम-करोत्  ।  जलोपरि समर्पितव्यञ्जनसंयुक्तमन्नं वह्निसंयुक्तवारिणा पक्वमकरोत्  ।तेन स्वेदमूत्रजलरक्तवीर्यरूपरसपुरीषादिकं प्राणः पृथक्कुर्यात्  ।  समानवायुनासह सर्वासु नाडीषु रसं व्यापयञ्छ्वासरूपेण देहे वायुश्चरति  ।  नवभिर्व्योमरन्ध्रैःशरीरस्य वायवः कुर्वन्ति विण्मूत्रादिविसर्जनम्  ।  निश्वासोच्छ्वासकासश्च प्राण-कर्मोच्यते  ।  विण्मूत्रादिविसर्जनमपानवायुकर्म  ।  हानोपादानचेष्टादि व्यानकर्म  ।देहस्योन्नयनादिकमुदानकर्म  ।  शरीरपोषणादिकं समानकर्म  ।  उद्गारादि नाग-कर्म  ।  निमीलनादि कूर्मकर्म  ।  क्षुत्करणं कृकरकर्म  ।  तन्द्रा देवदत्तकर्म  ।----------------------४१३-
-श्लेष्मादि धनञ्जयकर्म  ।  एवं नाडीस्थानं वायुस्थानं तत्कर्म च सम्यग्ज्ञात्वानाडीसंशोधनं कुर्यात्  ॥  १५
॥  यमनियमयुतः पुरुषः सर्वसङ्गविवर्जितः कृतविद्यःसत्यधर्मरतो जितक्रोधो गुरुशुश्रूषानिरतः पितृमातृविधेयः स्वाश्रमोक्तसदा-चारविद्वच्छिक्षितः फलमूलोदकान्वितं तपोवनं प्राप्य रम्यदेशे ब्रह्मघोषसम-न्विते स्वधर्मनिरतब्रह्मवित्समावृते फलमूलपुष्पवारिभिः सुसंपूर्णे देवायतनेनदीतीरे ग्रामे नगरे वापि शुशोभनमठं नात्युच्चनीचायतमल्पद्वारं गोमया-दिलिप्तं सर्वरक्षासमन्वितं कृत्वा तत्र वेदान्तश्रवणं कुर्वन्योगं समारभेत्  ।आदौ विनायकं संपूज्य स्वेष्टदेवतां नत्वा पूर्वोक्तासने स्थित्वा प्राङ्मुख उदङ्मुखोवापि मृद्वासनेषु जितासनगतो विद्वान्समग्रीवशिरोनासाग्रदृग्भ्रूमध्ये शशभृ-द्बिम्बं पश्यन्नेत्राभ्याममृतं पिबेत्  ।  द्वादशमात्रया इडया वायुमापूर्योदरे स्थितंज्वालावलीयुतं रेफबिन्दुयुक्तमग्निमण्डलयुतं ध्यायेद्रेचयेत्पिङ्गलया  ।  पुनःपिङ्गलयाऽऽपूर्य कुम्भित्वा रेचयेदिडया  ।  त्रिचतुस्त्रिचतुःसप्तत्रिचतुर्मासपर्यन्तंत्रिसंधिषु तदन्तरालेषु च षट्कृत्व आचरेन्नाडीशुद्धिर्भवति  ।  ततः शरीरे लघु-दीप्तिवह्निवृद्धिनादाभिव्यक्तिर्भवति  ॥  १६
॥  प्राणापानसमायोगः प्राणायामोभवति  ।  रेचकपूरककुम्भकभेदेन स त्रिविधः  ।  ते वर्णात्मकाः  ।  तस्मात्प्रणवएव प्राणायामः पद्माद्यासनस्थः पुमान्नासाग्रे शशभृद्बिम्बज्योत्स्नाजाल-वितानिताकारमूर्ती रक्ताङ्गी हंसवाहिनी दण्डहस्ता बाला गायत्री भवति  ।उकारमूर्तिः श्वेताङ्गी तार्क्ष्यवाहिनी युवती चक्रहस्ता सावित्री भवति  ।मकारमूर्तिः कृष्णाङ्गी वृषभवाहिनी वृद्धा त्रिशूलधारिणी सरस्वती भवति  ।अकारादित्रयाणां सर्वकारणमेकाक्षरं परं ज्योतिः प्रणवं भवतीति ध्यायेत्  ।इडया बाह्याद्वायुमापूर्य षोडशमात्राभिरकारं चिन्तयन्पूरितं वायुं चतुः-षष्टिमात्राभिः कुम्भयित्वोकारं ध्यायन्पूरितं पिङ्गलया द्वात्रिंशन्मात्रया मकार-मूर्तिध्यानेनैवं क्रमेण पुनः पुनः कुर्यात्  ॥  १७
॥  अथासनदृढो योगी वशीमितहिताशनः सुषुम्नानाडीस्थमलशोषार्थं योगी बद्धपद्मासनो वायुं चन्द्रे-णापूर्य यथाशक्ति कुम्भयित्वा सूर्येण रेचयित्वा पुनः सूर्येणापूर्य कुम्भयित्वाचन्द्रेण विरेच्य यया त्यजेत्तया संपूर्य धारयेत्  ।  तदेते श्लोका भवन्ति-प्राणंप्रागिडया पिबेन्नियमितं भूयोऽन्यया रेचयेत्पीत्वा पिङ्गलया समीरणमथोबद्धा त्यजेद्वामया  ।  सूर्याचन्द्रमसोरनेन विधिनाऽभ्यासं सदा तन्वतां शुद्धानाडिगणा भवन्ति यमिनां मासत्रयादूर्ध्वतः  ॥  १८
॥  प्रातर्मध्यन्दिने----------------------४१४-
-सायमर्धरात्रे तु कुम्भकान्  ।  शनैरशीतिपर्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत्  ॥  १९
॥कनीयसि भवेत्स्वेदः कम्पो भवति मध्यमे  ।  उत्तिष्ठत्युत्तमे प्राणरोधेपद्मासनं महत्  ॥  २०
॥  जलेन श्रमजातेन गात्रमर्दनमाचरेत्  ।  दृढतालघुता चापि तस्य गात्रस्य जायते  ॥  २१
॥  अभ्यासकाले प्रथमं शस्तंक्षीराज्यभोजनम्  ।  ततोऽभ्यासे स्थिरीभूते न तावन्नियमग्रहः  ॥  २२
॥यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद्वश्यः शनैः शनैः  ।  तथैव सेवितो वायुरन्यथाहन्ति साधकम्  ॥  २३
॥  युक्तं युक्तं त्यजेद्वायुं युक्तं युक्तं च पूरयेत्  ।  युक्तंयुक्तं च बध्नीयादेवं सिद्धिमवाप्नुयात्  ॥  २४
॥  यथेष्टधारणाद्वायोरनलस्यप्रदीपनम्  ।  नादाभिव्यक्तिरारोग्यं जायते नाडिशोधनात्  ॥  २५
॥  विधिव-त्प्राणसंयामैर्नाडीचक्रे विशोधिते  ।  सुषुम्नावदनं भित्त्वा सुखाद्विशति मारुतः॥  २६
॥  मारुते मध्यसंचारे मनःस्थैर्यं प्रजायते  ।  यो मनःसुस्थिरो भावःसैवावस्था मनोन्मनी  ॥  २७
॥  पूरकान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालन्धराभिधः  ।कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियाणकः  ॥  २८
॥  अधस्तात्कुञ्चनेनाशुकण्ठसंकोचने कृते  ।  मध्ये पश्चिमतानेन स्यात्प्राणो ब्रह्मनाडिगः  ॥  २९
॥अपानमूर्ध्वमुत्थाप्य प्राणं कण्ठादधो नयन्  ।  योगी जराविनिर्मुक्तः षोडशोवयसा भवेत्  ॥  ३०
॥  सुखासनस्थो दक्षनाड्या बहिःस्थं पवनं समाकृष्या-केशमानखाग्रं कुम्भयित्वा सव्यनाड्या रेचयेत्  ।  तेन कपालशोधनंवातनाडीगतसर्वरोगसर्वविनाशनं भवति  ।  हृदयादिकण्ठपर्यन्तं सस्वनंनासाभ्यां शनैः पवनमाकृष्य यथाशक्ति पुम्भयित्वा इडया विरेच्य गच्छंस्ति-ष्ठन्कुर्यात्  ।  तेन श्लेष्महरं जठराग्निवर्धनं भवति  ।  वक्त्रेण सीत्कारपूर्वकं वायुंगृहीत्वा यथाशक्ति कुम्भयित्वा नासाभ्यां रेचयेत्  ।  तेन क्षुत्तृष्णालस्यनिद्रान जायते  ।  जिह्वया वायुं गृहीत्वा यथाशक्ति कुम्भयित्वा नासाभ्यां रेच-येत्  ।  तेन गुल्मप्लीहज्वरपित्तक्षुधादीनि नश्यन्ति  ॥  अथ कुम्भकः  ।  सद्विविधः सहितः केवलश्चेति  ।  रेचकपूरकयुक्तः सहितः  ।  तद्विवर्जितः केवलः  ।केवलसिद्धिपर्यन्तं सहितमभ्यसेत्  ।  केवलकुम्भके सिद्धे त्रिषु लोकेषु नतस्य दुर्लभं भवति  ।  केवलकुम्भकात्कुण्डलिनीबोधो जायते  ।  ततः कृशवपुःप्रसन्नवदनो निर्मललोचनोऽभिव्यक्तनादो निर्मुक्तरोगजालो जितबिन्दुः पट्वग्नि-र्भवति  ।  अन्तर्लक्ष्यं बहिर्दृष्टिर्निमेषोन्मेषवर्जिता  ।  एषा सा वैष्णवी मुद्रासर्वतन्त्रेषु गोपिता  ॥  ३१
॥  अन्तर्लक्ष्यविलीनचित्तपवनो योगी सदा वर्तते----------------------४१५-
-दृष्ट्या निश्चलतारया बहिरधः पश्यन्नपश्यन्नपि  ।  मुद्रेयं खलु खेचरी भवतिसा लक्ष्यैकताना शिवा शून्याशून्यविवर्जितं स्पुरति सा तत्त्वं पदं वैष्णवी॥  ३२
॥  अर्धोन्मीलितलोचनः स्थिरमना नासाग्रदत्तेक्षणश्चन्द्रार्कावपि लीन-तामुपनयन्निष्पन्दभावोत्तरम्  ।  ज्योतीरूपमशेषबाह्यरहितं देदीप्यमानं परंतत्त्वं तत्परमस्ति वस्तुविषयं शाण्डिल्य विद्धीह तत्  ॥  ३३
॥  तारं ज्योतिषिसंयोज्य किंचिदुन्नमयन्भ्रुवौ  ।  पूर्वाभ्यासस्य मार्गोऽयमुन्मनीकारकः क्षणात्॥  ३४
॥  तस्मात्खेचरीमुद्रामभ्यसेत्  ।  तत उन्मनी भवति  ।  ततो योग-निद्रा भवति  ।  लब्धयोगनिद्रस्य योगिनः कालो नास्ति  ।  शक्तिमध्ये मनःकृत्वा शक्तिं मानसमध्यगाम्  ।  मनसा मन आलोक्य शाण्डिल्य त्वं सुखीभव  ॥  ३५
॥  खमध्ये कुरु चात्मानमात्ममध्ये च खं कुरु  ।  सर्वं च खमयंकृत्वा न किंचिदपि चिन्तय  ॥  ३६
॥  बाह्यचिन्ता न कर्तव्या तथैवान्तर-चिन्तिका  ।  सर्वचिन्तां परित्यज्य चिन्मात्रपरमो भव  ॥  ३७
॥  कर्पूरमनलेयद्वत्सैन्धवं सलिले यथा  ।  तथा च लीयमानं सन्मनस्तत्त्वे विलीयते  ॥  ३८
॥ज्ञेयं सर्वप्रतीतं च तज्ज्ञानं मन उच्यते  ।  ज्ञानं ज्ञेयं समं नष्टं नान्यः पन्थाद्वितीयकः  ॥  ३९
॥  ज्ञेयवस्तुपरित्यागाद्विलयं याति मानसम्  ।  मानसेविलयं याते कैवल्यमवशिष्यते  ॥  ४०
॥  द्वौ क्रमौ चित्तनाशस्य योगो ज्ञानंमुनीश्वर  ।  योगस्तद्वृत्तिरोधो हि ज्ञानं सम्यगवेक्षणम्  ॥  ४१
॥  तस्मिन्निरोधितेनूनमुपशान्तं मनो भवेत्  ।  मनःस्पन्दोपशान्त्याऽयं संसारः प्रविलीयते  ॥  ४२
॥सूर्यालोकपरिस्पन्दशान्तौ व्यवहृतिर्यथा  ।  शास्त्रसज्जनसंपर्कवैराग्याभ्यास-योगतः  ॥  ४३
॥  अनास्थायां कृतास्थायां पूर्वं संसारवृत्तिषु  ।  यथाभिवाञ्छित-ध्यानाच्चिरमेकतयोहितात्  ॥  ४४
॥  एकतत्त्वदृढाभ्यासात्प्राणस्पन्दो निरुध्यते  ।पूरकाद्यनिलायामाद्वृढाभ्यासादखेदजात्  ॥  ४५
॥  एकान्तध्यानयोगाच्च मनःस्प-न्दो निरुध्यते  ।  ओङ्कारोच्चारणप्रान्तशब्दतत्त्वानुभावनात्  ।  सुषुप्ते संविदा ज्ञातेप्राणस्पन्दो निरुध्यते  ॥  ४६
॥  तालुमूलगतां यत्नाज्जिह्वयाक्रम्य घण्टिकाम्  ।ऊर्ध्वरन्ध्रगते प्राणे प्राणस्पन्दो निरुध्यते  ॥  ४७
॥  प्राणे गलितसंवित्तौ तालूर्ध्वंद्वादशान्तगे  ।  अभ्यासादूर्ध्वरन्ध्रेण प्राणस्पन्दो निरुध्यते  ॥  ४८
॥  द्वादशा-ङ्गुलपर्यन्ते नासाग्रे विमलेऽम्व्ररे  ।  संविद्दृशि प्रशास्यन्त्यां प्राणस्पन्दोनिरुध्यते  ॥  ४९
॥  भ्रूमध्ये तारकालोकशान्तावन्तमुपागते  ।  चेतनैकतने बद्धे----------------------४१६-
-प्राणस्पन्दो निरुध्यते  ॥  ५०
॥  ओमित्येव यदुद्भूतं ज्ञानं ज्ञेयात्मकं शिवम्  ।असंस्पृष्टविकल्पांशं प्राणस्पन्दो निरुध्यते  ॥  ५१
॥  चिरकालं हृदेकान्तव्योम-संवेदनान्मुने  ।  अवासनमनोध्यानात्प्राणस्पन्दो निरुध्यते  ॥  ५२
॥  एभिःक्रमैस्तथाऽन्यैश्च नानासंकल्पकल्पितैः  ।  नानादेशिकवक्त्रस्थैः प्राणस्पन्दो निरु-ध्यते  ॥  ५३
॥  आकुञ्चनेन कुण्डलिन्याः कवाटमुद्धाट्य मोक्षद्वारं विभेदयेत्  ।येन मार्गेण गन्तव्यं तद्द्वारं मुखेनाच्छाद्य प्रसुप्ता कुण्डलिनी कुटिलाकारासर्पवद्वेष्टिता भवति  ।  सा शक्तिर्येन चालिता स्यात्स तु मुक्तो भवति  ।  साकुण्डलिनी कण्ठोर्ध्वभागे सुप्ता चेद्योगिनां मुक्तये भवति  ।  बन्धनायाधोमूढानाम्  ।  इडादिमार्गद्वयं विहाय सुषुम्नामार्गेणागच्छेत्तद्विष्णोः परमंपदम्  ।  मरुदभ्यसनं सर्वं मनोयुक्तं समभ्यसेत्  ।  इतरत्र न कर्तव्या मनोवृत्ति-र्मनीषिणा  ॥  ५४
॥  दिवा न पूजयेद्विष्णुं रात्रौ नैव प्रपूजयेत्  ।  सततं पूजयेद्विष्णुंदिवारात्रं न पूजयेत्  ॥  ५५
॥  सुषिरो ज्ञानजनकः पञ्चस्नोतःसमन्वितः  ।  तिष्ठतेखेचरी मुद्रा त्वं हि शाण्डिल्यतां भज  ॥  ५६
॥  सव्यदक्षिणनाडीस्थो मध्ये चरतिमारुतः  ।  तिष्ठतः खेचरी मुद्रा तस्मिन्स्थाने न संशयः  ॥  ५७
॥  इडापिङ्गल-योर्मध्ये शून्यं चैवानिलं ग्रसेत्  ।  तिष्ठन्ती खेचरी मुद्रा तत्र सत्यं प्रतिष्ठितम्॥  ५८
॥  सोमसूर्यद्वयोर्मध्ये निरालम्बतले पुनः  ।  संस्थिता व्योमचक्रे सामुद्रा नाम्ना च खेचरी  ॥  ५९
॥  छेदनचालनदाहैः फलां परां जिह्वां कृत्वादृष्टिं भ्रूमध्ये स्थाप्य कपालकुहरे जिह्वा विपरीतगा यदा भवति तदाखेचरी मुद्रा जायते  ।  जिह्वा चित्तं च खे चरति तेनोर्ध्वजिह्वः पुमानमृतोभवति  ।  वामपादमूलेन योनिं संपीड्य दक्षिणपादं प्रसार्य तं कराभ्यांधृत्वा नासाभ्यां वायुमापूर्य कण्ठबन्धं समारोप्योर्णतो वायुं धारयेत्  ।तेन सर्वक्लेशहानिः  ।  ततः पीयूषमिव विषं जीर्यते  ।  क्षयगुल्मगुदावर्तजीर्णत्व-गादिदोषा नश्यन्ति  ।  एष प्राणजयोपायः सर्वमृत्यूपघातकः  ।  वामपादपार्ष्णियोनिस्थाने नियोज्य दक्षिणचरणं वामोरूपरि संस्थाप्य वायुमापूर्य हृदये चुबुकंनिधाय योनिमाकुञ्च्य मनोमध्ये यथाशक्ति धारयित्वा स्वात्मानं भावयेत्  ।तेनापरोक्षसिद्धिः  ।  बाह्यात्प्राणं समाकृष्य पूरयित्वोदरे स्थितम्  ।  नाभिमध्येच नासाग्रे पादाङ्गुष्ठे च यत्नतः  ॥  ६०
॥  धारयेन्मनसा प्राणं सन्ध्याकालेषुवा सदा  ।  सर्वरोगविनिर्मुक्तो भवेद्योगी गतक्लमः  ॥  ६१
॥  नासाग्रे वायुवि-----------------------४१७-
-जयं भवति  ।  नाभिमध्ये सर्वरोगविनाशः  ।  पादाङ्गुष्ठधारणाच्छरीरलघुताभवति  ।  रसनाद्वायुमाकृष्य यः पिबेत्सततं नरः  ।  श्रमदाहौ तु न स्यातांनश्यन्ति व्याधयस्तथा  ॥  ६२
॥  सन्ध्ययोर्ब्राह्मणः काले वायुमाकृष्य यःपिबेत्  ।  त्रिमासात्तस्य कल्याणी जायते वाक् सरस्वती  ॥  ६३
॥  एवं षण्मासा-भ्यासात्सर्वरोगनिवृत्तिः  ।  जिह्वया वायुमानीय जिह्वामूले निरोधयेत्  ।  यःपिबेदमृतं विद्वान्सकलं भद्रमश्नुते  ॥  ६४
॥  आत्मन्यात्मानमिडया धारयित्वाभ्रुवोरन्तरे विभेद्य त्रिदशाहारं व्याधिस्थोऽपि विमुच्यते  ॥  ६५
॥  नाडीभ्यांवायुमारोप्य नाभौ तुन्दस्य पार्श्वयोः  ।  घटिकैकां वहेद्यस्तु व्याधिभिः सविमुच्यते  ॥  ६६
॥  मासमेकं त्रिसन्ध्यं तु जिह्वयारोप्य मारुतम्  ।  विमेद्यत्रिदशाहारं धारयेत्तुन्दमध्यमे  ॥  ६७
॥  ज्वराः सर्वेऽपि नश्यन्ति विषाणिव्रिविधानि च  ।  मुहूर्तमपि यो नित्यं नासाग्रे मनसा सह  ॥  ६८
॥  सर्वंतरति पाप्मानं तस्य जन्मशतार्जितम्  ।  तारसंयमात्सकलविषयज्ञानं भवति  ।नासाग्रे चित्तसंयमादिन्द्रलोकज्ञानम्  ।  तदधश्चित्तसंयमादग्निलोकज्ञानम्  ।चक्षुषि चित्तसंयमात्सर्वलोकज्ञानम्  ।  श्रोत्रे चित्तस्य संयमाद्यमलोकज्ञानम्  ।तत्पार्श्वे संयमान्निरृतिलोकज्ञानम्  ।  पृष्ठभागे संयमाद्वरुणलोकज्ञानम्  ।वामकर्णे संयमाद्वायुलोकज्ञानम्  ।  कण्ठे संयमात्सोमलोकज्ञानम्  ।  वाम-चक्षुषि संयमाच्छिवलोकज्ञानम्  ।  मूर्ध्नि संयमाद्ब्रह्मलोकज्ञानम्  ।  पादाधोभागेसंयमादतललोकज्ञानम्  ।  पादे संयमाद्वितललोकज्ञानम्  ।  पादसन्धौ संय-मान्नितललोकज्ञानम्  ।  जङ्घे संयमात्सुतललोकज्ञानम्  ।  जानौ संयमान्महा-तललोकज्ञानम्  ।  ऊरौ चित्तसंयमाद्रसातललोकज्ञानम्  ।  कटौ चित्तसंयमा-त्तलातललोकज्ञानम्  ।  नाभौ चित्तसंयमाद्भूलोकज्ञानम्  ।  कुक्षौ संयमाद्भुव-र्लोकज्ञानम्  ।  हृदि चित्तस्य संयमात्स्वर्लोकज्ञानम्  ।  हृदयोर्ध्वभागे चित्तसं-यमान्महर्लोकज्ञानम्  ।  कण्ठे चित्तसंयमाज्जनोलोकज्ञानम्  ।  भ्रूमध्ये चित्त-संयमात्तत्तपोलोकज्ञानम्  ।  मूर्ध्नि चित्तसंयमात्सत्यलोकज्ञानम्  ।  धर्माधर्म-संयमादतीतानागतज्ञानम्  ।  तत्तज्जन्तुध्वनौ चित्तसंयमात्सर्वजन्तुरुतज्ञानम्  ।संचितकर्मणि चित्तसंयमात्पूर्वजातिज्ञानम्  ।  परचित्ते चित्तसंयमात्परचित्त-ज्ञानम्  ।  कायरूपे चित्तसंयमादन्यादृश्यरूपम्  ।  बले चित्तसंयमाद्धनुमदादि-बलम्  ।  सूर्ये चित्तसंयमाद्भुवनज्ञानम्  ।  चन्द्रे चित्तसंयमात्ताराव्यूहज्ञानम्  ।----------------------४१८-
-ध्रुवे तद्गतिदर्शनम्  ।  स्वार्थसंयमात्पुरुषज्ञानम्  ।  नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानम्  ।कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिवृत्तिः  ।  कूर्मनाड्यां स्थैर्यम्  ।  तारे सिद्धदर्शनम्  ।कायाकाशसंयमादाकाशगमनम्  ।  तत्तत्स्थाने संयमात्तत्तत्सिद्धयो भवन्ति  ॥  ७
॥अथ प्रत्याहारः  ।  स पञ्चविधः विषयेषु विचरतामिन्द्रियाणां बलादाहरणंप्रत्याहारः  ।  यद्यत्पश्यति तत्सर्वमात्मेति प्रत्याहारः  ।  नित्यविहितकर्मफल-त्यागः प्रत्याहारः  ।  सर्वविषयपराङ्मुखत्वं प्रत्याहारः  ।  अष्टादशसु मर्मस्थानेषुकर्माद्धारणं प्रत्याहारः  ।  पादाङ्गुष्ठगुल्फजङ्घाजानूरुपायुमेढ्रनाभिहृदयकण्ठ-कूपतालुनासाक्षिभ्रूमध्यललाटमूर्ध्ना स्थानानि  ।  तेषु क्रमादारोहावरोहक्रमेणप्रत्याहरेत्  ॥  ६९
॥  अथ धारणा  ।  सा त्रिविधा--आत्मनि मनोधारणंदहराकाशे बाह्याकाशधारणं पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशेषु पञ्चमूर्तिधारणं चेति॥  ७०
॥  अथ ध्यानम्  ।  तद्द्विविधं सगुणं निर्गुणं चेति  ।  सगुणं मूर्तिध्यानम्  ।निर्गुणमात्मयाथात्म्यम्  ॥  ७१
॥  अथ समाधिः  ।  जिवात्मपरमात्मैक्यावस्थात्रिपुटीरहिता परमानन्दस्वरूपा शुद्धचैतन्यात्मिका भवति  ॥  ७२
॥इति शाण्डिल्योपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥अथ शाण्डिल्यो ह वै ब्रह्मर्षिश्चतुर्षु वेदेषु ब्रह्मविद्यामलभमानः किंनामेत्यथर्वाणं भगवन्तमुपसन्नः पप्रच्छाधीहि भगवन् ब्रह्मविद्यां येन श्रेयो-ऽवाप्स्यामीति  ।  स होवाचाऽथर्वा शाण्डिल्य सत्यं विज्ञानमनन्तं ब्रह्म यस्मि-न्निदमोतं च प्रोतं च  ।  यस्मिन्निदं सं च वि चैति सर्वं यस्मिन्विज्ञाते सर्वमिदंविज्ञातं भवति  ।  तदपाणिपादमचक्षुःक्षोत्रमजिह्वमशरीरमग्राह्यमनिर्देश्यम्  ।यतो वाचो निवर्तन्ते  ।  अप्राप्य मनसा सह  ।  यत्केवलं ज्ञानगम्यम्  ।  प्रज्ञाच यस्मात्प्रसृता पुराणी  ।  यदेकमद्वितीयम्  ।  आकाशवत्सर्वगतं सुसूक्ष्मंनिरञ्जनं निष्क्रियं सन्मात्रं चिदानन्दैकरसं शिवं प्रशान्तममृतं तत्परं चब्रह्म  ।  तत्त्वमसि  ।  तज्ज्ञानेन हि विजानीहि  ।  य एको देव आत्मशक्तिप्रधानःसर्वज्ञः सर्वेश्वरः सर्वभूतान्तरात्मा सर्वभूताधिवासः सर्वभूतनिगूढो भूत-योनिर्योगैकगम्यः  ।  यश्च विश्वं सृजति विश्वं बिभर्ति विश्वं भुङ्क्ते स आत्मा  ।आत्मनि तं तं लोकं विजानीहि  ।  मा शोचीरात्मविज्ञानी शोकस्यान्तंगमिष्यति  ॥इति शाण्डिल्योपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥----------------------४१९-
-अथैनं शाण्डिल्योऽथर्वाणं पप्रच्छ यदेकमक्षरं निष्क्रियं शिवं सन्मात्रंपरंब्रह्म  ।  तस्मात्कथमिदं विश्वं जायते कथं स्थीयते कथमस्मिँल्लीयते  ।  तन्मेसंशयं छेत्तुमर्हसीति  ।  स होवाचाथर्वा सत्यं शाण्डिल्य परंब्रह्म निष्क्रियमक्ष-रमिति  ।  अथाप्यस्यारूपस्य ब्रह्मणस्त्रीणि रूपाणि भवन्ति-सकलं निष्कलं सक-लनिष्कलं चेति  ।  यत्सत्यं विज्ञानमानन्दं निष्क्रियं निरञ्जनं सर्वगतं सुसूक्ष्मंसर्वतोमुखमनिर्देश्यममृतमस्ति तदिदं निष्कलं रूपम्  ।  अथास्य या सहजा-स्त्यविद्या मूलप्रकृतिर्माया लोहितशुक्लकृष्णा  ।  तया सहायवान् देवः कृष्ण-पिङ्गलो ममेश्वर ईष्टे  ।  तदिदमस्य सकलनिष्कलं रूपम्  ॥  अथैष ज्ञानमयेनतपसा चीयमानोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति  ।  अथैतस्मात्तप्यमानात्सत्य-कामान्त्रीण्यक्षरान्यजायन्त  ।  तिस्रो व्याहृतयस्त्रिपदा गायत्री त्रयो वेदास्त्रयोदेवास्त्रयो वर्णास्त्रयोऽग्नयश्च जायन्ते  ।  योऽसौ देवो भगवान्सर्वैश्वर्यसंपन्नःसर्वव्यापी सर्वभूतानां हृदये संनिविष्टो मायावी मायया क्रीडति स ब्रह्मास विष्णुः स रुद्रः स इन्द्रः स सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि स एव पुरस्तात्सएव पश्चात्स एवोत्तरतः स एव दक्षिणतः स एवाधस्तात्स एवोपरिष्टात्स एवसर्वम्  ।  अथास्य देवस्यात्मशक्तेरात्मक्रीडस्य भक्तानुकम्पिनो दत्तात्रेयरूपासुरूपा तनूरवासा इन्दीवरदलप्रख्या चतुर्बाहुरघोरापापकाशिनी  ।  तदिदमत्यसकलं रूपम्  ॥  १
॥  अथ हैनमथर्वाणं शाण्डिल्यः पप्रच्छ भगवन्सन्मात्रंचिदानन्दैकरसं कस्मादुच्यते परंब्रह्मेति  ।  स होवाचाथर्वा यस्माच्च वृहतिवृंहयति च सर्वं तस्मादुच्यते परंब्रह्मेति  ।  अथ कस्मादुच्यते आत्मेति  ।यस्मात्सर्वमाप्नोति सर्वमादत्ते सर्वमत्ति च तस्मादुच्यते आत्मेति  ।  अथकस्मादुच्यते महेश्वर इति  ।  यस्मान्महत ईशः शब्दध्वन्या चात्मशक्त्या चमहत ईशते तस्मादुच्यते महेश्वर इति  ।  अथ कस्मादुच्यते दत्तात्रेय इति  ।यस्मात्सुदुश्चरं तपस्तप्यमानायात्रये पुत्रकामायातितरां तुष्टेन भगवताज्योतिर्मयेनात्मैव दत्तो यस्माच्चानसूयायामत्रेस्तनयोऽभवत्तस्मादुच्यते दत्ता-त्रेय इति  ।  अथ योऽस्य निरुक्तानि वेद स सर्वं वेद  ।  अथ यो ह वैविद्ययैनं परमुपास्ते सोऽहमिति स ब्रह्मविद्भवति  ॥  अत्रैते श्लोका भवन्ति--दत्तात्रेयं शिवं शान्तमिन्द्रनीलनिभं प्रभुम्  ।  आत्ममायारतं देवमवधूतंदिगम्बरम्  ॥  १
॥  भस्मोद्धूलितसर्वाङ्गं जटाजूटधरं विभुम्  ।  चतुर्बाहुमुदा-----------------------४२०-
-राङ्गं प्रफुल्लकमलेक्षणम्  ॥  २
॥  ज्ञानयोगनिधिं विश्वगुरुं योगिजनप्रियम्  ।भक्तानुकम्पिनं सर्वसाक्षिणं सिद्धसेवितम्  ॥  ३
॥  एवं यः सततं ध्यायेद्देव-देवं सनातनम्  ।  स मुक्तः सर्पपापेभ्यो निःश्रेयसमवाप्नुयात्  ॥  ४
॥  इत्यॐसत्यमित्युपनिषत्  ॥इति शाण्डिल्योपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति शाण्डिल्योपनिषत्समाप्ता  ॥  ६१
॥पैङ्गलोपनिषत्  ॥  ६२
॥पैङ्गलोपनिषद्वेद्यं परमानन्दविग्रहम्  ।परितः कलये रामं परमाक्षरवैभवम्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥अथ ह पैङ्गलो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्य द्वादशवर्षशुश्रूषापूर्वकं परमरहस्य-कैवल्यमनुब्रूहीति पप्रच्छ  ।  स होवाच याज्ञवल्क्यः सदेव सोम्येदमग्र आ-सीत्  ।  तन्नित्यमुक्तमविक्रियं सत्यज्ञानानन्दं परिपूर्णं सनातनमेकमेवाद्वितीयंब्रह्म  ।  तस्मिन्मरुशुक्तिकास्थाणुस्फटिकादौ जलरौप्यपुरुषरेखादिवल्लोहित-शुक्लकृष्णगुणमयी गुणसाम्यानिर्वाच्या मूलप्रकृतिरासीत्  ।  तत्प्रतिबिम्बितंयत्तत्साक्षिचैतन्यमासीत्  ।  सा पुनर्विकृतिं प्राप्य सत्त्वोद्रिक्ताऽव्यक्ताख्यावरण-शक्तिरासीत्  ।  तत्प्रतिबिम्बितं यत्तदीश्वरचैतन्यमासीत्  ।  स स्वाधीनमायःसर्वज्ञः सृष्टिस्थितिलयानामादिकर्ता जगदङ्कुररूपो भवति स्वस्मिन्विलीनंसकलं जगदाविर्भावयति  ।  प्राणिकर्मवशादेष पटो यद्वत्प्रसारितः प्राणि-कर्मक्षयात्पुनस्तिरोभावयति  ।  तस्मिन्नेवाखिलं विश्वं संकोचितपटवद्वर्तते  ।ईशाधिष्ठितावरणशक्तितो रजोद्रिक्ता महदाख्या विक्षेपशक्तिरासीत्  ।  तत्प्र-तिबिम्बितं यत्तद्धिरण्यगर्भचैतन्यमासीत्  ।  स महत्तत्त्वाभिमानी स्पष्टास्पष्ट-वपुर्भवति  ।  हिरण्यगर्भाधिष्ठितविक्षेपशक्तितस्तमोद्रिक्ताहंकाराभिधा स्थूल-शक्तिरासीत्  ।  तत्प्रतिबिम्बितं यत्तद्विराट्चैतन्यमासीत्  ।  स तदभिमानी स्पष्ट-वपुः सर्वस्थूलपालको विष्णुः प्रधानपुरुषो भवति  ।  तस्मादात्मन आकाशःसंभूतः  ।  आकाशाद्वायुः  ।  वायोरग्निः  ।  अग्नेरापः  ।  अद्भ्यः पृथिवी  ।  तानि----------------------४२१-
-पञ्च तन्मात्राणि त्रिगुणानि भवन्ति  ।  स्रष्टुकामो जगद्योनिस्तमोगुणमधिष्ठ्ययसूक्ष्मतन्मात्राणि भूतानि स्थूलीकर्तुं सोऽकामयत  ।  सृष्टेः परिमितानिभूतान्येकमेकं द्विधा विधाय पुनश्चतुर्धा कृत्वा स्वस्वेतरद्वितीयांशैः पञ्चधासंयोज्य पञ्चीकृतभूतैरनन्तकोटिब्रह्माण्डानि तत्तदण्डोचितचतुर्दशभुवनानितत्तद्भुवनोचितगोलकस्थूलशरीराण्यसृजत्  ।  स पञ्चभूतानां रजॐशांश्चतुर्धाकृत्वा भागत्रयात्पञ्चावृत्त्यात्मकं प्राणमसृजत्  ।  स तेषां तुर्यभागेन कर्मेन्द्रि-याण्यसृजत्  ।  स तेषां सत्त्वांशं चतुर्धा कृत्वा भागत्रयसमष्टितः पञ्चक्रिया-वृत्त्यात्मकमन्तःकरणमसृजत्  ।  स तेषां सत्त्वतुरीयभागेन ज्ञानेन्द्रियाण्य-सृजत्  ।  सत्त्वसमष्टित इन्द्रियपालकानसृजत्  ।  तानि सृष्टान्यण्डे प्राचिक्षि-पत्  ।  तदाज्ञया समष्ट्यण्डं व्याप्य तान्यतिष्ठन्  ।  तदाज्ञयाऽहंकारसमन्वितोविराट् स्थूलान्यरक्षत्  ।  हिरण्यगर्भस्तदाज्ञया सूक्ष्माण्यपालयत्  ।  अण्ड-स्थानि तानि तेन विना स्पन्दितुं चेष्टितुं वा न शेकुः  ।  तानि चेतनीकर्तुंसोऽकामयत ब्रह्माण्डब्रह्मरन्ध्राणि समस्तव्यष्टिमस्तकान्विदार्य तदेवानु-प्राविशत्  ।  तदा जडान्यपि तानि चेतनवत्स्वकर्माणि चक्रिरे  ।  सर्वज्ञेशोमायालेशसमन्वितो व्यष्टिदेहं प्रविश्य तया मोहितो जीवत्वमगमत्  ।  शरीर-त्रयतादात्म्यात्कर्तृत्वभोक्तृत्वतामगमत्  ।  जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिमूर्च्छामरणधर्मयुक्तोघटीयन्त्रवदुद्विग्नो जातो मृत इव कुलालचक्रन्यायेन परिभ्रमतीति  ॥  १
॥इति पैङ्गलोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥अथ पैङ्गलो याज्ञवल्क्यमुवाच सर्वलोकानां सृष्टिस्थित्यन्तकृद्विभुरीशःकथं जीवत्वमगमदिति  ।  स होवाच याज्ञवल्क्यः स्थूलसूक्ष्मकारणदेहोद्भव-पूर्वकं जीवेश्वरस्वरूपं विविच्य कथयामीति सावधानेनैकाग्रतया श्रूयताम्  ।ईशः पञ्चीकृतमहाभूतलेशानादाय व्यष्टिसमष्ट्यात्मकस्थूलशरीराणि यथाक्रम-मकरोत्  ।  कपालचर्मान्त्रास्थिमांसनखानि पृथिव्यंशाः  ।  रक्तमूत्रलालास्वेदादि-कमबंशाः  ।  क्षुत्तृष्णोष्णमोहमैथुनाद्या अग्न्यंशाः  ।  प्रचारणोत्तारणाश्वासादिकावाय्वंशाः  ।  कामक्रोधादयो व्योमांशाः  ।  एतत्संघातं कर्मणि संचितंत्वगादियुक्तं बाल्याद्यवस्थाभिमानास्पदं बहुदोषाश्रयं स्थूलशरीरं भवति  ॥अथापञ्चीकृतमहाभूतरजॐशभागत्रयसमष्टितः प्राणमसृजत्  ।  प्राणापानव्यानो-दानसमानाः प्राणवृत्तयः  ।  नागकूर्मकृकरदेवदत्तधनंजया उपप्राणाः  ।  हृदास-ननाभिकण्ठसर्वाङ्गानि स्थानानि  ।  आकाशादिरजोगुणतुरीयभागेन कर्मेन्द्रिय-----------------------४२२-
-मसृजत्  । वाक्पाणिपादपायूपस्थास्तद्वृत्तयः  ।  वचनादानगमनविसर्गानन्दास्त-द्विषयाः  ॥  एवं भूतसत्त्वांशभागत्रयसमष्टितोऽन्तःकरणमसृजत्  ।  अन्तःकरण-मनोबुद्धिचित्ताहंकारास्तद्वृत्तयः  ।  संकल्पनिश्चयस्मरणाभिमानानुसंधानास्तद्वि-षयाः  ।  गलवदननाभिहृदयभ्रूमध्यं स्थानम्  ।  भूतसत्त्वतुरीयभागेन ज्ञानेन्द्रि-यमसृजत्  ।  श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणास्तद्वृत्तयः  ।  शब्दस्पर्शरूपरसगन्धास्तद्वि-षयाः  ।  दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्चिवह्नीन्द्रोपेन्द्रमृत्युकाः  ।  चन्द्रो विष्णुश्चतुर्वक्त्रःशंभुश्च करणाधिपाः  ॥  अथान्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमयाःपञ्च कोशाः  ।  अन्नरसेनैव भूत्वाऽन्नरसेनाभिवृद्धिं प्राप्यान्नरसमयपृथिव्यांयद्विलीयते सोऽन्नमयकोशः  ।  तदेव स्थूलशरीरम्  ।  कर्मेन्द्रियैः सह प्राणादि-पञ्चकं प्राणमयकोशः  ।  ज्ञानेन्द्रियैः सह मनो मनोमयकोशः  ।  ज्ञानेन्द्रियैःसह बुद्धिर्विज्ञानमयकोशः  ।  एतत्कोशत्रयं लिङ्गशरीरम्  ।  स्वरूपाज्ञानमानन्द-मयकोशः  ।  तत्कारणशरीरम्  ।  अथ ज्ञानेन्द्रियपञ्चकं कर्मेन्द्रियपञ्चकं प्राणादि-पञ्चकं वियदादिपञ्चकमन्तःकरणचतुष्टयं कामकर्मतमांस्यष्टपुरम्  ॥  ईशाज्ञयाविराजो व्यष्टिदेहं प्रविश्य बुद्धिमधिष्ठाय विश्वत्वमगमत्  ।  विज्ञानात्मा चिदा-भासो विश्वो व्यावहारिको जाग्रत्स्थूलदेहाभिमानी कर्मभूरिति च विश्वस्यनाम भवति  ।  ईशाज्ञया सूत्रात्मा व्यष्टिसूक्ष्मशरीरं प्रविश्य मन अधिष्ठायतैजसत्वमगमत्  ।  तैजसः प्रातिभासिकः स्वप्नकल्पित इति तैजसस्य नामभवति  ।  ईशाज्ञया मायोपाधिरव्यक्तसमन्वितो व्यष्टिकारणशरीरं प्रविश्यप्राज्ञत्वमगमत्  ।  प्राज्ञोऽविच्छिन्नः पारमार्थिकः सुषुप्त्यभिमानीति प्राज्ञस्यनाम भवति  ।  अव्यक्तलेशाज्ञानाच्छादितपारमार्थिकजीवस्य तत्त्वमस्यादिवा-क्यानि ब्रह्मणैकतां जगुर्नेतरयोर्व्यावहारिकप्रातिभासिकयोः  ।  अन्तःकरणप्रति-बिम्बितचैतन्यं यत्तदेवावस्थात्रयभाग्भवति  ।  स जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यवस्थाः प्राप्यघटीयन्त्रवदुद्विग्नो जातो मृत इव स्थितो भवति  ।  अथ जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ति-मूर्च्छामरणाद्यवस्थाः पञ्च भवन्ति  ॥  तत्तद्देवताग्रहान्वितैः श्रोत्रादि-ज्ञानेन्द्रियैः शब्दाद्यर्थविषयग्रहणज्ञानं ज्ञाग्रदवस्था भवति  ।  तत्र भ्रूमध्यं गतोजीव आपादमस्तकं व्याप्य कृषिश्रवणाद्यखिलक्रियाकर्ता भवति  ।  तत्तत्फलभुक्च भवति  ।  लोकान्तरगतः कर्मार्जितफलं स एव भुङ्क्ते  ।  स सार्वभौमवद्व्य-वहाराच्छ्रान्तोऽन्तर्भवनं प्रवेष्टुं मार्गमाश्रित्य तिष्ठति  ।  करणोपरमे जाग्रत्सं-स्कारोत्थप्रबोधवद्ग्राह्यग्राहकरूपस्फुरणं स्वप्नावस्था भवति  ।  तत्र विश्व एव----------------------४२३-
-जाग्रद्व्यवहारलोपान्नाडीमध्यं चरंस्तैजसत्वमवाप्य वासनारूपकं जगद्वैचित्र्यंस्वभासा भासयन्यथेप्सितं स्वयं भुंङ्क्ते  ॥  चित्तैककरणा सुषुप्त्यवस्था भवति  ।भ्रमविश्रान्तशकुनिः पक्षौ संहृत्य नीषाभिमुखं यथा गच्छति तथा जीवोऽपिजाग्रत्स्वप्नप्रपञ्चे व्यवहृत्य श्रान्तोऽज्ञानं प्रविश्य स्वानन्दं भुङ्क्ते  ॥  अकस्मान्मु-द्गरदण्डाद्यैस्ताडितवद्भयाज्ञानाभ्यामिन्द्रियसंघातैः कम्पन्निव मृततुल्यामूर्च्छा भवति  ।  जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिमूर्च्छावस्थानामन्याऽऽब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तंसर्वजीवभयप्रदा स्थूलदेहविसर्जनी मरणावस्था भवति  ।  कर्मेन्द्रियाणिज्ञानेन्द्रियाणि तत्तद्विषयान्प्राणान्संहृत्य कामकर्मान्वित अविद्याभूतवेष्टितोजीवो देहान्तरं प्राप्य लोकान्तरं गच्छति  ।  प्राक्कर्मफलपाकेनावर्तान्तरकीठ-वद्विश्रान्तिं नैव गच्छति  ।  सत्कर्मपरिपाकतो बहूनां जन्मनामन्ते नृणांमोक्षेच्छा जायते  ।  तदा सद्गुरुमाश्रित्य चिरकालसेवया बन्धं मोक्षंकश्चित्प्रयाति  ।  अविचारकृतो बन्धो विचारान्मोक्षो भवति  ।  तस्मात्सदाविचारयेत्  ।  अध्यारोपापवादतः स्वरूपं निश्चयीकर्तुं शक्यते  ।  तस्मात्सदाविचारयेज्जगज्जीवपरमात्मनो जीवभावजगद्भावबाधे प्रत्यगभिन्नं ब्रह्मैवाव-शिष्यत इति  ॥  १
॥इति पैङ्गलोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥अथ हैनं पैङ्गलः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं महावाक्यविवरणमनुब्रूहीति  ।स होवाच याज्ञवल्क्यस्तत्त्वमसि त्वं तदसि त्वं ब्रह्मास्यहं ब्रह्मास्मीत्यनुसंधानंकुर्यात्  ।  तत्र पारोक्ष्यशबलः सर्वज्ञत्वादिलक्षणो मायोपाधिः सच्चिदानन्द-लक्षणो जगद्योनिस्तत्पदवाच्यो भवति  ।  स एवान्तःकरणसंभिन्नबोधोऽस्म-त्प्रत्ययावलम्बनस्त्वंपदवाच्यो भवति  ।  परजीवोपाधिमायाविद्ये विहाय तत्त्वं-पदलक्ष्यं प्रत्यगभिन्नं ब्रह्म  ।  तत्त्वमसीत्यहं ब्रह्मास्मीति वाक्यार्थविचारः श्रवणंभवति  ।  एकान्तेन श्रवणार्थानुसंधानं मननं भवति  ।  श्रवणमनननिर्विचि-कित्स्येऽर्थे वस्तुन्येकतानवत्तया चेतःस्थापनं निदिध्यासनं भवति  ।  ध्यातृध्यानेविहाय निवातस्थितदीपवद्ध्येयैकगोचरं चित्तं समाधिर्भवति  ।  तदानीमात्म-गोचरा वृत्तयः समुत्थिता अज्ञाता भवन्ति  ।  ताः स्मरणादनुमीयन्ते  ।इहानादिसंसारे संचिताः कर्मकोटयोऽनेनैव विलयं यान्ति  ।  ततोऽभ्यासपाट-वात्सहस्रशः सदाऽमृतधारा वर्षन्ति  ।  ततो योगवित्तमाः समाधिं धर्ममेघंप्राहुः  ।  वासनागाले निःशेषममुना प्रविलापिते कर्मसंचये पुण्यपापे समूलो-----------------------४२४-
-न्मूलिते प्राक्परोक्षमपि करतलामलकवद्वाक्यमप्रतिबद्धापरोक्षसाक्षात्कारंप्रसूयते  ।  तदा जीवन्मुक्तो भवति  ॥  ईशः पञ्चीकृतभूतानामपञ्चीकरणं कर्तुंसोऽकामयत  ।  ब्रह्माण्डतद्गतलोकान्कार्यरूपांश्च कारणत्वं प्रापयित्वा ततःसूक्ष्माङ्गं कर्मेन्द्रियाणि प्राणांश्च ज्ञानेन्द्रियाण्यन्तःकरणचतुष्टयं चैकीकृत्यसर्वाणि भौतिकानि कारणे भूतपञ्चके संयोज्य भूमिं जले जलं वह्नौ वह्निंवायौ वायुमाकाशे चाकाशमहंकारे चाहंकारं महति महदव्यक्तेऽव्यक्तं पुरुषेक्रमेण विलीयते  ।  विराड्ढिरण्यगर्भेश्वरा उपाधिविलयात्परमात्मनि लीयन्ते  ।पञ्चीकृतमहाभूतसंभवकर्मसंचितस्थूलदेहः कर्मक्षयात्सत्कर्मपरिपाकतोऽप-ञ्चीकरणं प्राप्य सूक्ष्मेणैकीभूत्वा कारणरूपत्वमासाद्य तत्कारणं कूटस्थेप्रत्यगात्मनि विलीयते  ।  विश्वतैजसप्राज्ञाः स्वस्वोपाधिलयात्प्रत्यगात्मनिलीयन्ते  ।  अण्डं ज्ञानाग्निना दग्धं कारणैः सह परमात्मनि लीनं भवति  ।ततो ब्राह्मणः समाहितो भूत्वा तत्त्वंपदैक्यमेव सदा कुर्यात्  ।  ततोमेघापायेंऽशुमानिवात्माऽविर्भवति  ।  ध्यात्वा मध्यस्थमात्मानं कलशान्तर-दीपवत्  ।  अङ्गुष्ठमात्रमात्मानमधूमज्योतिरूपकम्  ॥  १
॥  प्रकाशयन्तमन्तःस्थंध्यायेत्कूटस्थमव्ययम्  ।  ध्यायन्नास्ते मुनिश्चैव चासुप्तेरामृतेस्तु यः  ॥  २
॥जीवन्मुक्तः स विज्ञेयः स धन्यः कृतकृत्यवान्  ।  जीवन्मुक्तपदं त्यक्त्वास्वदेहे कालसात्कृते  ।  विशत्यदेहमुक्तत्वं पवनोऽस्पन्दतामिव  ॥  ३
॥अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत्  ।  अनाद्यनन्तंमहतः परं ध्रुवं तदेव शिष्यत्यमलं निरामयम्  ॥  ४
॥ इति  ।इति पैङ्गलोपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥अथ हैनं पैङ्गलः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं ज्ञानिनः किं कर्म का च स्थिति-रिति  ।  स होवाच याज्ञवल्क्यः  ।  अमानित्वादिसंपन्नो मुमुक्षुरेकविंशतिकुलंतारयति  ।  ब्रह्मविन्मात्रेण कुलमेकोत्तरशतं तारयति  ।  आत्मानं रथिनं विद्धिशरीरं रथमेव च  ।  बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च  ॥  १
॥  इन्द्रि-याणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान्  ।  जङ्गमानि विमानानि हृदयानि मनी-षिणः  ॥  २
॥  आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्महर्षयः  ।  ततो नारायणःसाक्षाद्धृदये सुप्रतिष्ठितः  ॥  ३
॥  प्रारब्धकर्मपर्यन्तमहिनिर्मोकवद्व्यवहरति  ।चन्द्रवच्चरते देही स मुक्तश्चानिकेतनः  ॥  ४
॥  तीर्थे श्वपचगृहे वा तनुंविहाय याति कैवल्यम्  ।  प्राणानवकीर्य याति कैवल्यम्  ॥  तं पश्चाद्विग्बलिं----------------------४२५-
-कुर्यादथवा स्वननं चरेत्  ।  पुंसः प्रव्रजनं प्रोक्तं नेतराय कदाचन  ॥  ५
॥नाशौचं नाग्निकार्यं च न पिण्डं नोदकक्रिया  ।  न कुर्यात्पार्वणादीनि ब्रह्मभू-ताय भिक्षवे  ॥  ६
॥  दग्धस्य दहनं नास्ति पक्वस्य पचनं यथा  ।  ज्ञानाग्नि-दग्धदेहस्य न च श्राद्धं न च क्रिया  ॥  ७
॥  यावच्चोपाधिपर्यन्तं तावच्छु-श्रूषयेद्गुरुम्  ।  गुरुवद्गुरुभार्यायां तत्पुत्रेषु च वर्तनम्  ॥  ८
॥  शुद्धमानसःशुद्धचिद्रूपः सहिष्णुः सोऽहमस्मि सहिष्णुः सोऽहमस्मीति प्राप्ते ज्ञानेनविज्ञाने ज्ञेये परमात्मनि हृदि संस्थिते देहे लब्धशान्तिपदं गते तदा प्रभा-मनोबुद्धिशून्यं भवति  ।  अमृतेन तृप्तस्य पयसा किं प्रयोजनम्  ।  एवं स्वात्मानंज्ञात्वा वेदैः प्रयोजनं किं भवति  ।  ज्ञानामृततृप्तयोगिनो न किंचित्कर्तव्य-मस्ति तदस्ति चेन्न स तत्त्वविद्भवति  । दूरस्थोऽपि न दूरस्थः पिण्डवर्जितःपिण्डस्थोऽपि प्रत्यगात्मा सर्वव्यापी भवति  ।  हृदयं निर्मलं कृत्वा चिन्तयित्वा-प्यनामयम्  ।  अहमेव परं सर्वमिति पश्येत्परं सुखम्  ॥  ९
॥  यथा जलेजलं क्षिप्तं क्षीरे क्षीरं घृते घृतम्  ।  अविशेषो भवेत्तद्वज्जीवात्मपरमात्मनोः॥  १०
॥  देहे ज्ञानेन दीपिते बुद्धिरखण्डाकाररूपा यदा भवति तदाविद्वान्ब्रह्मज्ञानाग्निना कर्मबन्धं निर्दहेत्  ।  ततः पवित्रं परमेश्वराख्यमद्वैतरूपंविमलाम्बराभम्  ।  यथोदके तोयमनुप्रविष्टं तथात्मरूपो निरुपाधिसंस्थितः॥  ११
॥  आकाशवत्सूक्ष्मशरीर आत्मा न दृश्यते वायुवदन्तरात्मा  ।  सबाह्यमभ्यन्तरनिश्चलात्मा ज्ञानोल्कया पश्यति चान्तरात्मा  ॥  १२
॥  यत्र यत्रमृतो ज्ञानी येन वा केन मृत्युना  ।  यथा सर्वगतं व्योम तत्र तत्र लयं गतः॥  १३
॥  घटाकाशमिवात्मानं विलयं वेत्ति तत्त्वतः  ।  स गच्छति निरालम्बंज्ञानालोकं समन्ततः  ॥  १४
॥  तपेद्वर्षसहस्राणि एकपादस्थितो नरः  ।  एतस्यध्यानयोगस्य कलां नार्हति षोडशीम्  ॥  १५
॥  इदं ज्ञानमिदं ज्ञेयं तत्सर्वं ज्ञातु-मिच्छति  ।  अपि वर्षसहस्रायुः शास्त्रान्तं नाधिगच्छति  ॥  १६
॥  विज्ञेयोऽ-क्षरतन्मात्रो जीवितं वापि चञ्चलम्  ।  विहाय शास्त्रजालानि यत्सत्यं तदु-पास्यताम्  ॥  १७
॥  अनन्तकर्मशौचं च जपो यज्ञस्तथैव च  ।  तीर्थयात्राभि-गमनं यावत्तत्त्वं न विन्दति  ॥  १८
॥  अहंब्रह्मेति नियतं मोक्षहेतुर्महात्म-नाम्  ।  द्वे पदे बन्धमोक्षाय न ममेति ममेति च  ॥  १९
॥  ममेति बध्यते जन्तु-र्निर्ममेति विमुच्यते  ।  मनसो ह्युन्मनीभावे द्वैतं नैवोपलभ्यते  ॥  २०
॥  यदायात्युन्मनीभावस्तदा तत्परमं पदम्  ।  यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र परं पदम्----------------------४२६-
-॥  २१
॥  तत्र तत्र परं ब्रह्म सर्वत्र समवस्थितम्  ।  हन्यान्मुष्टिभिराकाशंक्षुधार्तः खण्डयेत्तुषम्  ॥  २२
॥  नाहंब्रह्मेति जानाति तस्य मुक्तिर्न जायते  ।य एतदुपनिषदं नित्यमधीते सोऽग्निपूतो भवति  ।  स वायुपूतो भवति  ।  सआदित्यपूतो भवति  ।  स ब्रह्मपूतो भवति  ।  स विष्णुपूतो भवति  ।  स रुद्र-पूतो भवति  ।  स सर्वेषु तीर्थेषु स्नातो भवति  ।  स सर्वेषु वेदेष्वधीतोभवति  ।  स सर्ववेदव्रतचर्यासु चरितो भवति  ।  तेनेतिहासपुराणानां रुद्राणांशतसहस्राणि जप्तानि फलानि भवन्ति  ।  प्रणवानामयुतं जप्तं भवति  ।  दशपूर्वान्दशोत्तरान्पुनाति  ।  स पङ्क्तिपावनो भवति  ।  स महान्भवति  ।  ब्रह्महत्या-सुरापानस्वर्णस्तेयगुरुतल्पगमनतत्संयोगिपातकेभ्यः पूतो भवति  ।  तद्विष्णोःपरमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ॥  तद्विप्रासो विप-न्यवो जागृवांसः समिन्धते  ।  विष्णोर्यत्परमं पदम्  ॥  २३
॥ॐ सत्यमित्युपनिषत्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति पैङ्गलोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६२
॥भिक्षुकोपनिषत्  ॥  ६३
॥भिक्षूणां पटलं यत्र विश्रान्तिमगमत्सदा  ।तन्त्रैपदं ब्रह्मतत्त्वं ब्रह्ममात्रं करोतु माम्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ अथ भिक्षूणां मोक्षार्थिनां कुटीचकबहूदकहंसपरमहंसाश्चेति चत्वारः  ।कुटीचका नाम गौतमभरद्वाजयाज्ञवल्क्यवसिष्ठप्रभृतयोऽष्टौ ग्रासांश्चरन्तोयोगमार्गे मोक्षमेव प्रार्थयन्ते  ।  अथ बहूदका नाम त्रिदण्डकमण्डलुशिखाय-ज्ञोपवीतकाषायवस्त्रधारिणो ब्रह्मर्षिगृहे मधुमांसं वर्जयित्वाऽष्टौ ग्रासान्मैक्षा-चरणं कृत्वा योगमार्गे मोक्षमेव प्रार्थयन्ते  ।  अथ हंसा नाम ग्राम एकरात्रंनगरे पञ्चरात्रं क्षेत्रे सप्तरात्रं तदुपरि न वसेयुः  ।  गोमूत्रगोमयाहारिणो नित्यंचान्द्रायणपरायणा योगमार्गे मोक्षमेव प्रार्थयन्ते  ।  अथ परमहंसा नामसंवर्तकारुणिश्वेतकेतुजडभरतदत्तात्रेयशुकवामदेवहारीतकप्रभृतयोऽष्टौ ग्रासां-श्चरन्तो योगमार्गे मोक्षमेव प्रार्थयन्ते  ।  वृक्षमूले शून्यगृहे श्मशानवासिनो----------------------४२७-
-वा साम्बरा वा दिगम्बरा वा  ।  न तेषां धर्माधर्मौ लाभालाभौ शुद्धाशुद्धौद्वैतवर्जिता समलोष्टाश्मकाञ्चनाः सर्ववर्णेषु भैक्षाचरणं कृत्वा सर्वत्रात्मैवेतिपश्यन्ति  ।  अथ जातरूपधरा निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहाः शुक्लध्यानपरायणा आत्म-निष्ठाः प्राणसंधारणार्थं यथोक्तकाले भैक्षमाचरन्तः शून्यागारदेवगृहतृणकूट-वल्मीकवृक्षमूलकुलालशालाग्निहोत्रशालानदीपुलिनगिरिकन्दरकुहरकोटरनि-र्झरस्थण्डिले तत्र ब्रह्ममार्गे सम्यक्संपन्नाः शुद्धमानसाः परमहंसाचरणेनसंन्यासेन देहत्यागं कुर्वन्ति ते परमहंसा नामेत्युपनिषत्  ॥  १
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति भिक्षुकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६३
॥महोपनिषत्  ॥  ६४
॥यन्महोपनिषद्वेद्यं चिदाकाशतया स्थितम्  ।परमाद्वैतसाम्राज्यं तद्रामब्रह्म मे गतिः  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥अथातो महोपनिषदं व्याख्यास्यामस्तदाहुरेको ह वै नारायण आसीन्नब्रह्मा नेशानो नापो नाग्नीषोमौ नेमे द्यावापृथिवी न नक्षत्राणि न सूर्योन चन्द्रमाः  ।  स एकाकी न रमते  ।  तस्य ध्यानान्तःस्थस्य यज्ञस्तोममुच्यते  ।तस्मिन्पुरुषाश्चतुर्दश जायन्ते  ।  एका कन्या  ।  दशेन्द्रियाणि मन एकादशंतेजः  ।  द्वादशोऽहंकारः  ।  त्रयोदशकः प्राणः  ।  चतुर्दश आत्मा  ।  पञ्चदशीबुद्धिः  ।  भूतानि पञ्च तन्मात्राणि  ।  पञ्च महाभूतानि  ।  स एकः पञ्चविंशतिःपुरुषः  ।  तत्पुरुषं पुरुषो निवेश्य नास्य प्रधानसंवत्सरा जायन्ते  ।  संवत्सरा-दधिजायन्ते  ।  अथ पुनरेव नारायणः सोऽन्यत्कामो मनसाऽध्यायत  ।  तस्यध्यानान्तःस्थस्य ललाटान्त्रयक्षः शूलपाणिः पुरुषो जायते  ।  बिभ्रच्छ्रियं यशःसत्यं ब्रह्मचर्यं तपो वैराग्यं मन ऐश्वर्यं सप्रणवा व्याहृतय ऋग्यजुःसामाथर्वा-ङ्गिरसः सर्वाणि छन्दांसि तान्यङ्गे समाश्रितानि  ।  तस्मादीशानो महादेवोमहादेवः  ।  अथ पुनरेव नारायणः सोऽन्यत्कामो मनसाऽध्यायत  ।  तस्यध्यानान्तःस्थस्य ललाटात्स्वेदोऽपतत्  ।  ता इमाः प्रतता आपः ततस्तेजोहिरण्मयमण्डम्  ।  तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत  ।  सोऽध्यायत्  ।  पूर्याभिमुखो----------------------४२८-
-भूत्वा भूरिति व्याहृतिर्गायत्रं छन्द ऋग्वेदोऽग्निर्देवता  ।  पश्चिमाभिमुखो भूत्वाभुवरिति व्याहृतिस्त्रैष्टुभं छन्दो यजुर्वेदो वायुर्देवता  ।  उत्तराभिमुखो भूत्वास्वरिति व्याहृतिर्जागतं छन्दः सामवेदः सूर्यो देवता  ।  दक्षिणाभिमुखो भूत्वामहरिति व्याहृतिरानुष्टुभं छन्दोऽथर्ववेदः सोमो देवता  ।  सहस्रशीर्षं देवंसहस्राक्षं विश्वशंभुवम्  ।  विश्वतः परमं नित्यं विश्वं नारायणं हरिम्  ।  विश्व-मेवेदं पुरुषस्तद्विश्वमुपजीवति  ।  पतिं विश्वेश्वरं देवं समुद्रे विश्वरूपिणम्  ।पद्मकोशप्रतीकाशं लम्बत्याकोशसंनिभम्  ।  हृदयं चाप्यधोमुखं संतत्यैसीत्कराभिश्च  ।  तस्य मध्ये महानर्चिर्विश्वार्चिर्विश्वतोमुखम्  ।  तस्य मध्ये वह्नि-शिखा अणीयोर्ध्वा व्यवस्थिता  ।  तस्याः शिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः  ।स ब्रह्मा स ईशानः सेन्द्रः सोऽक्षरः परमः स्वराडिति महोपनिषत्  ॥  १
॥इति महोपनिषत्सु प्रथोमोऽध्यायः  ॥  १
॥शुको नाम महातेजाः स्वरूपानन्दतत्परः  ।  जातमात्रेण मुनिराड् यत्सत्यंतदवाप्तवान्  ॥  १
॥  तेनासौ स्वविवेकेन स्वयमेव महामनाः  ।  प्रविचार्य चिरंसाधु स्वात्मनिश्चयमाप्तवान्  ॥  २
॥  अनाख्यत्वादगम्यत्वान्मनःषष्टेन्द्रिय-स्थितेः  ।  चिन्मात्रमेवमात्माणुराकाशादपि सूक्ष्मकः  ॥  ३
॥  चिदणोः परम-स्यान्तःकोटिब्रह्माण्डरेणवः  ।  उत्पत्तिस्थितिमभ्येत्य लीयन्ते शक्तिपर्ययात्  ॥  ४
॥आकाशं बाह्यशून्यत्वादनाकाशं तु चित्त्वतः  ।  न किंचिद्यदनिर्देश्यं वस्तु सत्तेतिकिंचन  ॥  ५
॥  चेतनोऽसौ प्रकाशत्वाद्वेद्याभावाच्छिलोपमः  ।  स्वात्मनि व्योमनिस्वस्थे जगदुन्मेषचित्रकृत्  ॥  ६
॥  तद्भामात्रमिदं विश्वमिति न स्यात्ततः पृथक्  ।जगद्भेदोऽपि तद्भानमिति भेदोऽपि तन्मयः  ॥  ७
॥  सर्वगः सर्वसंबन्धोगत्यभावान्न गच्छति  ।  नास्त्यसावाश्रयाभावात्सद्रूपत्वादथास्ति च  ॥  ८
॥विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातेर्दातुः परायणम्  ।  सर्वसंकल्पसंन्यासश्चेतसा यत्परि-ग्रहः  ॥  ९
॥  जाग्रतः प्रत्ययाभावं यस्याहुः प्रत्ययं बुधाः ।  यत्संकोचविका-साभ्यां जगत्प्रलयसृष्टयः  ॥  १०
॥  निष्ठा वेदान्तवाक्यानामथ वाचामगोचरः  ।अहं सच्चित्परानन्दब्रह्मैवास्मि न चेतरः  ॥  ११
॥  स्वयैव सूक्ष्मया बुद्ध्या सर्वंविज्ञातवाञ्छुकः  ।  स्वयं प्राप्ते परे वस्तुन्यविश्रान्तमनाः स्थितः  ॥  १२
॥  इदंवस्त्विति विश्वासं नासावात्मन्युपाययौ  ।  केवलं विररामास्य चेतो विषय-चापलम्  ।  भोगेभ्यो भूरिभङ्गेभ्यो धाराभ्य इव चातकः  ॥  १३
॥  एकदा----------------------४२९-
-सोऽमलप्रज्ञो मेरावेकान्तसंस्थितः  ।  पप्रच्छ पितरं भक्त्या कृष्णद्वैपायनंमुनिम्  ॥  १४
॥  संसाराडम्बरमिदं कथमभ्युत्थितं मुने  ।  कथं च प्रशमंयाति किं यत्कस्य कदा वद  ॥  १५
॥  एवं पृष्टेन मुनिना व्यासेनाखिलमा-त्मजे  ।  यथावदखिलं प्रोक्तं वक्तव्यं विदितात्मना  ॥  १६
॥  अज्ञासिषं पूर्वमे-वमहमित्यथ तत्पितुः  ।  स शुकः स्वकया बुद्ध्या न वाक्यं बहु मन्यते  ॥  १७
॥व्यासोऽपि भगवान्बुद्ध्वा पुत्राभिप्रायमीदृशम्  ।  प्रत्युवाच पुनः पुत्रं नाहंजानामि तत्त्वतः  ॥  १८
॥  जनको नाम भूपालो विद्यते मिथिलापुरे  ।यथावद्वेत्त्यसौ वेद्यं तस्मात्सर्वमवाप्स्यसि  ॥  १९
॥  पित्रेत्युक्तः शुकः प्राया-त्सुमेरोर्वसुधातलम्  ।  विदेहनगरीं प्राप जनकेनाभिपालिताम्  ॥  २०
॥आवेदितोऽसौ याष्टीकैर्जनकाय महात्मने  ।  द्वारि व्याससुतो राजञ्छुकोऽत्रस्थितवानिति  ॥  २१
॥  जिज्ञासार्थं शुकस्यासावास्तामेवेत्यवज्ञया  ।  उक्त्वाबभूव जनकस्तूष्णीं सप्त दिनान्यथ  ॥  २२
॥  ततः प्रवेशयामास जनकःशुकमङ्गणे  ।  तत्राहानि स सप्तैव तथैवावसदुन्मनाः  ॥  २३
॥  ततः प्रवेश-यामास जनकोऽन्तःपुराजिरे  ।  राजा न दृश्यते तावदिति सप्त दिनानि तम्॥  २४
॥  तत्रोन्मदाभिः कान्ताभिर्भोजनैर्भोगसंचयैः  ।  जनको लालयामासशुकं शशिनिभाननम्  ॥  २५
॥  ते भोगास्तानि भोज्यानि व्यासपुत्रस्य तन्मनः  ।नाजहुर्मन्दपवनो बद्धपीठमिवाचलम्  ॥  २६
॥  केवलं सुसमः स्वच्छो मौनीमुदितमानसः  ।  संपूर्ण इव शीतांशुरतिष्ठदमलः शुकः  ॥  २७
॥  परिज्ञात-स्वभावं तुं शुकं स जनको नृपः  ।  आनीय मुदितात्मानमवलोक्य ननामह  ॥  २८
॥  निःशेषितजगत्कार्यः प्राप्ताखिलमनोरथः  ।  किमीप्सितं तवेत्याहकृतस्वागत आह तम्  ॥  २९
॥  संसाराडम्बरमिदं कथमभ्युत्थितं गुरो  ।  कथंप्रशममायाति यथावत्कथयाशु मे  ॥  ३०
॥  यथावदखिलं प्रोक्तं जनकेनमहात्मना  ।  तदेव तत्पुरा प्रोक्तं तस्य पित्रा महाधिया  ॥  ३१
॥  स्वयमेवमया पूर्वमभिज्ञातं विशेषतः  ।  एतदेव हि पृष्टेन पित्रा मे समुदाहृतम्  ॥  ३२
॥भवताप्येष एवार्थः कथितो वाग्विदां वर  ।  एष एव हि वाक्यार्थः शास्त्रेषुपरिदृश्यते  ॥  ३३
॥  मनोविकल्पसंजातं तद्विकल्पपरिक्षयात्  ।  क्षीयते दग्ध-संसारो निःसार इति निश्चितः  ॥  ३४
॥  तत्किमेतन्महाभाग सत्यं ब्रूहिममाचलम्  ।  त्वत्तो विश्रममाप्नोमि चेतसा भ्रमता जगत्  ॥  ३५
॥  शृणुतावदिदानीं त्वं कथ्यमानमिदं मया  ।  श्रीशुकं ज्ञानविस्तारं बुद्धिसारान्तरा-----------------------४३०-
-न्तरम्  ॥  ३६
॥  यद्विज्ञानात्पुमान्सद्यो जीवन्मुक्तत्वमाप्नुयात्  ॥  ३७
॥  दृश्यंनास्तीति बोधेन मनसो दृश्यमार्जनम्  ।  संपन्नं चेत्तदुत्पन्ना परा निर्वाणनि-र्वृतिः  ॥  ३८
॥  अशेषेण परित्यागो वासनायां य उत्तमः  ।  मोक्ष इत्युच्यतेसद्भिः स एव विमलक्रमः  ॥  ३९
॥  ये शुद्धवासना भूयो न जन्मानर्थभा-गिनः  ।  ज्ञातज्ञेयास्त उच्यन्ते जीवन्मुक्ता महाधियः  ॥  ४०
॥  पदार्थभाव-नादार्ढ्यं बन्ध इत्यभिधीयते  ।  वासनातानवं ब्रह्मन्मोक्ष इत्यभिधीयते  ॥  ४१
॥तपःप्रभृतिना यस्मै हेतुनैव विना पुनः  ।  भोगा इह न रोचन्ते स जीवन्मुक्तौच्यते  ॥  ४२
॥  आपतत्सु यथाकालं सुखदुःखेष्वनारतः  ।  न हृष्यतिग्लायति यः स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ४३
॥  हर्षामर्षभयक्रोधकामकार्पण्य-दृष्टिभिः  ।  न परामृश्यते योऽन्तः स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ४४
॥  अहंकारमयींत्यक्त्वा वासनां लीलयैव यः  ।  तिष्ठति ध्येयसंत्यागी स जीवन्मुक्त उच्यते॥  ४५
॥  ईप्सितानीप्सिते न स्तो यस्यान्तर्वर्तिदृष्टिषु  ।  सुषुप्तिवद्यश्चरति सजीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ४६
॥  अध्यात्मरतिरासीनः पूर्णः पावनमानसः  ।प्राप्तानुत्तमविश्रान्तिर्न किंचिदिह वाञ्छति  ।  यो जीवति गतस्नेहः स जीव-न्मुक्त उच्यते  ॥  ४७
॥  संवेद्येन हृदाकाशे मनागपि न लिप्यते  ।  यस्यासा-वजडा संवित्स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ४८
॥  रागद्वेषौ सुखं दुःखं धर्माधर्मौफलाफले  ।  यः करोत्यनपेक्ष्यैव स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ४९
॥  मौनवान्निरहं-भावो निर्मानो मुक्तमत्सरः  ।  यः करोति गतोद्वेगः स जीवन्मुक्त उच्यते॥  ५०
॥  सर्वत्र विगतस्नेहो यः साक्षिवदवस्थितः  ।  निरिच्छो वर्तते कार्ये सजीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ५१
॥  येन धर्ममधर्म च मनोमननमीहितम्  ।  सर्व-मन्तःपरित्यक्तं स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ५२
॥  यावती दृश्यकलना सकलेयंविलोक्यते  ।  सा येन सुष्ठु संत्यक्ता स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ५३
॥  कट्वम्ललवणंतिक्तममृष्टं मृष्टमेव च  ।  सममेव च यो भुङ्क्ते स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ५४
॥जरा मरणमापच्च राज्यं दारिद्र्यमेव च  ।  रम्यमित्येव यो भुङ्क्ते स जीवन्मुक्त उच्यते॥  ५५
॥  धर्माधर्मौ सुखं दुःखं तथा मरणजन्मनी  ।  धिया येन सुसंत्यक्तं सजीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ५६
॥  उद्वेगानन्दरहितः समया स्वच्छया धिया  ।  नशोचति न चोदेति स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ५७
॥  सर्वेच्छाः सकलाः शङ्काःसर्वेहाः सर्वनिश्चयाः  ।  धिया येन परित्यक्ताः स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ५८
॥जन्मस्थितिविनाशेषु सोदयास्तमयेषु च  ।  सममेव मनो यस्य स जीवन्मुक्त----------------------४३१-
-उच्यते  ॥  ५१
॥  न किंचन द्वेष्टि तथा न किंचिदपि काङ्क्षति  ।  भुङ्क्ते यःप्रकृतान्भोगान्स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ६०
॥  शान्तसंसारकलनः कलावानपिनिष्कलः  ।  यः सचित्तोऽपि निश्चित्तः स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ६१
॥  यःसमस्तार्थजालेषु व्यवहार्यपि निःस्पृहः  ।  परार्थेष्विव पूर्णात्मा स जीवन्मुक्तौच्यते  ॥  ६२
॥  जीवन्मुक्तपदं त्यक्त्वा स्वदेहे कालसात्कृते  ।  विशत्यदेहमु-क्तत्वं पवनोऽस्पन्दतामिव  ॥  ६३
॥  विदेहमुक्तो नोदेति नास्तमेति नशाम्यति  ।  न सन्नासन्न दूरस्थो न चाहं न च नेतरः  ॥  ६४
॥  ततः स्तिमि-तगम्भीरं न तेजो न तमस्ततम्  ।  अनाख्यमनभिव्यक्तं सत्किंचिदवशिष्यते॥  ६५
॥  न शून्यं नापि चाकारो न दृश्यं नापि दर्शनम्  ।  न च भूतपदा-र्थौघसदनन्ततया स्थितम्  ॥  ६६
॥  किमप्यव्यपदेशात्मा पूर्णात्पूर्णतराकृतिः  ।न सन्नासन्न सदसन्न भावो भावनं न च  ॥  ६७
॥  चिन्मात्रं चैत्यरहितम-नन्तमजरं शिवम्  ।  अनादिमध्यपर्यन्तं यदनादि निरामयम्  ॥  ६८
॥  द्रष्टृद-र्शनदृश्यानां मध्ये यद्दर्शनं स्मृतम्  ।  नातः परतरं किंचिन्निश्चयोऽस्त्यपरोमुने  ॥  ६९
॥  स्वयमेव त्वया ज्ञातं गुरुतश्च पुनः श्रुतम्  ।  स्वसंकल्पवशा-द्बद्धो निःसंकल्पाद्विमुच्यते  ॥  ७०
॥  तेन स्वयं त्वया ज्ञातं ज्ञेयं यस्य महा-त्मनः  ।  भोगेभ्यो ह्यरतिर्जाता दृश्याद्वा सकलादिह  ॥  ७१
॥  प्राप्तं प्राप्तव्यम-खिलं भवता पूर्णचेतसा  ।  स्वरूपे तपसि ब्रह्मन्मुक्तस्त्वं भ्रान्तिमुत्सृज  ॥  ७२
॥अतिबाह्यं तथा बाह्यमन्तराभ्यन्तरं धियः  ।  शुक पश्यन्न पश्येस्त्वं साक्षीसंपूर्णकेवलः  ॥  ७३
॥  विशश्राम शुकरतूष्णीं स्वस्थे परमवस्तुनि  ।  वीत-शोकभयायासो निरीहश्छिन्नसंशयः  ॥  ७४
॥  जगाम शिखरं मेरोः समाध्यर्थम-खण्डितम्  ॥  ७५
॥  तत्र वर्षसहस्राणि निर्विकल्पसमाधिना  ।  देशे स्थित्वाशशामासावात्मन्यस्नेहदीपवत्  ॥  ७६
॥  व्यपगतकलनाकलङ्कशुद्धः स्वयमम-लात्मनि पावने पदेऽसौ  ।  सलिलकण इवाम्बुधौ महात्मा विगलितवासन-मेकतां जगाम  ॥  ७७
॥इति महोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥निदाघो नाम मुनिराट् प्राप्तविद्यश्च बालकः  ।  विहृतस्तीर्थयात्रार्थं पित्रा-नुज्ञातवान्स्वयम्  ॥  १
॥  सार्धत्रिकोटितीर्थेषु स्नात्वा गृहमुपागतः  ।  स्वोदन्तंकथयामास ऋभुं नत्वा महायशाः  ॥  २
॥  सार्धत्रिकोटितीर्थेषु स्नानपुण्यप्र-भावतः  ।  प्रादुर्भूतो मनसि मे विचारः सोऽयमीदृशः  ॥  ३
॥  जायते म्रियते----------------------४३२-
-लोको म्रियते जननाय च  ।  अस्थिराः सर्व एवेमे सचराचरचेष्टिताः  ।  सर्वा-पदां पदं पापा भावा विभवभूमयः  ॥  ४
॥  अयःशलाकासदृशाः परस्परम-सङ्गिनः  ।  शुष्यन्ते केवला भावा मनःकल्पनयानया  ॥  ५
॥  भावेष्वरतिरा-याता पथिकस्य मरुष्विव  ।  शाम्यतीदं कथं दुःखमिति तप्तोऽस्मि चेतसा॥  ६
॥  चिन्तानिचयचक्राणि नानन्दाय धनानि मे  ।  संप्रसूतकलत्राणि गृहा-ण्युग्रापदामिव  ॥  ७
॥  इयमस्मि स्थितोदारा संसारे परिपेलवा  ।  श्रीर्मुनेपरिमोहाय सापि नूनं न शर्मदा  ॥  ८
॥  आयुः पल्लवकोणाग्रलम्बाम्बुकणभ-ङ्गुरम्  ।  उन्मत्त इव संत्यज्य याम्यकाण्डे शरीरकम्  ॥  ९
॥  विषयाशीविषा-सङ्गपरिजर्जरचेतसाम्  ।  अप्रौढात्मविवेकानामायुरायासकारणम्  ॥  १०
॥युज्यते वेष्टनं वायोराकाशस्य च खण्डनम्  ।  ग्रन्थनं च तरङ्गाणामास्थानायुषि युज्यते  ॥  ११
॥  प्राप्यं संप्राप्यते येन भूयो येन न शोच्यते  ।  परायानिर्वृतेः स्थानं यत्तज्जीवितमुच्यते  ॥  १२
॥  तरवोऽपि हि जीवन्ति जीवन्तिमृगपक्षिणः  ।  स जीवति मनो यस्य मननेनोपजीवति  ॥  १३
॥  जातास्तएव जगति जन्तवः साधुजीविताः  ।  ये पुनर्नेह जायन्ते शेषा जरठगर्दभाः॥  १४
॥  भारो विवेकिनः शास्त्रं भारो ज्ञानं च रागिणः  ।  अशान्तस्य मनोभारो भारोऽनात्मविदो वपुः  ॥  १५
॥  अहंकारवशादापदहंकाराद्दुराधयः  ।अहंकारवशादीहा नाहंकारात्परो रिपुः  ॥  १६
॥  अहंकारवशाद्यद्यन्मया भुक्तंचराचरम्  ।  तत्तत्सर्वमवस्त्वेव वस्त्वहंकाररिक्तता  ॥  १७
॥  इतश्चेतश्च सुव्यग्रंव्यर्थमेवाभिधावति  ।  मनो दूरतरं याति ग्रामे कौलेयको यथा  ॥  १८
॥क्रूरेण जडतां याता तृष्णाभार्यानुगामिना  ।  वशः कौलेयकेनेव ब्रह्मन्मुक्तोऽस्मिचेतसा  ॥  १९
॥  अप्यब्धिपानान्महतः सुमेरून्मूलनादपि  ।  अपि वह्न्यश-नाद्ब्रह्मन्विषमश्चित्तनिग्रहः  ॥  २०
॥  चित्तं कारणमर्थानां तस्मिन्सति जगत्त्र-यम्  ।  तस्मिन्क्षीणे जगत्क्षीणं तच्चिकित्स्यं प्रयत्नतः  ॥  २१
॥  यां यामहं मुनि-श्रेष्ठ संश्रयामि गुणश्रियम्  ।  तां तां कृन्तति मे तृष्णा तन्त्रीमिव कुमूषिका॥  २२
॥  पदं करोत्यलङ्घ्येऽपि तृप्ता विफलमीहते  ।  चिरं तिष्ठति नैकत्र तृष्णाचपलमर्कटी  ॥  २३
॥  क्षणमायाति पातालं क्षणं याति नभःस्थलम्  ।  क्षणंभ्रमति दिक्कुञ्जे तृष्णा हृत्पद्मषट्पदी  ॥  २४
॥  सर्वसंसारदुःखानां तृष्णैकादीर्घदुःखदा  ।  अन्तःपुरस्थमपि या योजयत्यतिसंकटे  ॥  २५
॥  तृष्णाविषूचि-कामन्त्रश्चिन्तात्यागो हि स द्विज  ।  स्तोकेनानन्दमायाति स्तोकेनायाति खेद-----------------------४३३-
-ताम्  ॥  २६
॥  नास्ति देहसमः शोच्यो नीचो गुणविवर्जितः  ॥  २७
॥कलेवरमहंकारगृहस्थस्य महागृहम्  ।  लुठत्वभ्येतु वा स्थैर्यं किमनेन गुरोमम  ॥  २८
॥  पङ्क्तिबद्धेन्द्रियपशुं वल्गत्तृष्णागृहाङ्गणम्  ।  चित्तभृत्यजनाकीर्णंनेष्टं देहगृहं मन  ॥  २९
॥  जिह्वामर्कटिकाक्रान्तवदनद्वारभीषणम्  ।  दृष्ट-दन्तास्थिशकलं नेष्टं देहगृहं मम  ॥  ३०
॥  रक्तमांसमयस्यास्य सबाह्याभ्यन्तरेमुने  ।  नाशैकधर्मिणो ब्रूहि कैव कायस्य रम्यता  ॥  ३१
॥  तडित्सु शरदभ्रेषुगन्धर्वनगरेषु च  ।  स्थैर्यं येन विनिर्णीतं स विश्वसितु विग्रहे  ॥  ३२
॥  शैशवेगुरुतो भीतिर्मातृतः पितृतस्तथा  ।  जनतो ज्येष्ठबालाच्च शैशवं भयमन्दिरम्॥  ३३
॥  स्वचित्तबिलसंस्थेन नानाविभ्रमकारिणा  ।  बलात्कामपिशाचेनविवशः परिभूयते  ॥  ३४
॥  दासाः पुत्राः स्त्रियश्चैव बान्धवाः सुहृदस्तथा  ।ह्वसन्त्युन्मत्तकमिव नरं वार्धककम्पितम्  ॥  ३५
॥  दैन्यदोषमयी दीर्घा वर्धतेवार्धके स्पृहा  ।  सर्वापदामेकसखी हृदि दाहप्रदायिनी  ॥  ३६
॥  क्वचिद्वाविद्यते यैषा संसारे सुखभावना  ।  आयुः स्तम्बमिवासाद्य कालस्तामपिकृन्तति  ॥  ३७
॥  तृणं पांशुं महेन्द्रं च सुवर्णं मेरुसर्षपम्  ।  आत्मंभरितयासर्वमात्मसात्कर्तुमुद्यतः  ।  कालोऽयं सर्वसंहारी तेनाक्रान्तं जगत्त्रयम्  ॥  ३८
॥मासपाञ्चालिकायास्तु यन्त्रलोलेऽङ्गपञ्जरे  ।  स्नाय्वस्थिग्रन्थिशालिन्याः स्त्रियःकिमिव शोभनम्  ॥  ३९
॥  त्वङ्मांसरक्तबाष्पाम्बु पृथक्कृत्वा विलोचने  । समा-लोकय रम्यं चेत्किं मुधा परिमुह्यसि  ॥  ४०
॥  मेरुशृङ्गतटोल्लासिगङ्गाचल-रयोपमा  ।  दृष्टा यमिन्मुने मुक्ताहारस्योल्लासशालिता  ॥  ४१
॥  श्मशानेषुदिगन्तेषु स एव ललनास्तनः  ।  श्वभिरास्वाद्यते काले लघुपिण्ड इवान्धसः॥  ४२
॥  केशकज्जलधारिण्यो दुःस्पर्शा लोचनप्रियाः  ।  दुष्कृताग्निशिखा नार्योदहन्ति तृणवन्नरम्  ॥  ४३
॥  ज्वलतामतिदूरेऽपि सरसा अपि नीरसाः  ।स्त्रियो हि नरकाग्नीनामिन्धनं चारु दारुणम्  ॥  ४४
॥  कामनाम्ना किरातेनविकीर्णा मुग्धचेतसः  ।  नार्यो नरविहङ्गानामङ्गबन्धनवागुराः  ॥  ४५
॥  जन्म-पल्वलमत्स्यानां चित्तकर्दमचारिणाम्  ।  पुंसां दुर्वासनारज्जुर्नारी बडिश-पिण्डिका  ॥  ४६
॥  सर्वेषां दोषरत्नानां सुसमुद्गिकयानया  ।  दुःखशृङ्खलयानित्यमलमस्तु मम स्त्रिया  ॥  ४७
॥  यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा निःस्त्रीकस्य क्वभोगभूः  ।  स्त्रियं त्यक्त्वा जगत्त्यक्तं जगत्त्यक्त्वा सुखी भवेत्  ॥  ४८
॥दिशोऽपि नहि दृश्यन्ते देशोऽप्यन्योपदेशकृत्  ।  शैला अपि विशीर्यन्ते----------------------४३४-
-शीर्यन्ते तारका अपि  ॥  ४९
॥  शुष्यन्त्यपि समुद्राश्च ध्रुवोऽप्यध्रुवजीवनः  ।सिद्धा अपि विनश्यन्ति जीर्यन्ते दानवादयः  ॥  ५०
॥  परमेष्ठ्यपि निष्ठावा-न्हीयते हरिरप्यजः  ।  भावोऽप्यभावमायाति जीर्यन्ते वै दिगीश्वराः  ॥  ५१
॥ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च सर्वा वा भूतजातयः  ।  नाशमेवानुधावन्ति सलिलानीववाडवम्  ॥  ५२
॥  आपदः क्षणमायान्ति क्षणमायान्ति संपदः  ।  क्षणंजन्माथ मरणं सर्वं नश्वरमेव तत्  ॥  ५३
॥  अशूरेण हताः शूरा एकेनापिशतं हतम्  ।  विषं विषयवैषम्यं न विषं विषमुच्यते  ॥  ५४
॥  जन्मान्तरघ्नाविषया एकजन्महरं विषम्  ।  इति मे दोषदावाग्निदग्धे संप्रति चेतसि॥  ५५
॥  स्फुरन्ति हि न भोगाशा मृगतृष्णासरःस्वपि  ।  अतो मां बोधयाशुत्वं तत्त्वज्ञानेन वै गुरो  ॥  ५६
॥  नो चेन्मौनं समास्थाय निर्मानो गत-मत्सरः  ।  भावयन्मनसा विष्णुं लिपिकर्मार्पितोपमः  ॥  ५७
॥इति महोपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥निदाघ तव नास्त्यन्यज्ज्ञेयं ज्ञानवतां वर  ।  प्रज्ञया त्वं विजानासि ईश्वरा-नुगृहीतया  ।  चित्तमालिन्यसंजातं मार्जयामि भ्रमं मुने  ॥  १
॥  मोक्षद्वारेद्वारपालाश्चत्वारः परिकीर्तिताः  ।  शमो विचारः संतोषश्चतुर्थः साधुसङ्गमः॥  २
॥  एकं वा सर्वयत्नेन सर्वमुत्सृज्य संश्रयेत्  ।  एकस्मिन्वशगे यान्तिचत्वारोऽपि वशं गताः  ॥  ३
॥  शास्त्रैः सज्जनसंपर्कपूर्वकैश्च तपोदमैः  ।  आदौसंसारमुक्त्यर्थं प्रज्ञामेवाभिवर्धयेत्  ॥  ४
॥  स्वानुभूतेश्च शास्त्रस्य गुरोश्चैवैक-वाक्यता  ।  यस्याभ्यासेन तेनात्मा सततं चावलोक्यते  ॥  ५
॥  संकल्पाशानु-संधानवर्जनं चेत्प्रतिक्षणम्  ।  करोषि तदचित्तत्वं प्राप्त एवासि पावनम्॥  ६
॥  चेतसो यदकर्तृत्वं तत्समाधानमीरितम्  ।  तदेव केवलीभावं साशुभा निर्वृतिः परा  ॥  ७
॥  चेतसा संपरित्यज्य सर्वभावात्मभावनाम्  ।  यथातिष्ठसि तिष्ठ त्वं मूकान्धबधिरोपमः  ॥  ८
॥  सर्वं प्रशान्तमजमेकमनादि-मध्यमाभास्वरं स्वदनमात्रमचैत्यचिह्नम्  ।  सर्वं प्रशान्तमिति शब्दमयी चदृष्टिर्बाधार्थमेव हि मुधैव तदोमितीदम्  ॥  ९
॥  सर्वं किंचिदिदं दृश्यं दृश्यतेचिज्जगद्गतम्  ।  चिन्निष्पन्दांशमात्रं तन्नान्यदस्तीति भावय  ॥  १०
॥नित्यप्रबुद्धचित्तस्त्वं कुर्वन्वापि जगत्क्रियाम्  ।  आत्मैकत्वं विदित्वा त्वं तिष्ठा-क्षुब्धमहाब्धिवत्  ॥  ११
॥  तत्त्वावबोध एवासौ वासनातृणपावकः  ।  प्रोक्तःसमाधिशब्देन नतु तूष्णीमवस्थितिः  ॥  १२
॥  निरिच्छे संस्थिते रत्ने यथा----------------------४३५-
-लोकः प्रवर्तते  ।  सत्तामात्रे परे तत्त्वे तथैवायं जगद्गणः  ॥  १३
॥  अतश्चा-त्मनि कर्तृत्वमकर्तृत्वं च वै मुने  ।  निरिच्छत्वादकर्ताऽसौ कर्ता संनिधिमात्रतः॥  १४
॥  ते द्वे ब्रह्मणि विन्देत कर्तृताकर्तृते मुने  ।  यत्रैवैष चमत्कारस्तमाश्रित्यस्थिरो भव  ॥  १५
॥  तस्मान्नित्यमकर्ताहमिति भावनयेद्धया  ।  परमामृतनाम्नीसा समतैवावशिष्यते  ॥  १६
॥  निदाघ शृणु सत्त्वस्था जाता भुवि महा-गुणाः  ।  ते नित्यमेवाभुदिता मुदिताः ख इवेन्दवः  ॥  १७
॥  नापदि गलानिमा-यान्ति निशि हेमाम्बुजं यथा  ।  नेहन्ते प्रकृतादन्यद्रमन्ते शिष्टवर्त्मनि॥  १८
॥  आकृत्यैव विराजन्ते मैत्र्यादिगुणवृत्तिभिः  ।  समाः समरसाः सौम्यसततं साधुवृत्तयः  ॥  १९
॥  अब्धिवद्धतमर्यादा भवन्ति विशदाशयाः  ।नियतिं न विमुञ्चन्ति महान्तो भास्करा इव  ॥  २०
॥  कोऽहं कथमिदं चेतिसंसारमलमाततम्  ।  प्रविचार्यं प्रयत्नेन प्राज्ञेन सहसाधुना  ॥  २१
॥  नाकर्मसुनियोक्तव्यं नानार्येण सहावसेत्  ।  द्रष्टव्यः सर्वसंहर्ता न मृत्युरवहेलया॥  २२
॥  शरीरमस्थि मांसं च त्यक्त्वा रक्ताद्यशोभनम्  ।  भूतमुक्तावलीतन्तुंचिन्मात्रमवलोकयेत्  ॥  २३
॥  उपादेयानुपतनं हेयैकान्तविसर्जनम्  ।  यदेत-न्मनसो रूपं तद्बाह्यं विद्धि नेतरत्  ॥  २४
॥  गुरुशास्त्रोक्तमार्गेण स्वानुभूत्याच विद्घने  ।  ब्रह्मैवाहमिति ज्ञात्वा वीतशोको भवेन्मुनिः  ॥  २५
॥  यत्रनिशितासिशतपातनमुत्पलताडनवत्सोढव्यमग्निना दाहो हिमसेचनमिवाङ्गारा-वर्तनं चन्दनचर्चेव निरवधिनाराचविकिरपातो निदाघविनोदनधारागृहशीकर-वर्षणमिव स्वशिरश्छेदः सुखनिद्रेव मूकीकरणमाननमुद्रेव बाधिर्यं महानुप-चय इवेदं नावहेलनया भवितव्यमेवं दृढवैराग्याद्बोधो भवति  ॥  गुरुवाक्य-समुद्भूतस्वानुभूत्यादिशुद्धया  ।  यस्याभ्यासेन तेनात्मा सततं चावलोक्यते॥  २६
॥  विनष्टदिग्भ्रमस्यापि यथापूर्वं विभाति दिक्  ।  तथा विज्ञानविध्वस्तंजगन्नास्तीति भावय  ॥  २७
॥  न धनान्युपकुर्वन्ति न मित्राणि न बान्धवाः  ।न कायक्लेशवैधुर्यं न तीर्थायतनाश्रयः  ।  केवलं तन्मनोमात्रमयेनासाद्यतेपदम्  ॥  २८
॥  यानि दुःखानि या तृष्णा दुःसहा ये दुराधयः  ।  शान्तचेतःसुतत्सर्वं तमोऽर्केष्विव नश्यति  ॥  २९
॥  मातरीव परं यान्ति विवमाणिमृदूनि च  ।  विश्वासमिह भूतानि सर्वाणि शमशालिनि  ॥  ३०
॥  न रसायन-पानेन न लक्ष्म्यालिङ्गितेन च  ।  न तथा सुखमाप्नोति शमेनान्तर्यथा जनः॥  ३१
॥  श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च भुक्त्वा च दृष्ट्वा ज्ञात्वा शुभाशुभम्  ।  न हृष्यति----------------------४३६-
-ग्लायति यः स शान्त इति कथ्यते  ॥  ३२
॥  तुषारकरबिम्बाच्छं मनो यस्यनिराकुलम्  ।  मरणोत्सवयुद्धेषु स शान्त इति कथ्यते  ॥  ३३
॥  तपस्विषुबहुज्ञेषु याजकेषु नृपेषु च  ।  बलवत्सु गुणाढ्येषु शमवानेव राजते  ॥  ३४
॥संतोषामृतपानेन ये शान्तास्तृप्तिमागताः  ।  आत्मारामा महात्मानस्ते महा-पदमागताः  ॥  ३५
॥  अप्राप्तं हि परित्यज्य संप्राप्ते समतां गतः  ।  अदृष्टखेदा-खेदो यः संतुष्ट इति कथ्यते  ॥  ३६
॥  नाभिनन्दत्यसंप्राप्तं प्राप्तं भुङ्के यथेप्सि-तम्  ।  यः स सौम्यसमाचारः संतुष्ट इति कथ्यते  ॥  ३७
॥  रमते धीर्यथाप्राप्तेसाध्वीवाऽन्तःपुराजिरे  ।  सा जीवन्मुक्ततोदेति स्वरूपानन्ददायिनी  ॥  ३८
॥यथाक्षणं यथाशास्त्रं यथादेशं यथासुखम्  ।  यथासंभवसत्सङ्गमिमं मोक्षपथ-क्रमम्  ।  तावद्विचारयेत्प्राज्ञो यावद्विश्रान्तिमात्मनि  ॥  ३९
॥  तुर्यविश्रान्ति-युक्तस्य निवृत्तस्य भवार्णवात्  ।  जीवतोऽजीवतश्चैव गृहस्थस्याथवा यतेः॥  ४०
॥  नाकृतेन कृतेनार्थो न श्रुतिस्मृतिविभ्रमैः  ।  निर्मन्दर इवा-म्भोधिः स तिष्ठति यथास्थितः  ॥  ४१
॥  सर्वात्मवेदनं शुद्धं यदोदेतितवात्मकम्  ।  भाति प्रसृतिदिक्कालबाह्यं चिद्रूपदेहकम्  ॥  ४२
॥  एव-मात्मा यथा यत्र समुल्लासमुपागतः  ।  तिष्ठत्याशु तथा तत्र तद्रूपश्चविराजते  ॥  ४३
॥  यदिदं दृश्यते सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम्  ।  तत्सुषुप्ताविवस्वप्नः कल्पान्ते प्रविनश्यति  ॥  ४४
॥  ऋतमात्मा परं ब्रह्म सत्यमित्यादिकाबुधैः  ।  कल्पिता व्यवहारार्थं यस्य संज्ञा महात्मनः  ॥  ४५
॥  यथाकटकशब्दार्थः पृथग्भावो न काञ्चनात्  ।  न हेम कटकात्तद्वज्जगच्छ-ब्दार्थता परा  ॥  ४६
॥  तेनेयमिन्द्रजालश्रीर्जगति प्रवितन्यते  ।  द्रष्टुर्दृश्यस्यसत्तान्तर्बन्ध इत्यभिधीयते  ॥  ४७
॥  द्रष्टा दृश्यवशाद्बद्धो दृश्याभावे विमु-च्यते  ।  जगत्त्वमहमित्यादिसर्गात्मा दृश्यमुच्यते  ॥  ४८
॥  मनसैवेन्द्रजाल-श्रीर्जगति प्रवितन्यते  ।  यावदेतत्संभवति तावन्मोक्षो न विद्यते  ॥  ४९
॥ब्रह्मणा तन्यते विश्वं मनसैव स्वयंभुवा  ।  मनोमयमतो विश्वं यन्नाम परि-दृश्यते  ॥  ५०
॥  न बाह्ये नापि हृदये सद्रूपं विद्यते मनः  ।  यदर्थं प्रतिभानंतन्मन इत्यभिधीयते  ॥  ५१
॥  संकल्पनं मनो विद्धि संकल्पस्तत्र विद्यते  ।यत्र संकल्पनं तत्र मनोऽस्तीत्यवगम्यताम्  ॥  ५२
॥  संकल्पमनसी भिन्ने नकदाचन केनचित्  ।  संकल्पजाते गलिते स्वरूपमवशिष्यते  ॥  ५३
॥  अहं त्वंजगदित्यादौ प्रशान्ते दृश्यसंभ्रमे  ।  स्यात्तादृशी केवलता दृश्ये सत्तामुपागते----------------------४३७-
-॥  ५४
॥  महाप्रलयसंपत्तौ ह्यसत्तां समुपागते  ।  अशेषदृश्ये सर्गादौ शान्त-मेवावशिष्यते  ॥  ५५
॥  अस्त्यनस्तमितो भास्वानजो देवो निरामयः  ।  सर्वदासर्वकृत्सर्वः परमात्मेत्युदाहृतः  ॥  ५६
॥  यतो वाचो निवर्तन्ते यो मुक्तैरव-गम्यते  ।  यस्य चात्मादिकाः संज्ञाः कल्पिता न स्वभावतः  ॥  ५७
॥  चित्ता-काशं चिदाकाशमाकाशं च तृतीयकम्  ।  द्वाभ्यां शून्यतरं विद्धि चिदाकाशंमहामुने  ॥  ५८
॥  देशाद्देशान्तरप्राप्तौ संविदो मध्यमेव यत्  ।  निमेषेणचिदाकाशं तद्विद्धि मुनिपुङ्गव  ॥  ५९
॥  तस्मिन्निरस्तनिःशेषसंकल्पस्थितिमेषिचेत्  ।  सर्वात्मकं पदं शान्तं तदा प्राप्नोष्यसंशयः  ॥  ६०
॥  उदितौदार्य-सौन्दर्यवैराग्यरसगर्भिणी  ।  आनन्दस्यन्दिनी यैषा समाधिरभिधीयते  ॥  ६१
॥दृश्यासंभवबोधेन रागद्वेषादितानवे  ।  रतिर्बलोदिता यासौ समाधिरभिधी-यते  ॥  ६२
॥  दृश्यासंभवबोधो हि ज्ञानं ज्ञेयं चिदात्मकम्  ।  तदेव केवली-भावं ततोऽन्यत्सकलं मृषा  ॥  ६३
॥  मत्त ऐरावतो बद्धः सर्षपीकोणकटरे  ।मशकेन कृतं युद्धं सिंहौघैरेणुकोटरे  ॥  ६४
॥  पद्माक्षे स्थापितो मेरुर्निगीर्णोभृङ्गसूनुना  ।  निदाघ विद्धि तादृक्त्वं जगदेतद्भ्रमात्मकम्  ॥  ६५
॥  चित्तमेवहि संसारो रागादिक्लेशदूषितम्  ।  तदेव तैर्विनिर्मुक्तं भवान्त इति कथ्यते  ॥  ६६
॥  मनसा भाव्यमानो हि देहतां याति देहकः  ।  देहवासनया मुक्तोदेहधर्मैर्न लिप्यते  ॥  ६७
॥  कल्पं क्षणीकरोत्यन्तः क्षणं नयति कल्पताम्  ।मनोविलाससंसार इति मे निश्चिता मतिः  ॥  ६८
॥  नाविरतो दुश्चरितान्ना-शान्तो नासमाहितः  ।  नाशान्तमनसो वापि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात्  ॥  ६९
॥तद्ब्रह्मानन्दमद्वन्द्वं निर्गुणं सत्यचिद्घनम्  ।  विदित्वा स्वात्मनो रूपं न बिभेतितदाचन  ॥  ७०
॥  परात्परं यन्महतो महान्तं स्वरूपतेजोमयशाश्वतं शिवम्  ।कविं पुराणं पुरुषं सनातनं सर्वेश्वरं सर्वदेवैरुपास्यम्  ॥  ७१
॥  अहंब्रह्मेतिनियतं मोक्षहेतुर्महात्मनाम्  ।  द्वे पदे बन्धमोक्षाय निर्ममेति ममेति च  ।ममेति बध्यते जन्तुर्निर्ममेति विमुच्यते  ॥  ७२
॥  जीवेश्वरादिरूपेण चेतना-चेतनात्मकम्  ।  ईक्षणादिप्रवेशान्ता सृष्टिरीशेन कल्पिता  ।  जाग्रदादिविमो-क्षान्तः संसारो जीवकल्पितः  ॥  ७३
॥  त्रिणाचिकादियोगान्ता ईश्वरभ्रान्ति-माश्रिताः  ।  लोकायतादिसांख्यान्ता जीवविभ्रान्तिमाश्रिताः  ॥  ७४
॥  तस्मा-न्मुमुक्षुभिर्नैव मतिर्जीवेशवादयोः  ।  कार्या किंतु ब्रह्मतत्त्वं निश्चलेन विचार्य-ताम्  ॥  ७५
॥  अविशेषेण सर्वं तु यः पश्यति चिदन्वयात्  ।  स एव साक्षा-----------------------४३८-
-द्विज्ञानी स शिवः स हरिर्विधिः  ॥  ७६
॥  दुर्लभो विषयत्यागो दुर्लभं तत्त्व-दर्शनम्  ।  दुर्लभा सहजावस्था सद्गुरोः करुणां विना  ॥  ७७
॥  उत्पन्नशक्तिबोधस्यत्यक्तनिःशेषकर्मणः  ।  योगिनः सहजावस्था स्वयमेवोपजायते  ॥  ७८
॥  यदाह्येवैष एतस्मिन्नल्पमप्यन्तरं नरः  ।  विजानाति तदा तस्य भयं स्यान्नात्र संशयः॥  ७९
॥  सर्वगं सच्चिदानन्दं ज्ञानचक्षुर्निरीक्षते  ।  अज्ञानचक्षुर्नेक्षेत भास्वन्तंभानुमन्धवत्  ॥  ८०
॥  प्रज्ञानमेव तद्ब्रह्म सत्यप्रज्ञानलक्षणम्  ।  एवं ब्रह्मपरि-ज्ञानादेव मर्त्योऽमृतो भवेत्  ॥  ८१
॥  भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्व-संशयाः  ।  क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे  ॥  ८२
॥  अनात्मतां परि-त्यज्य निर्विकारो जगत्स्थितौ  ।  एकनिष्ठतयान्तःस्थः संविन्मात्रपरो भव  ॥  ८३
॥मरुभूमौ जलं सर्वं मरुभूमात्रमेव तत्  ।  जगत्त्रयमिदं सर्वं चिन्मात्रंस्वविचारतः  ॥  ८४
॥  लक्ष्यालक्ष्यमतिं त्यक्त्वा यस्तिष्ठेत्केवलात्मना  ।  शिवएव स्वयं साक्षादयं ब्रह्मविदुत्तमः  ॥  ८५
॥  अधिष्ठानमनौपम्यमवाङ्मनस-गोचरम्  ।  नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं च तदव्ययम्  ॥  ८६
॥  सर्वशक्तेर्महे-शस्य विलासो हि मनो जगत्  ।  संयमासंयमाभ्यां च संसारः शान्तिमन्व-गात्  ॥  ८७
॥  मनोव्याधेश्चिकित्सार्थमुपायं कथयामि ते  ।  यद्यत्स्वाभिमतंवस्तु तत्त्यजन्मोक्षमश्नुते  ॥  ८८
॥  स्वायत्तमेकान्तहितं स्वेप्सितत्यागवेदनम्  ।यस्य दुष्करतां यातं धिक्तं पुरुषकीटकम्  ॥  ८९
॥  स्वपौरुषैकसाध्येनस्वेप्सितत्यागरूपिणा  ।  मनःप्रशममात्रेण विना नास्ति शुभा गतिः  ॥  ९०
॥असंकल्पनशस्त्रेण छिन्नं चित्तमिदं यदा  ।  सर्वं सर्वगतं शान्तं ब्रह्म संपद्यतेतदा  ॥  ९१
॥  भव भावनया मुक्तो मुक्तः परमया धिया  ।  धारयात्मानम-व्यग्रो ग्रस्तचित्तं चितः पदम्  ॥  ९२
॥  परं पौरुषमाश्रित्य नीत्वा चित्तमचि-त्तताम्  ।  ध्यानतो हृदयाकाशे चिति चिच्चक्रधारया  ॥  ९३
॥  मनो मारयनिःशङ्कं त्वां प्रबध्नन्ति नारयः  ॥  ९४
॥  अयं सोऽहमिदं तन्म एतावन्मात्रकंमनः  ।  तदभावनमात्रेण दात्रेणेव विलीयते  ॥  ९५
॥  छिन्नाभ्रमण्डलं व्योम्नियथा शरदि धूयते  ।  वातेन कल्पकेनैव तथाऽन्तर्धूयते मनः  ॥  ९६
॥  कल्पा-न्तपवना वान्तु यान्तु चैकत्वमर्णवाः  ।  तपन्तु द्वादशादित्या नास्ति निर्मनसःक्षतिः  ॥  ९७
॥  असंकल्पनमात्रैकसाध्ये सकलसिद्धिदे  ।  असंकल्पातिसा-म्राज्ये तिष्ठावष्टब्धतत्पदः  ॥  ९८
॥  न हि चञ्चलताहीनं मनः क्वचन दृश्यते  ।----------------------४३९-
-चञ्चलत्वं मनोधर्मो वह्नेर्धर्मो यथोष्णता  ॥  ९९
॥  एषा हि चञ्चला स्पन्द-शक्तिश्चित्तत्वसंस्थिता  ।  तां विद्धि मानसीं शक्तिं जगदाडम्बरात्मिकाम्  ॥  १००
॥यत्तु चञ्चलताहीनं तन्मनोऽमृतमुच्यते  ।  तदेव च तपः शास्त्रसिद्धान्ते मोक्षौच्यते  ॥  १०१
॥  तस्य चञ्चलता यैषा त्वविद्या वासनात्मिका  ।  वासना-ऽपरनाम्नीं तां विचारेण विनाशय  ॥  १०२
॥  पौरुषेण प्रयत्नेन यस्मिन्नेव पदेमनः  ।  योज्यते तत्पदं प्राप्य निर्विकल्पो भवानघ  ॥  १०३
॥  अतः पौरुष-माश्रित्य चित्तमाक्रम्य चेतसा  ।  विशोकं पदमालम्ब्य निरातङ्कः स्थिरो भव॥  १०४
॥  मन एव समर्थं हि मनसो दृढनिग्रहे  ।  अराजकः समर्थः स्याद्राज्ञोनिग्रहकर्मणि  ॥  १०५
॥  तृष्णाग्राहगृहीतानां संसारार्णवपातिनाम्  ।  आवर्तै-रुह्यमानानां दूरं स्वमन एव नौः  ॥  १०६
॥  मनसैव मनश्छित्त्वा पाशंपरमबन्धनम्  ।  भवादुत्तारयात्मानं नासावन्येन तार्थते  ॥  १०७
॥  यायोदेति मनोनाम्नी वासना वासितान्तरा  ।  तां तां परिहरेत्प्राज्ञस्ततोऽविद्याक्षयो भवेत्  ॥  १०८
॥  भोगैकवासनां त्यक्त्वा त्यज त्वं भेदवासनाम्  ।भावाभावौ ततस्त्यक्त्वा निर्विकल्पः सुखी भव  ॥  १०९
॥  एष एव मनोनाश-स्त्वविद्यानाश एव च  ।  यत्तत्संवेद्यते किंचित्तत्रास्थापरिवर्जनम्  ॥  ११०
॥अनास्थैव हि निर्वाणं दुःखमास्थापरिग्रहः  ॥  १११
॥  अविद्या विद्यमानैवनष्टप्रज्ञेषु दृश्यते  ।  नाम्नैवाङ्गीकृताकारा सम्यक्प्रज्ञस्य सा कुतः  ॥  ११२
॥तावत्संसारभृगुषु स्वात्मना सह देहिनम्  ।  आन्दोलयति नीरन्ध्रं दुःखकण्ट-कशालिषु  ॥  ११३
॥  अविद्या यावदस्यास्तु नोत्पन्ना क्षयकारिणी  ।  स्वयमा-त्मावलोकेच्छा मोहसंक्षयकारिणी  ॥  ११४
॥  अस्याः परं प्रपश्यन्त्याः स्वात्म-नाशः प्रजायते  ।  दृष्टे सर्वगते बोधे स्वयं ह्येषा विलीयते  ॥  ११५
॥  इच्छा-मात्रमविद्येयं तन्नाशो मोक्ष उच्यते  ।  स चासंकल्पमात्रेण सिद्धो भवति वैमुने  ॥  ११६
॥  मनागपि मनोव्योम्नि वासनारजनीक्षये  ।  कलिका तनु-तामेति  चिदादित्यप्रकाशनात्  ॥  ११७
॥  चैत्यानुपातरहितं सामान्येन चसर्वगम्  ।  यच्चित्तत्त्वमनाख्येयं स आत्मा परमेश्वरः  ॥  ११८
॥  सर्वं चखल्विदं ब्रह्म नित्यचिद्घनमक्षतम्  ।  कल्पनाऽन्या मनोनाम्नी विद्यते नहिकाचन  ॥  ११९
॥  न जायते न म्रियते किंचिदत्र जगत्त्रये  ।  न च भाव-विकाराणां सत्ता क्वचन विद्यते  ॥  १२०
॥  केवलं केवलाभासं सर्वसामान्यम-क्षतम्  ।  चैत्यानुपातरहितं चिन्मात्रमिह विद्यते  ॥  १२१
॥  तस्मिन्नित्ये तते----------------------४४०-
-शुद्धे चिन्मात्रे निरुपद्रवे  ।  शान्ते शमसमाभोगे निर्विकारे चिदात्मनि॥  १२२
॥  यैषा स्वभावाभिमतं स्वयं संकल्प्य धावति  ।  चिच्चैत्यं स्वयमम्लानंमाननान्मन उच्यते  ।  अतः संकल्पसिद्धेयं संकल्पेनैव नश्यति  ॥  १२३
॥नाहंब्रह्मेति संकल्पात्सुदृढाद्बध्यते मनः  ।  सर्वं ब्रह्मेति संकल्पात्सुदृढान्मुच्यतेमनः  ॥  १२४
॥  कृशोऽहं दुःखबद्धोऽहं हस्तपादादिवानहम्  ।  इतिभावानुरूपेण व्यवहारेण बध्यते  ॥  १२५
॥  नाहं दुःखी न मे देहो बन्धःकोऽस्यात्मनि स्थितः  ।  इति भावानुरूपेण व्यवहारेण मुच्यते  ॥  १२६
॥नाहं मांसं न चास्थीनि देहादन्यः परोऽस्म्यहम्  ।  इति निश्चितवानन्तः-क्षीणविद्यो विमुच्यते  ॥  १२७
॥  कल्पितेयमविद्येयमनात्मन्यात्मभावनात्  ।परं पौरुषमाश्रित्य यत्नात्परमया धिया  ।  भोगेच्छां दूरतस्त्यक्त्वा निर्विकल्पःसुखी भव  ॥  १२८
॥  मम पुत्रो मम धनमहं सोऽयमिदं मम  ।  इतीयमि-न्द्रजालेन वासनैव विवल्गति  ॥  १२९
॥  मा भवाज्ञो भव ज्ञस्त्वं जहिसंसारभावनाम्  ।  अनात्मन्यात्मभावेन किमज्ञ इव रोदिषि  ॥  १३०
॥  कस्त-वायं जडो मूको देहो मांसमयोऽशुचिः  ।  यदर्थं सुखदुःखाभ्यामवशः परि-भूयसे  ॥  १३१
॥  अहो नु चित्रं यत्सत्यं ब्रह्म तद्विस्मृतं नृणाम्  ।  तिष्ठतस्तवकार्येषु माऽस्तु रागानुरञ्जना  ॥  १३२
॥  अहो नु चित्रं पद्मोत्थैर्बद्धास्तन्तुभि-रद्रयः  ।  अविद्यमाना या विद्या तया विश्वं खिलीकृतम्  ॥  १३३
॥  इदं तद्व-ज्रतां यातं तृणमात्रं जगत्त्रयम्  ॥  इत्युपनिषत्  ॥इति महोपनिषत्सु चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥ऋभुः  ॥  अथापरं प्रवक्ष्यामि शृणु तात यथायथम्  ।  अज्ञानभूः सप्तपदाज्ञभूः सप्तपदैव हि  ॥  १
॥  पदान्तराण्यसंख्यानि प्रभवन्त्यन्यथैतयोः  ।स्वरूपावस्थितिर्मुक्तिस्तद्भ्रंशोऽहन्त्ववेदनम्  ॥  २
॥  शुद्धसन्मात्रसंवित्तेः स्वरूपान्नचलन्ति ये  ।  रागद्वेषादयो भावास्तेषां नाज्ञत्वसंभवः  ॥  ३
॥  यः स्वरूपपरि-भ्रंशश्चेत्यार्थे चिति मज्जनम्  ।  एतस्मादपरो मोहो न भूतो न भविष्यति  ॥  ४
॥अर्थादर्थान्तरं चित्ते याति मध्ये तु या स्थितिः  ।  सा ध्वस्तमननाकारा स्वरूप-स्थितिरुच्यते  ॥  ५
॥  संशान्तसर्वसंकल्पा या शिलावदवस्थितिः  ।  जाग्रन्निद्रा-विनिर्मुक्ता सा स्वरूपस्थितिः परा  ॥  ६
॥  अहन्तांशे क्षते शान्ते भेदनि-ष्पन्दचित्तता  ।  अजडा या प्रचलति तत्स्वरूपमितीरितम्  ॥  ७
॥  बीज-----------------------४४१-
-जाग्रत्तथा जाग्रन्महाजाग्रत्तथैव च  ।  जाग्रत्स्वप्नस्तथा स्वप्नः स्वप्नजा-ग्रत्सुषुप्तिकम्  ॥  ८
॥  इति सप्तविधो मोहः पुनरेष परस्परम्  ।  श्लिष्टो भव-त्यनेकाग्र्यं शृणु लक्षणमस्य तु  ॥  ९
॥  प्रथमं चेतनं यत्स्यादनाख्यं निर्मलंचितः  ।  भविष्यच्चित्तजीवादिनामशब्दार्थभाजनम्  ॥  १०
॥  बीजरूपस्थितंजाग्रद्बीजजाग्रत्तदुच्यते  ।  एषा ज्ञप्तेर्नवावस्था त्वं जाग्रत्संस्थितिं शृणु  ॥  ११
॥नवप्रसूतस्य परादयं चाहमिदं मम  ॥  इति यः प्रत्ययः स्वस्थस्तज्जाग्रत्प्रागभा-वनात्  ॥  १२
॥  अयं सोऽहमिदं तन्म इति जन्मान्तरोदितः  ।  पीवरः प्रत्ययःप्रोक्तो महाजाग्रदिति स्फुटम्  ॥  १३
॥  अरूढमथवा रूढं सर्वथा तन्मयात्म-कम्  ।  यज्जाग्रतो मनोराज्यं यज्जाग्रत्स्वप्न उच्यते  ॥  १४
॥  द्विचन्द्रशुक्तिकारू-प्यमृगतृष्णादिभेदतः  ।  अभ्यासं प्राप्य जाग्रत्तत्स्वप्नो नानाविधो भवेत्  ॥  १५
॥अल्पकालं मया दृष्टमेतन्नोदेति यत्र हि  ।  परामर्शः प्रबुद्धस्य स स्वप्नैति कथ्यते  ॥  १६
॥  चिरं संदर्शनाभावादप्रफुल्लं बृहद्वचः  ।  चिरका-लानुवृत्तिस्तु स्वप्नो जाग्रदिवोदितः  ॥  १७
॥  स्वप्नजाग्रदिति प्रोक्तं जाग्रत्यपिपरिस्फुरत्  ।  षडवस्थापरित्यागो जडा जीवस्य या स्थितिः  ॥  १८
॥भविष्यद्दुःखबोधाढ्या सौषुप्तिः सोच्यते गतिः  ।  जगत्तस्यामवस्थायामन्त-स्तमसि लीयते  ॥  १९
॥  सप्तावस्था इमाः प्रोक्ता मया ज्ञानस्य वै द्विज  ।एकैका शतसंख्याऽत्र नानाविभवरूपिणी  ॥  २०
॥  इमां सप्तपदां ज्ञानभूमि-माकर्णयानघ  ।  नानया ज्ञातया भूयो मोहपङ्के निमज्जति  ॥  २१
॥  वदन्तिबहुभेदेन वादिनो योगभूमिकाः  ॥  मम त्वभिमता नूनमिमा एव शुभप्रदाः॥  २२
॥  अवबोधं विदुर्ज्ञानं तदिदं साप्तभूमिकम्  ।  मुक्तिस्तु ज्ञेयमित्युक्ताभूमिकासप्तकात्परम्  ॥  २३
॥  ज्ञानभूमिः शुभेच्छाख्या प्रथमा समुदाहृता  ।विचारणा द्वितीया तु तृतीया तनुमानसी  ॥  २४
॥  सत्त्वापत्तिश्चतुर्थीस्यात्ततोऽसंसक्तिनामिका  ।  पदार्थभावना षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता  ॥  २५
॥आसामन्तःस्थिता मुक्तिर्यस्यां भूयो न शोचति  ।  एतासां भूमिकानां त्वमिदंनिर्वचनं शृणु  ॥  २६
॥  स्थितः किं मूढ एवास्मि प्रेक्षेऽहं शास्त्रसज्जनैः  ।वैराग्यपूर्वमिच्छेति शुभेच्छेत्युच्यते बुधैः  ॥  २७
॥  शास्त्रसज्जनसंपर्क-वैराग्याभ्यासपूर्वकम्  ।  सदाचारप्रवृत्तिर्या प्रोच्यते सा विचारणा  ॥  २८
॥विचारणाशुभेच्छाभ्यामिन्द्रियार्थेषु रक्तता  ।  यत्र सा तनुतामेति प्रोच्यते----------------------४४२-
-तनुमानसी  ॥  २९
॥  भूमिकात्रितयाभ्यासाच्चित्ते तु विरतेर्विशात्  ।  सत्त्वा-त्मनि स्थिते शुद्धे सत्त्वापत्तिरुदाहृता  ॥  ३०
॥  दशाचतुष्टयाभ्यासादसंसर्गकलातु या  ।  रूढसत्त्वचमत्कारा प्रोक्ता संसक्तिनामिका  ॥  ३१
॥  भूमिकापञ्चका-भ्यासात्स्वात्मारामतया दृढम्  ।  आभ्यन्तराणां बाह्यानां पदार्थानामभावनात्॥  ३२
॥  परप्रयुक्तेन चिरं प्रयत्नेनावबोधनम्  ।  पदार्थभावना नाम षष्ठीभवति भूमिका  ॥  ३३
॥  भूमिषट्कचिराभ्यासाद्भेदस्यानुपलम्भनात्  ।  यत्स्व-भावैकनिष्ठत्वं सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः  ॥  ३४
॥  एषा हि जीवन्मुक्तेषु तुर्याव-स्थेति विद्यते  ।  विदेहमुक्तिविषयं तुर्यातीतमतः परम्  ॥  ३५
॥  ये निदाघमहाभागाः सप्तमीं भूमिमाश्रिताः  ।  आत्मारामा महात्मानस्ते महत्पद-मागताः  ॥  ३६
॥  जीवन्मुक्ता न मज्जन्ति सुखदुःखरसस्थिते  ।  प्रकृतेनाथकार्येण किंचित्कुर्वन्ति वा न वा  ॥  ३७
॥  पार्श्वस्थबोधिताः सन्तः पूर्वा-चारक्रमागतम्  ।  आचारमाचरन्त्येव सुप्तबुद्धवदुत्थिताः  ॥  ३८
॥  भू-मिकासप्तकं चैतद्धीमतामेव गोचरम्  ।  प्राप्य ज्ञानदशामेतां पशुम्लेच्छाद-योऽपि ये  ॥  ३९
॥  सदेहा वाप्यदेहा वा ते मुक्ता नात्र संशयः  ।  ज्ञप्तिर्हिग्रन्थिविच्छेदस्तस्मिन्सति विमुक्तता  ॥  ४०
॥  मृगतृष्णाम्बुबुद्ध्यादिशान्तिमात्रा-त्मकस्त्वसौ  ।  ये तु मोहार्णवात्तीर्णास्तैः प्राप्तं परमं पदम्  ॥  ४१
॥  ते स्थिताभूमिकास्वासु स्वात्मलाभपरायणाः  ।  मनःप्रशमनोपायो योग इत्यभिधीयते॥  ४२
॥  सप्तभूमिः स विज्ञेयः कथितास्ताश्च भूमिकाः  ।  एतासां भूमिकानां तुगम्यं ब्रह्माभिधं पदम्  ॥  ४३
॥  त्वत्ताऽहन्तात्मता यत्र परता नास्तिकाचन  ।  न क्वचिद्भावकलना न भावाभावगोचरा  ॥  ४४
॥  सर्वं शान्तंनिरालम्बं व्योमस्थं शाश्वतं शिवम्  ।  अनामयमनाभासमनामकमकारणम्॥  ४५
॥  न सन्नासन्न मध्यान्तं न सर्वं सर्वमेव च  ।  मनोवचोभिरग्राह्यंपूर्णात्पूर्णं सुखात्सुखम्  ॥  ४६
॥  असंवेदनमाशान्तमात्मवेदनमाततम्  ।सत्ता सर्वपदार्थानां नान्या संवेदनादृते  ॥  ४७
॥  संबन्धे द्रष्टृदृश्यानांमध्ये दृष्टिर्हि यद्वपुः  ।  द्रष्टृदर्शनदृश्यादिवर्जितं तदिदं पदम्  ॥  ४८
॥देशाद्देशं गते चित्ते मध्ये यच्चेतसो वपुः  ।  अजाड्यसंविन्मननं तन्मयो भवसर्वदा  ॥  ४९
॥  अजाग्रत्स्वप्ननिद्रस्य यत्ते रूपं सनातनम्  ।  अचेतनेचाजडं च तन्मयो भव सर्वदा  ॥  ५०
॥  जडतां वर्जयित्वैकां शिलायाहृदयं हि तत्  ।  अमनस्कस्वरूपं यत्तन्मयो भव सर्वदा  ।  चित्तं दूरे परित्यज्य----------------------४४३-
-योऽसि सोऽसि स्थिरो भव  ॥  ५१
॥  पूर्वं मनः समुदितं परमात्मतत्त्वा-त्तेनाततं जगदिदं सविकल्पजालम्  ।  शून्येन शून्यमपि विप्र यथाऽम्बरेणनीलत्वमुल्लसति चारुतराभिधानम्  ॥  ५२
॥  संकल्पसंक्षयवशाद्गलितेतु चित्ते संसारमोहमिहिका गलिता भवन्ति  ।  स्वच्छं विभातिशरदीव खमागतायां चिन्मात्रमेकमजमाद्यमनन्तमन्तः  ॥  ५३
॥  अक-र्तृकमरङ्गं च गगने चित्रमुत्थितम्  ।  अद्रष्टृकं स्वानुभवमनिद्रस्वप्नदर्शनम्॥  ५४
॥  साक्षिभूते समे स्वच्छे निर्विकल्पे चिदात्मनि  ।  निरिच्छं प्रतिबि-म्बन्ति जगन्ति मुकुरे यथा  ॥  ५५
॥  एकं ब्रह्म चिदाकाशं सर्वात्मकम-खण्डितम्  ।  इति भावय यत्नेन चेतश्चाञ्चल्यशान्तये  ॥  ५६
॥  रेखोप-रेखावलिता यथैका पीवरी शिला  ।  तथा त्रैलोक्यवलितं ब्रह्मैकमिह दृश्यताम्॥  ५७
॥  द्वितीयकारणाभावादनुत्पन्नमिदं जगत्  ।  ज्ञातं ज्ञातव्यमधुना दृष्टंद्रष्टव्यमद्भुतम्  ॥  ५८
॥  विश्रान्तोऽस्मि चिरं श्रान्तश्चिन्मात्रान्नास्ति किंचन  ।पश्य विश्रान्तसंदेहं विगताशेषकौतुकम्  ॥  ५९
॥  निरस्तकल्पनाजालम-चित्तत्वं परं पदम्  ।  त एव भूमतां प्राप्ताः संशान्ताशेषकिल्बिषाः  ॥  ६०
॥महाधियः शान्तधियो ये याता विमनस्कताम्  ।  जन्तोः कृत-विचारस्य विगलद्वृत्तिचेतसः  ॥  ६१
॥  मननं त्यजतो नित्यं किंचित्परिणतंमनः  ।  दृश्यं संत्यजतो हेयमुपादेयमुपेयुषः  ॥  ६२
॥  द्रष्टारं पश्यतोनित्यमद्रष्टारमपश्यतः  ।  विज्ञातव्ये परे तत्त्वे जागरूकस्य जीवतः  ॥  ६३
॥सुप्तस्य घनसंमोहमये संसारवर्त्मनि  ।  अत्यन्तपक्ववैराग्यादरसेषु रसेष्वपि॥  ६४
॥  संसारवासनाजाले खगजाल इवाधुना  ।  त्रोटिते हृदयग्रन्थौश्लथे वैराग्यरंहसा  ॥  ६५
॥  कातकं फलमासाद्य यथा वारि प्रसीदति  ।तथा विज्ञानवशतः स्वभावः संप्रसीदति  ॥  ६६
॥  नीरागं निरुपासङ्गंनिर्द्वन्द्वं निरुपाश्रयम्  ।  विनिर्याति मनो मोहाद्विहङ्गः पञ्जरादिव  ॥  ६७
॥शान्तसंदेहदौरात्म्यं गतकौतुकविभ्रमम्  ।  परिपूर्णान्तरं चेतः पूर्णेन्दुरिवराजते  ॥  ६८
॥  नाहं न चान्यदस्तीह ब्रह्मैवास्मि निरामयम्  ।  इत्थं सद-सतोर्मध्याद्यः पश्यति स पश्यति  ॥  ६९
॥  अयत्नोपनतेष्वक्षिदृग्दृश्येषुयथा मनः  ।  नीरागमेव पतति तद्वत्कार्येषु धीरधीः  ॥  ७०
॥  परिज्ञा-योपभुक्तो हि भोगो भवति तुष्टये  ।  विज्ञाय सेवितश्चौरो मैत्रीमेति----------------------४४४-
-न चोरताम्  ॥  ७१
॥  अशङ्कितापि संप्राप्ता ग्रामयात्रा यथाऽध्वगैः  ।प्रेक्ष्यते तद्वदेव ज्ञैर्भोगश्रीरवलोक्यते  ॥  ७२
॥  मनसो निगृहीतस्य लीला-भोगोऽल्पकोऽपि यः  ।  तमेवालब्धविस्तारं क्लिष्टत्वाद्बहु मन्यते  ॥  ७३
॥बद्धमुक्तो महीपालो ग्रासमात्रेण तुष्यति  ।  परैरबद्धो नाक्रान्तो न राष्ट्रंबहु मन्यते  ॥  ७४
॥  हस्तं हस्तेन संपीड्य दन्तैर्दन्तान्विचूर्ण्य च  ।अङ्गान्यङ्गैरिवाक्रम्य जयेदादौ स्वकं मनः  ॥  ७५
॥  मनसो विजयान्नान्यागतिरस्ति भवार्णवे  ।  महानरकसाम्राज्ये मत्तदुष्कृतवारणाः  ॥  ७६
॥आशाशरशलाकाढ्या दुर्जया हीन्द्रियारयः  ।  प्रक्षीणचित्तदर्पस्य निगृहीते-न्द्रियद्विषः  ॥  ७७
॥  पद्मिन्य इव हेमन्ते क्षीयन्ते भोगवासनाः  ।तावन्निशीव वेताला वसन्ति हृदि वासनाः  ।  एकतत्त्वदृढाभ्यासाद्यावन्नविजितं मनः  ॥  ७८
॥  भृत्योऽभिमतकर्तृत्वान्मन्त्री सर्वार्थकारणात्  ।सामन्तश्चेन्द्रियाक्रान्तेर्मनो मन्ये विवेकिनः  ॥  ७९
॥  लालनात्स्निग्धललनापालनात्पालकः पिता  ।  सुहृदुत्तमविन्यासान्मनो मन्ये मनीषिणः  ॥  ८०
॥स्वालोकतः शास्त्रदृशा स्वबुद्ध्या स्वानुभावतः  ।  प्रयच्छति परां सिद्धिंत्यक्त्वात्मानं मनःपिता  ॥  ८१
॥  सुहृष्टः सुदृढः स्वच्छः सुक्रान्तः सुप्रबो-धितः  ।  स्वगुणेनोर्जितो भाति हृदि हृद्यो मनोमणिः  ॥  ८२
॥  एनंमनोमणिं ब्रह्मन्बहुपङ्ककलङ्कितम्  ।  विवेकवारिणा सिद्ध्यै प्रक्षाल्यालोकवान्भव॥  ८३
॥  विवेकं परमाश्रित्य बुद्ध्या सत्यमवेक्ष्य च  ।  इन्द्रियारीनलंछित्त्वा तीर्णो भव भवार्णवात्  ॥  ८४
॥  आस्थामात्रमनन्तानां दुःखानामाकरंविदुः  ।  अनास्थामात्रमभितः सुखानामालयं विदुः  ॥  ८५
॥  वासना-तन्तुबद्धोऽयं लोको विपरिवर्तते  ।  सा प्रसिद्धाऽतिदुःखाय सुखायोच्छेदमा-गता  ॥  ८६
॥  धीरोऽप्यतिबहुज्ञोऽपि कुलजोऽपि महानपि  ।  तृष्णयाबध्यते जन्तुः सिंहः शृङ्खलया यथा  ॥  ८७
॥  परमं पौरुषं यत्नमास्थायादायसूद्यमम्  ।  यथाशास्त्रमनुद्वेगमाचरन्को न सिद्धिभाक्  ॥  ८८
॥  अहंसर्वमिदं विश्वं परमात्माहमच्युतः  ।  नान्यदस्तीति संवित्त्या परमा साह्यहंकृतिः  ॥  ८९
॥  सर्वस्माद्व्यतिरिक्तोऽहं वालाग्रादप्यहं तनुः  ।  इतिया संविदो ब्रह्मन्द्वितीयाऽहंकृतिः शुभा  ॥  ९०
॥  मोक्षायैषा न बन्धायजीवन्मुक्तस्य विद्यते  ॥  ९१
॥  पाणिपादादिमात्रोऽयमहमित्येष निश्चयः  ।अहंकारस्तृतीयोऽसौ लौकिकस्तुच्छ एव सः  ॥  ९२
॥  जीव एव दुरा-----------------------४४५-
-त्मासौ कन्दः संसारदुस्तरोः  ।  अनेनाभिहतो जन्तुरधोऽधः परिधावति  ॥  ९३
॥अनया दुरहंकृत्या भावात्संत्यक्तयाचिरम्  ।  शिष्टाहंकारवाञ्जन्तुः शमवा-न्याति मुक्तताम्  ॥  ९४
॥  प्रथमौ द्वावहंकारावङ्गीकृत्य त्वलौकिकौ  ।तृतीयाऽहंकृतिस्त्याज्या लौकिकी दुःखदायिनी  ॥  ९५
॥  अथ ते अपि संत्यज्यसर्वाहंकृतिवर्जितः  ।  स तिष्ठति तथात्युच्चैः परमेवाधिरोहति  ॥  ९६
॥भोगेच्छामात्रको बन्धस्तत्त्यागो मोक्ष उच्यते  ।  मनसोऽभुदयोनाशो मनोनाशो महोदयः  ॥  ९७
॥  ज्ञमनो नाशमभ्येति मनो-ऽज्ञस्य हि शृङ्खला  ।  नानन्दं न निरानन्दं न चलं नाचलं स्थिरम्  ।  न सन्ना-सन्न चैतेषां मध्यं ज्ञानिमनो विदुः  ॥  ९८
॥  यथा सौक्ष्म्याच्चिदाभास्यआकाशो नोपलक्ष्यते  ।  तथा निरंशश्चिद्भावः सर्वगोऽपि न लक्ष्यते  ॥  ९९
॥सर्वसंकल्परहिता सर्वसंज्ञाविवर्जिता  ।  सैषा चिदविनाशात्मा स्वात्मेत्यादि-कृताभिधा  ॥  १००
॥  आकाशशतभागाच्छा ज्ञेषु निष्कलरूपिणी  ।  सकला-मलसंसारस्वरूपैकात्मदर्शिनी  ॥  १०१
॥  नास्तमेति न चोदेति नोत्तिष्ठति नतिष्ठति  ।  न च याति न चायाति न च नेह न चेह चित्  ॥  १०२
॥  सैषाचिदमलाकारा निर्विकल्पा निरास्पदा  ॥  १०३
॥  आदौ शमदमप्रायैर्गुणैःशिष्यं विशोधयेत्  ।  पश्चात्सर्वमिदं ब्रह्म शुद्धस्त्वमिति बोधयेत्  ॥  १०४
॥अज्ञस्यार्धप्रबुद्धस्य सर्वं ब्रह्मेति यो वदेत्  ।  महानरकजालेषु स तेन विनियो-जितः  ॥  १०५
॥  प्रबुद्धबुद्धेः प्रक्षीणभोगेच्छस्य निराशिषः  ।  नास्त्यविद्याम-लमिति प्राज्ञस्तूपदिशेद्गुरुः  ॥  १०६
॥  सति दीप इवालोकः सत्यर्क इववासरः  ।  सति पुष्प इवामोदश्चिति सत्यं जगत्तथा  ॥  १०७
॥  प्रतिभासतएवेदं न जगत्परमार्थतः  ।  ज्ञानदृष्टौ प्रसन्नायां प्रबोधविततोदये  ॥  १०८
॥यथावज्ज्ञास्यसि स्वस्थो मद्वाग्वृष्टिबलाबलम्  ।  अविद्ययैवोत्तमया स्वार्थना-शोद्यमार्थया  ॥  १०९
॥  विद्या संप्राप्यते ब्रह्मन्सर्वदोषापहारिणी  ।  शाम्यतिह्यस्त्रमस्त्रेण मलेन क्षाल्यते मलम्  ॥  ११०
॥  शमं विषं विषेणैति रिपुणाहन्यते रिपुः  ।  ईदृशी भूतमायेयं या स्वनाशेन हर्षदा  ॥  १११
॥  न लक्ष्यतेस्वभावोऽस्या वीक्ष्यमाणैव नश्यति  ।  नास्त्येषा परमार्थेनेत्येवं भावनयेद्धया॥  ११२
॥  सर्वं ब्रह्मेति यस्यान्तर्भावना सा हि मुक्तिदा  ।  भेददृष्टिरविद्येयंसर्वथा तां विसर्जयेत्  ॥  ११३
॥  मुने नासाद्यते तद्धि पदमक्षयमुच्यते  ।कुतो जातेयमिति ते द्विज मास्तु विचारणा  ॥  ११४
॥  इमां कथमहं हन्मी-----------------------४४६-
-त्येषा तेऽस्तु विचारणा  ।  अस्तङ्गतायां क्षीणायामस्यां ज्ञास्यसि तत्पदम्॥  ११५
॥ यत एषा यथा चैषा यथा नष्टेत्यखण्डितम्  ।  तदस्या रोगशालायायत्नं कुरु चिदित्सने  ॥  ११६
॥  यथैषा जन्मदुःखेषु न भूयस्त्वां नियो-क्ष्यति  ।  स्वात्मनि स्वपरिस्पन्दैः स्फुरत्यच्छैश्चिदर्णवः  ॥  ११७
॥  एकात्मकम-खण्डं तदित्यन्तर्भाव्यतां दृढम्  ।  किंचित्क्षुभितरूपा सा चिच्छक्तिश्चिन्मया-र्णवे  ॥  ११८
॥  तन्मयैव स्फुरत्यच्छा तत्रैवोर्मिरिवार्णवे  ।  आत्मन्येवात्मनाव्योम्नि यथा सरसि मारुतः  ॥  ११९
॥  तथैवात्माऽऽत्मशक्त्यैव स्वात्मन्येवैतिलोलताम्  ।  क्षणं स्फुरति सा दैवी सर्वशक्तिंतया तथा  ॥  १२०
॥  देशकाल-क्रियाशक्तिर्न यस्याः संप्रकर्षणे  ।  स्वस्वभावं विदित्वोच्चैरप्यनन्तपदे स्थिता॥  १२९
॥  रूपं परिमितेनासौ भावयत्यविभाविता  ।  यदैवं भावितं रूपंतया परमकान्तया  ॥  १२२
॥  तदैवैनामनुगता नामसंख्यादिका दृशः  ।विकल्पकलिताकारं देशकालक्रियास्पदम्  ॥  १२३
॥  चितो रूपमिदं ब्रह्म-न्क्षेत्रज्ञ इति कथ्यते  ।  वासनाः कल्प्लयन्सोऽपि यात्यहंकारतां पुनः  ॥  १२४
॥अहंकारो विनिर्णेता कलङ्की बुद्धिरुच्यते  ।  बुद्धिः संकल्पिताकारा प्रयातिमननास्पदम्  ॥  १२५
॥  मनो घनविकल्पं तु गच्छतीन्द्रियतां शनैः  ।पाणिपादमयं देहमिन्द्रियाणि विदुर्बुधाः  ॥  १२६
॥  एवं जीवो हिसंकल्पवासनारज्जवेष्टितः  ।  दुःखजालपरीतात्मा क्रमादायाति नीचताम्॥  १२७
॥  इति शक्तिमयं चेतो घनाहंकारतां गतम्  ।  कोशकारकृमिरिवस्वेच्छया याति बन्धनम्  ॥  १२८
॥  स्वयं कल्पिततन्मात्राजालाभ्यन्तरवर्तिच  ।  परां विवशतामेति शृङ्खलाबद्धसिंहवत्  ॥  १२९
॥  क्वचिन्मनः क्वचिद्बुद्धिःक्वचिज्ज्ञानं क्वचित्क्रिया  ।  क्वचिदेतदहंकारः क्वचिच्चित्तमिति स्मृतम्  ॥  १३०
॥क्वचित्प्रकृतिरित्युक्तं क्वचिन्मायेति कल्पितम्  ।  क्वचिन्मलमिति प्रोक्तं क्वचित्कर्मेतिसंस्मृतम्  ॥  १३१
॥  क्वचिद्बन्ध इति ख्यातं क्वचित्पुर्यष्टकं स्मृतम्  ।  प्रोक्तं क्वचि-दविद्येति क्वचिदिच्छेति संमतम्  ॥  १३२
॥  इमं संसारमखिलमाशापाशवि-धायकम्  ।  दधदन्तःफलैर्हीनं वटधाना वटं यथा  ॥  १३३
॥  चिन्तानलशि-खादग्धं कोपाजगरचर्वितम्  ।  कामाब्धिकल्लोलरतं विस्मृतात्मपितामहम्॥  १३४
॥  समुद्धर मनो ब्रह्मन्मातङ्गमिव कर्दमात्  ।  एवं जीवाश्रिता भावाभवभावनयाहिताः  ॥  १३५
॥  ब्रह्मणा कल्पिताकारा लक्षशोऽप्यथ कोटिशः  ।संख्यातीताः पुरा जाता जायन्तेऽद्यापि चाभितः  ॥  १३६
॥  उत्पत्स्यन्तेऽपि----------------------४४७-
-चैवान्ये कणौघा इव निर्झरात्  ।  केचित्प्रथमजन्मानः केचिज्जन्मशताधिकाः॥  १३७
॥  केचिच्चासंख्यजन्मानः केचिद्द्वित्रिभवान्तराः  ।  केचित्किन्नरगन्धर्व-विद्याधरमहोरगाः  ॥  १३८
॥  केचिदर्केन्दुवरुणास्त्रयक्षाधोक्षजपद्मजाः  ।  केचि-द्ब्राह्मणभूपालवैश्यशूद्रगणाः  स्थिताः  ॥  १३९
॥  केचित्तृणौषधीवृक्षफल-मूलपतङ्गकाः  ।  केचित्कदम्बजम्बीरसालतालतमालकाः  ॥  १४०
॥  केचिन्महे-न्द्रमलयसह्यमन्दरमेरवः  ।  केचित्क्षारोदधिक्षीरघृतेक्षुजलराशयः  ॥  १४१
॥केचिद्विशालाः ककुभः केचिन्नद्यो महारयाः  ।  विहायस्युच्चकैः केचिन्निपत-न्त्युत्पतन्ति च  ॥  १४२
॥  कन्दुका इव हस्तेन मृत्युनाऽविरतं हताः  ।  भुक्त्वाजन्मसहस्राणि भूयः संसारसंकटे  ॥  १४३
॥  पतन्ति केचिदबुधाः संप्राप्यापिविवेकताम्  ।  दिक्कालाद्यनवच्छिन्नमात्मतत्त्वं स्वशक्तितः  ॥  १४४
॥  लीलयैवयदादत्ते दिक्कालकलितं वपुः  ।  तदेव जीवपर्यायवासनावेशतः परम्  ॥  १४५
॥मनः संपद्यते लोलं कलनाऽऽकलनोन्मुखम्  ।  कलयन्ती मनःशक्तिरादौ भाव-यति क्षणात्  ॥  १४३
॥  आकाशभावनामच्छां शब्दबीजरसोन्मुखीम्  ।ततस्तद्घनतां यातं घनस्पन्दक्रमान्मनः  ॥  १४७
॥  भावयत्यनिलस्पन्दं स्पर्श-बीजरसोन्मुखम्  ।  ताभ्यामाकाशवाताभ्यां दृढाभ्यासवशात्ततः  ॥  १४८
॥शब्दस्पर्शस्वरूपाभ्यां संघर्षाज्जन्यतेऽनलः  ।  रूपतन्मात्रसहितं त्रिभिस्तैः सहसंमितम्  ॥  १४९
॥  मनस्तादृग्गुणगतं रसतन्मात्रवेदनम्  ।  क्षणाच्चेतत्यपांशैत्यं जलसंवित्ततो भवेत्  ॥  १५०
॥  ततस्तादृग्गुणगतं मनो भावयतिक्षणात्  ।  गन्धतन्मात्रमेतस्माद्भूमिसंवित्ततो भवेत्  ॥  १५१
॥  अथेत्थंभूत-तन्मात्रवेष्टितं तनुतां जहत्  ।  वपुर्वह्निकणाकारं स्फुरितं व्योम्नि पश्यति॥  १५२
॥  अहंकारकलायुक्तं बुद्धिबीजसमन्वितम्  ।  तत्पुर्यष्टकमित्युक्तं भूत-हृत्पद्मषट्पदम्  ॥  १५३
॥  तस्मिंस्तु तीव्रसंवेगाद्भावयद्भासुरं वपुः  ।  स्थूल-तामेति पाकेन मनो बिल्वफलं यथा  ॥  १५४
॥  मूषास्थद्रुतहेमाभं स्फुरितंविमलाम्बरे  ।  संनिवेशमथादत्ते तत्तेजः स्वस्वभावतः  ॥  १५५
॥  ऊर्ध्वं शिरः-पिण्डमयमधः पादमयं तथा  ।  पार्श्वयोर्हस्तसंस्थानं मध्ये चोदरधर्मिणम्॥  १५६
॥  कालेन स्फुटतामेत्य भवत्यमलविग्रहम्  ।  बुद्धिसत्त्वबलोत्साह-विज्ञानैश्वर्यसंस्थितः  ॥  १५७
॥  स एव भगवान्ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः  ।अवलोक्य वपुर्ब्रह्मा कान्तमात्मीयमुत्तमम्  ॥  १५८
॥  चिन्तामभ्येत्य भग-वांस्त्रिकालामलदर्शनः  ।  एतस्मिन्परमाकाशे चिन्मात्रैकात्मरूपिणि  ॥  १५९
॥----------------------४४८-
-अदृष्टपारपर्यन्ते प्रथमं किं भवेदिति  ।  इति चिन्तितवान्ब्रह्मा सद्योजाताम-लात्मदृक्  ॥  १६०
॥  अपश्यत्स्वर्गवृन्दानि समतीतान्यनेकशः  ।  स्मरत्यथो ससकलान्सर्वधर्मगुणक्रमात्  ॥  १६१
॥  लीलया कल्पयामास चित्राः संकल्पतःप्रजाः  ।  नानाजारसमारम्भो गन्धर्वनगरं यथा  ॥  १६२
॥  तासां स्वर्गापव-र्गार्थं धर्मकामार्थसिद्धये  ।  अनन्तानि विचित्राणि शास्त्राणि समकल्पयत्॥  १६३
॥  विरञ्चिरूपान्मनसः कल्पितत्वाज्जगत्स्थितेः  ।  तावत्स्थितिरियंप्रोक्ता तन्नाशे नाशमाप्नुयात्  ॥  १६४
॥  न जायते न म्रियते क्वचित्किंचित्क-दाचन  ।  परमार्थेन विप्रेन्द्र मिथ्या सर्वं तु दृश्यते  ॥  १६५
॥  कोशमाशा-भुजङ्गानां संसाराडम्बरं त्यज  ।  असदेतदिति ज्ञात्वा मातृभावं निवेशय॥  १६६
॥  गन्धर्वनगरस्यार्थे भूषितेऽभूषिते तथा  ।  अविद्यांशे सुतादौ वा कःक्रमः सुखदुःखयोः  ॥  १६७
॥  धनदारेषु वृद्धेषु दुःखयुक्तं न तुष्टता  ।वृद्धायां मोहमायायां कः समाश्वासवानिह  ॥  १६८
॥  यैरेव जायते रागोमूर्खस्याधिकतां गतैः  ।  तैरेव भागैः प्राज्ञस्य विराग उपजायते  ॥  १६९
॥अतो निदाघ तत्त्वज्ञ व्यवहारेषु संसृतेः  ।  नष्टं नष्टमुपेक्षस्व प्राप्तं प्राप्तमुपाहर॥  १७०
॥  अनागतानां भोगानामवाञ्छनमकृत्रिमम्  ।  आगतानां च संभोगैति पण्डितलक्षणम्  ॥  १७१
॥  शुद्धं सदसतोर्मध्यं पदं बुद्ध्वावलम्ब्य च  ।सबाह्याभ्यन्तरं दृश्यं मा गृहाण विमुञ्च मा  ॥  १७२
॥  यस्य चेच्छा तथा-निच्छा ज्ञस्य कर्मणि तिष्ठतः  ।  न तस्य लिप्यते प्रज्ञा पद्मपत्रमिवाम्बुभिः॥  १७३
॥  यदि ते नेन्द्रियार्थश्रीः स्पन्दते हृदि वै द्विज  ।  तदा विज्ञातविज्ञेयासमुत्तीर्णो भवार्णवात्  ॥  १७४
॥  उच्चैःपदाय परया प्रज्ञया वासनागणात्  ।पुष्पाद्गन्धमपोह्यारं चेतोवृत्तिं पृथक्कुरु  ॥  १७५
॥  संसाराम्बुनिधावस्मिन्वासना-म्बुपरिप्लुते  ।  ये प्रज्ञानावमारूढास्ते तीर्णाः पण्डिताः परे  ॥  १७६
॥  न त्यजन्तिन वाञ्छन्ति व्यवहारं जगद्गतम्  ।  सर्वमेवानुवर्तन्ते पारावारविदो जनाः॥  १७७
॥  अनन्तस्यात्मतत्त्वस्य सत्तासामान्यरूपिणः  ।  चितश्चेतोन्मुखत्वंयत्तत्संकल्पाङ्कुरं विदुः  ॥  १७८
॥  लेशतः प्राप्तसत्ताकः स एव घनतां शनैः  ।याति चित्तत्वमापूर्य दृढं जाड्याय मेघवत्  ॥  १७९
॥  भावयन्ति चितिश्चैत्यंव्यतिरिक्तमिवात्मनः  ।  संकल्पतामिवायाति बीजमङ्कुरतामिव  ॥  १८०
॥संकल्पनं हि संकल्पः स्वयमेव प्रजायते  ।  वर्धते स्वयमेवाशु दुःखाय न----------------------४४९-
-सुखाय यत्  ॥  १८१
॥  मा संकल्पय संकल्पं मा भावं भावय स्थितौ  ।संकल्पनाशने यत्तो न भूयोऽननुगच्छति  ॥  १८२
॥  भावनाभावमात्रेणसंकल्पः क्षियते स्वयम्  ।  संकल्पेनैव संकल्पं मनसैव मनो मुने  ॥  १८३
॥छित्त्वा स्वात्मनि तिष्ठ त्वं किमेतावति दुष्करम्  ।  क्यथैवेदं नभः शून्यं जग-च्छून्यं तथैव हि  ॥  १८४
॥  तण्डुलस्य यथा चर्म यथा ताम्रस्य कालिमा  ।नश्यति क्रियया विप्र पुरुषस्य तथा मलम्  ॥  १८५
॥  जीवस्य तण्डुलस्येवमलं सहजमप्यलम्  ।  नश्यत्येव न संदेहस्तस्मादुद्योगवान्भवेत्  ॥  १८६
॥इति महोपनिषत्सु पञ्चमोऽध्यायः  ॥  ५
॥अन्तरस्थां परित्यज्य भावश्रीं भावनामयीम्  ।  योऽसि सोऽसि जगत्य-स्मिँल्लीलया विहरानघ  ॥  १
॥  सर्वत्राहमकर्तेति दृढभावनयानया  ।परमामृतनाम्नी सा समतैवावशिष्यते  ॥  २
॥  खेदोल्लासविलासेषु स्वात्म-कर्तृतयैकया  ।  स्वसंकल्पे क्षयं याते समतैवावशिष्यते  ॥  ३
॥  समतासर्वभावेषु यासौ सत्यपरा स्थितिः  ।  तस्यामवस्थितं चित्तं न भूयो जन्म-भाग्भवेत्  ॥  ४
॥  अथवा सर्वकर्तृत्वमकर्तृत्वं च वै मुने  ।  सर्वं त्यक्त्वामनः पीत्वा योऽसि सोऽसि स्थिरो भव  ॥  ५
॥  शेषस्थिरसमाधानो येनत्यजसि तत्त्यज  ।  चिन्मनःकलनाकारं प्रकाशतिमिरादिकम्  ॥  ६
॥  वासनांवासितारं च प्राणस्पन्दनपूर्वकम्  ।  समूलमखिलं त्यक्त्वा व्योमसाम्यःप्रशान्तधीः  ॥  ७
॥  हृदयात्संपरित्यज्य सर्ववासनपङ्क्तयः  ।  यस्तिष्ठतिगतव्यग्रः स मुक्तः परमेश्वरः  ॥  ८
॥  दृष्टं द्रष्टव्यमखिलं भ्रान्तं भ्रान्त्यादिशो दश  ।  युक्त्या वै चरतो ज्ञस्य संसारो गोष्पदाकृतिः  ॥  ९
॥  सबा-ह्याभ्यन्तरे देहे ह्यध ऊर्ध्वं च दिक्षु च  ।  इत आत्मा ततोऽप्यात्मा नास्त्य-नात्ममयं जगत्  ॥  १०
॥  न तदस्ति न यत्राहं न तदस्ति न तन्मयम्  ।किमन्यदभिवाञ्छामि सर्वं सच्चिन्मयं ततम्  ॥  ११
॥  समस्तं खल्विदंब्रह्म सर्वमात्मेदमाततम्  ।  अहमन्य इदं चान्यदिति भ्रान्तिं त्यजानघ॥  १२
॥  तते ब्रह्मघने नित्ये संभवन्ति न कल्पिताः  ।  न शोकोऽस्ति नमोहोऽस्ति न जराऽस्ति न जन्म वा  ॥  १३
॥  यदस्तीह तदेवास्ति विज्वरोभव सर्वदा  ।  यथाप्राप्तानुभवतः सर्वत्रानभिवाञ्छनात्  ॥  १४
॥  त्यागा-द्दानपरित्यागी विज्वरो भव सर्वदा  ।  यस्येदं जन्म पाश्चात्त्यं तमाश्वेव----------------------४५०-
-महामते  ॥  १५
॥  विशन्ति विद्या विमला मुक्ता वेणुमिवोत्तमम्  ।  विरक्त-मनसां सम्यक्स्वप्रसङ्गादुदाहृतम्  ॥  १६
॥  द्रष्टुर्दृश्यसमायोगात्प्रत्यया-नन्दनिश्चयः  ।  यस्तं स्वमात्मतत्त्वोत्थं निष्पन्दं समुपास्महे  ॥  १७
॥द्रष्टृदर्शनदृश्यानि त्यक्त्वा वासनया सह  ।  दर्शनप्रत्ययाभासमात्मानं समु-पास्महे  ॥  १८
॥  द्वयोर्मध्यगतं नित्यमस्ति नास्तीतिपक्षयोः  ।  प्रकाशनंप्रकाशानामात्मानं समुपास्महे  ॥  १९
॥  संत्यज्य हृद्गुहेशानं देवमन्यंप्रयान्ति ये  ।  ते रत्नमभिवाञ्छन्ति त्यक्तहस्तस्थकौस्तुभाः  ॥  २०
॥  उत्थि-तानुत्थितानेतानिन्द्रियारीन्पुनः पुनः  ।  हन्याद्विवेकदण्डेन वज्रेणेव हरि-र्गिरीन्  ॥  २१
॥  संसाररात्रिदुःस्वप्ने शून्ये देहमये भ्रमे  ।  सर्वमेवा-पवित्रं तद्दृष्टं संसृतिविभ्रमम्  ॥  २२
॥  अज्ञानोपहतो बाल्ये यौवने वनिता-हतः  ।  शेषे कलत्रचिन्तार्तः किं करोति नराधमः  ॥  २३
॥  सतोऽसत्तास्थिता मूर्ध्नि रम्याणां मूÞर्यरम्यता  ।  सुखानां मूर्ध्नि दुःखानि किमेकं संश्र-याम्यहम्  ॥  २४
॥  येषां निमेषणोन्मेषौ जगतः प्रलयोदयौ  ।  तादृशाःपुरुषा यान्ति मादृशां गणनैव का  ॥  २५
॥  संसार एव दुःखानां सीमान्तैति कथ्यते  ।  तन्मध्ये पतिते देहे सुखमासाद्यते कथम्  ॥  २६
॥  प्रबु-द्धोऽस्मि प्रबुद्धोऽस्मि दुष्टश्चोरोऽयमात्मनः  ।  मनो नाम निहन्म्येनं मन-साऽस्मि चिरं हृतः  ॥  २७
॥  मा खेदं भज हेयेषु नोपादेयपरो भव  ।  हेयादेय-दृशौ त्यक्त्वा शेषस्थः सुस्थिरो भव  ॥  २८
॥  निराशता निर्भयतानित्यता समता ज्ञता  ।  निरीहता निष्क्रियता सौम्यता निर्विकल्पता  ॥  २९
॥धृतिर्मैत्री मनस्तुष्टिर्मृदुता मृदुभाषिता  ।  हेयोपादेयनिर्मुक्ते ज्ञे तिष्ठन्त्यपवा-सनम्  ॥  ३०
॥  गृहीततृष्णाशबरीवासनाजालमाततम्  ।  संसारवारिप्रसृतं चिन्तातन्तुभिराततम्  ॥  ३१
॥  अनया तीक्ष्णया तात छिन्धिबुद्धिशलाकया  ।  वात्ययेवाम्बुदं जालं छित्त्वा तिष्ठ तते पदे  ॥  ३२
॥मनसैव मनश्छित्त्वा कुठारेणेव पादपम्  ।  पदं पावनमासाद्य सद्य एवस्थिरो भव  ॥  ३३
॥  तिष्ठन्गच्छन्स्वपञ्जाग्रन्निवसन्नुत्पतन्पतन्  ।  असदेवेद-मित्यन्तं निश्चित्यास्थां परित्यज  ॥  ३४
॥  दृश्यमाश्रयसीदं चेत्तत्सच्चित्तोऽसिबन्धवान्  ।  दृश्यं संत्यजसीदं चेत्तदाऽचित्तोऽसि मोक्षवान्  ॥  ३५
॥  नाहंनेदमिति ध्यायँस्तिष्ठ त्वमचलाचलः  ।  आत्मनो जगतश्चान्तर्द्रष्टृदृश्यदशान्तरे॥  ३६
॥  दर्शनाख्यं स्वमात्मानं सर्वदा भावयन्भव  ।  स्वाद्यस्वादकसंत्यक्तं----------------------४५१-
-स्वाद्यस्वादकमध्यगम्  ॥  ३७
॥  स्वदनं केवलं ध्यायन्परमात्ममयो भव  ।अवलम्ब्य निरालम्बं मध्ये मध्ये स्थिरो भव  ॥  ३८
॥  रज्जुबद्धा विमु-च्यन्ते तृष्णाबद्धा न केनचित्  ।  तस्मान्निदाघ तृष्णां त्वं त्यज संकल्पवर्जनात्॥  ३९
॥  एतामहंभावमयीमपुण्यां छित्त्वाऽनहंभावशलाकयैव  ।  स्वभा-वजां भव्यभवान्तभूमौ भव प्रशान्ताखिलभूतभीतिः  ॥  ४०
॥  अहमेषांपदार्थानामेते च मम जीवितम्  ।  नाहमेभिर्विना किंचिन्न मयैते विना किल॥  ४१
॥  इत्यन्तर्निश्चयं त्यक्त्वा विचार्य मनसा सह  ।  नाहं पदार्थस्यन मे पदार्थ इति भाविते  ॥  ४२
॥  अन्तःशीतलया बुद्ध्या कुर्वतो लीलयाक्रियाम्  ।  यो नूनं वासनात्यागो ध्येयो ब्रह्मन्प्रकीर्तितः  ॥  ४३
॥  सर्वंसमतया बुद्ध्या यः कृत्वा वासनाक्षयम्  ।  जहाति निर्ममो देहं नेयोऽसौवासनाक्षयः  ॥  ४४
॥  अहंकारमयीं त्यक्त्वा वासनां लीलयैव यः  ।तिष्ठति ध्येयसंत्यागी स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ४५
॥  निर्मूलं कलनांत्यक्त्वा वासनां यः शमं गतः  ।  ज्ञेयं त्यागमिमं विद्धि मुक्तं तं ब्राह्मणो-त्तमम्  ॥  ४६
॥  द्वावेतौ ब्रह्मतां यातौ द्वावेतौ विगतज्वरौ  ।  आपतत्सुयथाकालं सुखदुःखेष्वनारतौ  ।  संन्यासियोगिनौ दान्तौ विद्धि शान्तौमुनीश्वर  ॥  ४७
॥  ईप्सितानीप्सिते न स्तो यस्यान्तर्वर्तिदृष्टिषु  ।  सुषुप्तवद्य-श्चरति स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ४८
॥  हर्षामर्षभयक्रोधकामकार्पण्य-दृष्टिभिः  ।  न हृष्यति ग्लायति यः परामर्शविवर्जितः  ॥  ४९
॥  बाह्यार्थवासनो-द्भूता तृष्णा बद्धेति कथ्यते  ।  सर्वार्थवासनोन्मुक्ता तृष्णा मुक्तेति भण्यते॥  ५०
॥  इदमस्तु ममेत्यन्तमिच्छां प्रार्थनयान्विताम्  ।  तां तीक्ष्ण-शृङ्खलां विद्धि दुःखजन्मभयप्रदाम्  ॥  ५१
॥  तामेतां सर्वभावेषु सत्स्व-सत्सु च सर्वदा  ।  संत्यज्य परमोदारं पदमेति महामनाः  ॥  ५२
॥बन्धास्थामथ मोक्षास्थां सुखदुःखदशामपि  ।  त्यक्त्वा सदसदास्थां त्वं तिष्ठा-ऽक्षुब्धमहाब्धिवत्  ॥  ५३
॥  जायते निश्चयः साधो पुरुषस्य चतुर्विधः॥  ५४
॥  आ पादमस्तकमहं मातापितृविनिर्मितः  ।  इत्येको निश्चयो ब्रह्मन्बन्धा-यासविलोकनात्  ॥  ५५
॥  अतीतः सर्वभावेभ्यां वालाग्रादप्यहं तनुः  ।इति द्वितीयो मोक्षाय निश्चयो जायते सताम्  ॥  ५६
॥  जगज्जालपदार्थात्मासर्व एवाहमक्षयः  । तृतीयो निश्चयश्चोक्तो मोक्षायैव द्विजोत्तम  ॥  ५७
॥----------------------४५२-
-अहं जगद्वा सकलं शून्यं व्योम समं सदा  ।  एवमेष चतुर्थोऽपि निश्चयोमोक्षसिद्धिदः  ॥  ५८
॥  एतेषां प्रथमः प्रोक्तस्तृष्णया बन्धयोग्यया  ।शुद्धतृष्णास्त्रयः स्वच्छा जीवन्मुक्ता विलासिनः  ॥  ५९
॥  सर्वं चाप्यहमे-वेति निश्चयो यो महामते  ।  तमादाय विषादाय न भूयो जायते मतिः॥  ६०
॥  शून्यं तत्प्रकृतिर्माया ब्रह्मविज्ञानमित्यपि  ।  शिवः पुरुष ईशानोनित्यमात्मेति कथ्यते  ॥  ६१
॥  द्वैताद्वैतसमुद्भूतैर्जगन्निर्माणलीलया  ।परमात्ममयी शक्तिरद्वैतैव विजृम्भते  ॥  ६२
॥  सर्वातीतपदालम्बी परि-पूर्णैकचिन्मयः  ।  नोद्वेगी न च तुष्टात्मा संसारे नावसीदति  ॥  ६३
॥प्राप्तकर्मकरो नित्यं शत्रुमित्रसमानदृक्  ।  ईहितानीहितैर्मुक्तो न शोचति नकाङ्क्षति  ॥  ६४
॥  सर्वस्याभिमतं वक्ता चोदितः पेशलोक्तिमान्  ।  आश-यज्ञश्च भूतानां संसारे नावसीदति  ॥  ६५
॥  पूर्वां दृष्टिमवष्टभ्य ध्येय-त्यागविलासिनीम्  ।  जीवन्मुक्ततया स्वस्थो लोके विहर विज्वरः  ॥  ६६
॥अन्तःसंत्यक्तसर्वाशो वीतरागो विवासनः  ।  बहिःसर्वसमाचारो लोकेविहर विज्वरः  ॥  ६७
॥  बहिःकृत्रिमसंरम्भो हृदि संरम्भवर्जितः  ।  कर्ताबहिरकर्ताऽन्तर्लोके विहर शुद्धधीः  ॥  ६८
॥  त्यक्ताहंकृतिराश्वस्तमतिराकाश-शोभनः  ।  अगृहीतकलङ्काङ्को लोके विहर शुद्धधीः  ॥  ६९
॥  उदारःपेशलाचारः सर्वाचारानुवृत्तिमान्  ।  अन्तःसङ्गपरित्यागी बहिःसंभार-वानिव  ।  अन्तर्वैराग्यमादाय बहिराशोन्मुखेहितः  ॥  ७०
॥  अयं बन्धु-रयं नेति गणना लघुचेतसाम्  ।  उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥  ७१
॥  भावाभावविनिर्मुक्तं जरामरणवर्जितम्  ।  प्रशान्तकलनारम्यंनीरागं पदमाश्रय  ॥  ७२
॥  एषा ब्राह्मी स्थितिः स्वच्छा निष्कामाविगतामया  ।  आदाय विहरन्नेवं संकटेषु न मुह्यति  ॥  ७३
॥  वैराग्येणाथशास्त्रेण महत्त्वादिगुणैरपि  ।  यत्संकल्पहरार्थं तत्स्वयमेवोन्नयन्मनः  ॥  ७४
॥वैराग्यात्पूर्णतामेति मनो नाशवशानुगम्  ।  अशया रक्ततामेति शरदीवसरोऽमलम्  ॥  ७५
॥  तमेव भुक्तिविरसं व्यापारौघं पुनः पुनः  ।  दिवसेदिवसे कुर्वन्प्राज्ञः कस्मान्न लज्जते  ॥  ७६
॥  चिच्चैत्यकलितो बन्धस्तन्मुक्तौमुक्तिरुच्यते  ।  चिदचैत्या किलात्मेति सर्वसिद्धान्तसंग्रहः  ॥  ७७
॥एतन्निश्चयमादाय विलोकय धियेद्धया  ।  स्वयमेवात्मनात्मानमानन्दं----------------------४५३-
-पदमाप्स्यसि  ॥  ७८
॥  चिदहं चिदिमे लोकाश्चिदाशाश्चिदिमाः प्रजाः  ।दृश्यदर्शननिर्मुक्तः केवलामलरूपवान्  ॥  ७९
॥  नित्योदितो निराभासोद्रष्टा साक्षी चिदात्मकः  ॥  ८०
॥  चैत्यनिर्मुक्तचिद्रूपं पूर्णज्योतिःस्वरूप-कम्  ।  संशान्तसर्वसंवेद्यं संविन्मात्रमहं महत्  ॥  ८१
॥  संशान्त-सर्वसंकल्पः प्रशान्तसकलेषणः  ।  निर्विकल्पपदं गत्वा स्वस्थो भवमुनीश्वर  ॥  ८२
॥  इति  ।  य इमां महोपनिषदं ब्राह्मणो नित्यमधीते  ।अश्रोत्रियः श्रोत्रियो भवति  ।  अनुपनीत उपनीतो भवति  ।  सोऽग्निपूतोभवति  ।  स वायुपूतो भवति  ।  स सोमपूतो भवति  ।  स सत्यपूतोभवति  ।  स सर्वपूतो भवति  ।  स सर्वैर्देवैर्ज्ञातो भवति  ।  स सर्वेषुतीर्थेषु स्नातो भवति  ।  स सर्वैर्देवैरनुध्यातो भवति  ।  स सर्वक्रतुभिरिष्ट-वान्भवति  ।  गायत्र्याः षष्टिसहस्राणि जप्तानि फलानि भवन्ति  ।  इतिहास-पुराणानां शतसहस्राणि जप्तानि फलानि भवन्ति  ।  प्रणवानामयुतं जप्तंभवति  ।  आ चक्षुषः पङ्क्तिं पुनाति  ।  आ सप्तमान्पुरुषयुगान्पुनाति  ।  इत्याहभगवान्हिरण्यगर्भः  ।  जप्येनामृतत्वं च गच्छतीत्युपनिषत्  ॥  ८३
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥  ॐ तत्सत्  ॥इति महोपनिषत्सु षष्ठोऽध्यायः  ॥  ६
॥इति महोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६४
॥शरीरकोपनिषत्  ॥  ६५
॥तत्त्वग्रामोपायसिद्धं परतत्त्वस्वरूपकम्  ।शरीरोपनिषद्वेद्यं श्रीरामब्रह्म मे गतिः  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥ॐ अथातः पृथिव्यादिमहाभूतानां समवायं शरीरम्  ।  यत्कठिनं सापृथिवी यद्द्रवं तदापो यदुष्णं तत्तेजो यत्संचरति स वायुर्यत्सुषिरं तदाका-शम्  ।  श्रोत्रादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि  ।  श्रोत्रमाकाशे वायौ त्वगग्नौ चक्षुरप्सुजिह्वा पृथिव्यां घ्राणमिति  ।  एवमिन्द्रियाणां यथाक्रमेण शब्दस्पर्शरूपरस-गन्धाश्चेति विषयाः पृथिव्यादिमहाभूतेषु क्रमेणोत्पन्नाः  ।  वाक्पाणिपादपायूप-स्थाख्यानि कर्मेन्द्रियाणि  ।  तेषां क्रमेण वचनादानगमनविसर्गानन्दाश्चैते----------------------४५४-
-विषयाः पृथिव्यादिमहाभूतेषु क्रमेणोत्पन्नाः  ।  मनोबुद्धिरहंकारश्चित्तमित्यन्तः-करणचतुष्टयम्  ।  तेषां क्रमेण संकल्पविकल्पाध्यवसायाभिमानावधारणास्वरूपा-श्चैते विषयाः  ।  मनःस्थानं गलान्तं बुद्धेर्वदनमहंकारस्य हृदयं चित्तस्यनाभिरिति  ।  अस्थिचर्मनाडीरोममांसाश्चेति पृथिव्यंशाः  ।  मूत्रश्लेष्मरक्तशुक्र-स्वेदा अबंशाः  ।  क्षुत्तृष्णालस्यमोहमैथुनान्यग्नेः  ।  प्रचारणविलेखनस्थूलाद्यु-न्मेषनिमेषादि वायोः  ।  कामक्रोधलोभमोहभयान्याकाशस्य  ।  शब्दस्पर्शरूप-रसगन्धाः पृथिवीगुणाः  ।  शब्दस्पर्शरूपरसाश्चापां गुणाः  ।  शब्दस्पर्शरूपाण्य-ग्निगुणाः  ।  शब्दस्पर्शाविति वायुगुणौ  ।  शब्द एक आकाशस्य  ।  सात्त्विकरा-जसतामसलक्षणानि त्रयो गुणाः  ॥  अहिंसा सत्यमस्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहाः  ।अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं संतोष आर्जवम्  ॥  १
॥  अमानित्वमदम्भित्वमा-स्तिकत्वमहिंस्रता  ।  एते सर्वे गुणा ज्ञेयाः सात्त्विकस्य विशेषतः  ॥  २
॥  अहंकर्ताऽस्म्यहं भोक्ताऽस्म्यहं वक्ताऽभिमानवान्  ।  एते गुणा राजसस्य प्रोच्यन्तेब्रह्मवित्तमैः  ॥  ३
॥  निद्रालस्ये मोहरागौ मैथुनं चौर्यमेव च  ।  एते गुणा-स्तामसस्य प्रोच्यन्ते ब्रह्मवादिभिः  ॥  ४
॥  ऊर्ध्वे सात्त्विको मध्ये राजसोऽध-स्तामस इति  ।  सत्यज्ञानं सात्त्विकम्  ।  धर्मज्ञानं राजसम्  ।  तिमिरान्धं ताम-समिति  ।  जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयमिति चतुर्विधा अवस्थाः  ।  ज्ञानेन्द्रियकर्मे-न्द्रियान्तःकरणचतुष्टयं चतुर्दशकरणयुक्तं जाग्रत्  ।  अन्तःकरणचतुष्टयैरेवसंयुक्तः स्वप्नः  ।  चित्तैककरणा सुषुप्तिः  ।  केवलजीवयुक्तमेव तुरीयमिति  ।उन्मीलितनिमीलितमध्यस्थजीवपरमात्मनोर्मध्ये जीवात्मा क्षेत्रज्ञ इतिविज्ञायते  ।  बुद्धिकर्मेन्द्रियप्राणपञ्चकैर्मनसा धिया  ।  शरीरं सप्तदशभिः सुसूक्ष्मंलिङ्गमुच्यते  ॥  ५
॥  मनो बुद्धिरहंकारः खानिलाग्निजलानि भूः  ।  एताः प्रकृ-तयस्त्वष्टौ विकाराः षोडशापरे  ॥  ६
॥  श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा घ्राणं चैव तुपञ्चमम्  ।  पायूपस्थौ करौ पादौ वाक्चैव दशमी मता  ॥  ७
॥  शब्दः स्पर्शश्चरूपं च रसो गन्धस्तथैव च  ।  त्रयोविंशतिरेतानि तत्त्वानि प्रकृतानि तु  ॥  ८
॥चतुर्विंशतिरव्यक्तं प्रधानं पुरुषः परः  ॥  ९
॥  इत्युपनिषत्  ॥  ॐ तत्सत्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति शारीरकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६५
॥----------------------४५५-
-योगशिखोपनिषत्  ॥  ६६
॥योगज्ञाने यत्पदाप्तिसाधनत्वेन विश्रुते  ।तत्त्रैपदं ब्रह्मतत्त्वं स्वमात्रमवशिष्यते  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥सर्वे जीवाः सुखैर्दुःखैर्मायाजालेन वेष्टिताः  ।  तेषां मुक्तिः कथं देव कृपयावद शंकर  ॥  १
॥  सर्वसिद्धिकरं मार्गं मायाजालनिकृन्तनम्  ।  जन्ममृत्यु-जराव्याधिनाशनं सुखदं वद  ॥  २
॥  इति हिरण्यगर्भः पप्रच्छ स होवाच महे-श्वरः  ।  नानामागैंस्तु दुष्प्रापं कैवल्यं परमं पदम्  ॥  ३
॥  सिद्धिमार्गेण लभतेनान्यथा पद्मसंभव  पतिताः शास्त्रजालेषु प्रज्ञया तेन मोहिताः  ॥  ४
॥स्वात्मप्रकाशरूपं तत्किं शास्त्रेण प्रकाश्यते  ।  निष्कलं निर्मलं शान्तं सर्वातीतंनिरामयम्  ॥  ५
॥  तदेव जीवरूपेण पुण्यपापफलैवृतम्  ।  परमात्मपदं नित्यंतत्कथं जीवतां गतम्  ॥  ६
॥  तत्त्वातीतं महादेव प्रसादात्कथयेश्वर  ।  सर्व-भावपदातीतं ज्ञानरूपं निरञ्जनम्  ॥  ७
॥  वायुवत्स्फुरितं स्वस्मिंस्तत्राहंकृति-रुत्थिता  ।  पञ्चात्मकमभूत्पिण्डं धातुबद्धं गुणात्मकम्  ॥  ८
॥  सुखदुःखैःसमायुक्तं जीवभावनया कुरु  ।  तेन जीवाभिधा प्रोक्ता विशुद्धे परमात्मनि॥  ९
॥  कामक्रोधभयं चापि मोहलोभमथो रजः  ।  जन्म मृत्युश्च कार्पण्यंशोकस्तन्द्रा क्षुधा तृषा  ॥  १०
॥  तृष्णा लज्जा भयं दुःखं विषादो हर्ष एवच  ।  एभिर्दोषैर्विनिर्मुक्तः स जीवः शिव उच्यते  ॥  ११
॥  तस्माद्दोषविनाशार्थ-मुपायं कथयामि ते  ।  ज्ञानं केचिद्वदन्त्यत्र केवलं तन्न सिद्धये  ॥  १२
॥योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं भवतीह भोः  ।  योगोऽपि ज्ञानहीनस्तु न क्षमोमोक्षकर्मणि  ॥  १३
॥  तस्माज्ज्ञानं च योगं च मुमुक्षुर्दृढमभ्यसेत्  ।  ज्ञानस्व-रूपमेवादौ ज्ञेयं ज्ञानैकसाधनम्  ॥  १४
॥  अज्ञानं कीदृशं चेति प्रविचार्यंमुमुक्षुणा  ।  ज्ञातं येन निजं रूपं कैवल्यं परमं पदम्  ॥  १५
॥  असौ दोषैर्वि-निर्मुक्तः कामक्रोधभयादिभिः  ।  सर्वदोषैर्वृतो जीवः कथं ज्ञानेन मुच्यते॥  १६
॥  स्वात्मरूपं यथा ज्ञानं पूर्णं तद्व्यापकं तथा  ।  कामक्रोधादिदोषाणांस्वरूपान्नास्ति भिन्नता  ॥  १७
॥  पश्चात्तस्य विधिः किंनु निषेधोऽपि कथंभवेत्  ।  विवेकी सर्वदा मुक्तः संसारभ्रमवर्जितः  ॥  १८
॥  परिपूर्णस्वरूपं----------------------४५६-
-तत्सत्यं कमलसंभव  ।  सकलं निष्कलं चैव पूर्णत्वाच्च तदेव हि  ॥  १९
॥कलिना स्फूर्तिरूपेण संसारभ्रमतां गतम्  ।  निष्कलं निर्मलं साक्षात्सकलंगगनोपमम्  ॥  २०
॥  उत्पत्तिस्थितिसंहारस्फूर्तिज्ञानविवर्जितम्  ।  एतद्रूपंसमायातः स कथं मोहसागरे  ॥  २१
॥  निमज्जति महाबाहो त्यक्त्वा विद्यांपुनः पुनः  ।  सुखदुःखादिमोहेषु यथा संसारिणां स्थितिः  ॥  २२
॥  तथा-ज्ञानी यदातिष्ठेद्वासनावासितस्तदा  ।  तयोर्नास्ति विशेषोऽत्र समा संसार-भावना  ॥  २३
॥  ज्ञानं चेदीदृशं ज्ञातमज्ञानं कीदृशं पुनः  ।  ज्ञाननिष्ठो विर-क्तोऽपि धर्मज्ञो विजितेन्द्रियः  ॥  २४
॥  विना देहेन योगेन न मोक्षं लभतेविधे  ।  अपक्वाः परिपक्वाश्च देहिनो द्विविधाः स्मृताः  ॥  २५
॥  अपक्वा योग-हीनास्तु पक्वा योगेन देहिनः  ।  सर्वो योगाग्निना देहो ह्यजडः शोकवर्जितः॥  २६
॥  जडस्तु पार्थिवो ज्ञेयो ह्यपक्वो दुःखदो भवेत्  ।  ध्यानस्थोऽसौ तथा-प्येवमिन्द्रियैर्विशो भवेत्  ॥  २७
॥  तानि गाढं नियम्यापि तथाप्यन्यैःप्रबाध्यते  ।  शीतोष्णसुखदुःखाद्यैर्व्याधिभिर्मानसैस्तथा  ॥  २८
॥  अन्यैर्नाना-विधैर्जीवैः शस्त्राग्निजलमारुतैः  ।  शरीरं पीड्यते तैस्तैश्चित्तं संक्षुभ्यते ततः॥  २९
॥  तथा प्राणविपत्तौ तु क्षोभमायाति मारुतः  ।  ततो दुःखशतैर्व्याप्तंचित्तं क्षुब्धं भवेन्नृणाम्  ॥  ३०
॥  देहावसानसमये चित्ते यद्यद्विभावयेत्  ।तत्तदेव भवेज्जीव इत्येवं जन्मकारणम्  ॥  ३१
॥  देहान्ते किं भवेज्जन्म तन्नजानन्ति मानवाः  ।  तस्माज्ज्ञानं च वैराग्यं जीवस्य केवलं श्रमः  ॥  ३२
॥पिपीलिका यथा लग्ना देहे ध्यानाद्विमुच्यते  ।  असौ किं वृश्चिकैर्दष्टो देहान्तेवा कथं सुखी  ॥  ३३
॥  तस्मान्मूढा न जानन्ति मिथ्यातर्केण वेष्टिताः  ।अहंकृतिर्यदा यस्य नष्टा भवति तस्य वै  ॥  ३४
॥  देहस्त्वपि भवेन्नष्टो व्याध-यश्चास्य किं पुनः  ।  जलाग्निशस्त्रखातादिबाधा कस्य भविष्यति  ॥  ३५
॥  यदायदा परिक्षीणा पुष्टा चाहंकृतिर्भवेत्  ।  तमनेनास्य नश्यन्ति प्रवर्तन्ते रुगा-दयः  ॥  ३६
॥  कारणेन विना कार्यं न कदाचन विद्यते  ।  अहंकारं विना तद्व-द्देहे दुःखं कथं भवेत्  ॥  ३७
॥  शरीरेण जिताः सर्वे शरीरं योगिभिर्जितम्  ।तत्कथं कुरुते तेषां सुखदुःखादिकं फलम्  ॥  ३८
॥  इन्द्रियाणि मनो बुद्धिःकामक्रोधादिकं जितम्  ।  तेनैव विजितं सर्वं नासौ केनापि बाध्यते  ॥  ३९
॥महाभूतानि तत्त्वानि संहृतानि क्रमेण च  ।  सप्तधातुमयो देहो दग्धो योगा-----------------------४५७-
-ग्निना शनैः  ॥  ४०
॥  देवैरपि न लक्ष्येत योगिदेहो महाबलः  ।  भेदबन्ध-विनिर्मुक्तो नानाशक्तिधरः परः  ॥  ४१
॥  यथाऽऽकाशस्तथा देह आकाशादपिनिर्मलः  ।  सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरो दृश्यः स्थूलात्स्थूलो जडाज्जडः  ॥  ४२
॥  इच्छा-रूपो हि योगीन्द्रः स्वतन्त्रस्त्वजरामरः  ।  क्रीडते त्रिषु लोकेषु लीलया यत्र-कुत्रचित्  ॥  ४३
॥  अचिन्त्यशक्तिमान्योगी नानारूपाणि धारयेत्  ।  संहरेच्चपुनस्तानि स्वेच्छया विजितेन्द्रियः  ॥  ४४
॥  नासौ मरणमाप्नोति पुनर्योग-बलेन तु  ।  हठेन मृत एवासौ मृतस्य मरणं कुतः  ॥  ४५
॥  मरणं यत्र सर्वेषांतत्रासौ परिजीवति  ।  यत्र जीवन्ति मूढास्तु तत्रासौ मृत एव वै  ॥  ४६
॥कर्तव्यं नैव तस्यास्ति कृतेनासौ न लिप्यते  ।  जीवन्मुक्तः सदा स्वच्छः सर्व-दोषविवर्जितः  ॥  ४७
॥  विरक्ता ज्ञानिनश्चान्ये देहेन विजितः सदा  ।  तेकथं योगिभिस्तुल्या मांसपिण्डाः कुदेहिनः  ॥  ४८
॥  देहान्ते ज्ञानिभिःपुण्यात्पापाच्च फलमाप्यते  ।  ईदृशं तु भवेत्तत्तद्भुक्त्वा ज्ञानी पुनर्भवेत्  ॥  ४९
॥पश्चाश्पुण्येन लभते सिद्धेन सह सङ्गतिम्  ।  ततः सिद्धस्य कृपया योगीभवति नान्यथा  ॥  ५०
॥  ततो नश्यति संसारो नान्यथा शिवभाषितम्  ।योगेन रहितं ज्ञानं न मोक्षाय भवेद्विधे  ॥  ५१
॥  ज्ञानेनैव विना योगो नसिध्यति कदाचन  ।  जन्मान्तरैश्च बहुभिर्योगो ज्ञानेन लभ्यते  ॥  ५२
॥  ज्ञानंतु जन्मनैकेन योगादेव प्रजायते  ।  तस्माद्योगात्परतरो नास्ति मार्गस्तुमोक्षदः  ॥  ५३
॥  प्रविचार्य चिरं ज्ञानं मुक्तोऽहमिति मन्यते  ।  किमसौ मन-नादेव मुक्तो भवति तत्क्षणात्  ॥  ५४
॥  पश्चाज्जन्मान्तरशतैर्योगादेव विमु-च्यते  ।  न तथा भवतो योगाज्जन्ममृत्यू पुनःपुनः  ॥  ५५
॥  प्राणापानसमा-योगाच्चन्द्रसूर्यैकता भवेत्  ।  सप्तधातुमयं देहमग्निना रञ्जयेद्ध्रुवम्  ॥  ५६
॥व्याधयस्तस्य नश्यन्ति छेदखातादिकास्तथा  ।  तदासौ परमाकाशरूपो देह्यव-तिष्ठति  ॥  ५७
॥  किं पुनर्बहुनोक्तेन मरणं नास्ति तस्य वै  ।  देहीव दृश्यतेलोके दग्धकर्पूरवत्स्वयम्  ॥  ५८
॥  चित्तं प्राणेन संबद्धं सर्वजीवेषु संस्थि-तम्  ।  रज्ज्वा यद्वत्सुसंबद्धः पक्षी तद्वदिदं मनः  ॥  ५९
॥  नानाविधैर्विचारैस्तुन बाध्यं जायते मनः  ।  तस्मात्तस्य जयोपायः प्राण एव हि नान्यथा  ॥  ६०
॥तर्कैर्जल्पैः शास्त्रजालैर्युक्तिभिर्मन्त्रभेषजैः  ।  न वशो जायते प्राणः सिद्धोपायंविना विधे  ॥  ६१
॥  उपायं तमविज्ञाय योगमार्गे प्रवर्तने  ।  खण्डज्ञानेन----------------------४५८-
-सहसा जायते क्लेशवत्तरः  ॥  ६२
॥  यो जित्वा पवनं मोहाद्योगमिच्छतियोगिनाम्  ।  सोऽपक्वं कुम्भमारुह्य सागरं तर्तुमिच्छति  ॥  ६३
॥  यस्य प्राणोविलीनोऽन्तः साधके जीविते सति  ।  पिण्डो न पतितस्तस्य चित्तं दोषैःप्रबाधते  ॥  ६४
॥  शुद्धे चेतसि तस्यैव स्वात्मज्ञानं प्रकाशते  ।  तस्माज्ज्ञानंभवेद्योगाज्जन्मनैकेन पद्मज  ॥  ६५
॥  तस्माद्योगं तमेवादौ साधको नित्यम-भ्यसेत्  ।  मुमुक्षुभिः प्राणजयः कर्तव्यो मोक्षहेतवे  ॥  ६६
॥  योगात्परतरंपुण्यं योगात्परतरं शिवम्  ।  योगात्परतरं सूक्ष्मं योगात्परतरं नहि  ॥  ६७
॥योऽपानप्राणयोरैक्यं स्वरजोरेतसोस्तथा  ।  सूर्याचन्द्रमसोर्योगो जीवात्मपर-मात्मनोः  ॥  ६८
॥  एवं तु द्वन्द्वजालस्य संयोगो योग उच्यते  ।  अथ योग-शिखां वक्ष्ये सर्वज्ञानेषु चोत्तमाम्  ॥  ६९
॥  यदानुध्यायते मन्त्रं गात्र-कम्पोऽथ जायते  ।  आसनं पद्मकं बद्ध्वा यच्चान्यदपि रोचते  ॥  ७०
॥  नासाग्रेदृष्टिमारोप्य हस्तपादौ च संयतौ  ।  मनः सर्वत्र संगृह्य ॐकारं तत्र चिन्त-येत्  ॥  ७१
॥  ध्यायते सततं प्राज्ञो हृत्कृत्वा परमेश्वरम्  ।  एकस्तम्भे नवद्वारेत्रिस्थूणे पञ्चदैवते  ॥  ७२
॥  ईदृशे तु शरीरे वा मतिमान्नोपलक्षयेत्  ।  आदि-त्यमण्डलाकारं रश्मिज्वालासमाकुलम्  ॥  ७३
॥  तस्य मध्यगतं वह्निं प्रज्ज्वले-द्दीपवर्तिवत्  ।  दीपशिखा तु या मात्रा सा मात्रा परमेश्वरे  ॥  ७४
॥भिन्दन्ति योगिनः सूर्यं योगाभ्यासेन वै पुनः  ।  द्वितीयं सुषुम्नाद्वारं परिशुभ्रंसमर्पितम्  ॥  ७५
॥  कपालसंपुटं पीत्वा ततः पश्यति तत्पदम्  ।  अथ नध्यायते जन्तुरालस्याच्च प्रमादतः  ॥  ७६
॥  यदि त्रिकालमागच्छेत्स गच्छेत्पुण्य-संपदम्  ।  पुण्यमेतत्समासाद्य संक्षिप्य कथितं मया  ॥  ७७
॥  लब्धयोगोऽथबुध्येत प्रसन्नं परमेश्वरम्  ।  जन्मान्तरसहस्रेषु यदा क्षीणं तु किल्बिषम्  ॥  ७८
॥तदा पश्यति योगेन संसारोच्छेदनं महत्  ।  अधुना संप्रवक्ष्यामि योगा-भ्यासस्य लक्षणम्  ॥  ७९
॥  मरुज्जयो यस्य सिद्धः सेवयेत्तं गुरुं सदा  ।  गुरुवस्त्र-प्रसादेन कुर्यात्प्राणजयं बुधः  ॥  ८०
॥  वितस्तिप्रमितं दैर्घ्यं चतुरङ्गुलविस्तृ-तम्  ।  मृदुलं धवलं प्रोक्तं वेष्टनाम्बरलक्षणम्  ॥  ८१
॥  निरुध्य मारुतं गाढंशक्तिचालनयुक्तितः  ।  अष्टधा कुण्डलीभूतामृज्वीं कुर्यात्तु कुण्डलीम्  ॥  ८२
॥पायोराकुञ्चनं कुर्यात्कुण्डलीं चालयेत्तदा  ।  मृत्युचक्रगतस्यापि तस्य मृत्युभयंकुतः  ॥  ८३
॥  एतदेव परं गुह्यं कथितं तु मया तव  ।  वज्रासनगतो नित्य-----------------------४५९-
-मूर्ध्वाकुञ्चनमभ्यसेत्  ॥  ८४
॥  वायुना ज्वलितो वह्निः कुण्डलीमनिशं दहेत्  ।संतप्ता साग्निना जीवशक्तिस्त्रैलोक्यमोहिनी  ॥  ८५
॥  प्रविशेच्चन्द्रतुण्डे तुसुषुम्नावदनान्तरे  ।  वायुना वह्निना सार्धं ब्रह्मग्रन्थिं भिनत्ति सा  ॥  ८६
॥विष्णुग्रन्थिं ततो भित्त्वा रुद्रग्रन्थौ च तिष्ठति  ।  ततस्तु कुम्भकैर्गाढं पूरयित्वापुनः पुनः  ॥  ८७
॥  अथाभ्यसेत्सूर्यभेदमुज्जायीं चापि शीतलीम्  ।  भस्त्रांच सहितो नाम स्याच्चतुष्टयकुम्भकः  ॥  ८८
॥  बन्धत्रयेण संयुक्तः केवल-प्राप्तिकारकः  ।  अथास्य लक्षणं सम्यक्कथयामि समासतः  ॥  ८९
॥  एका-किना समुपगम्य विविक्तदेशं प्राणादिरूपममृतं परमार्थतत्त्वम्  ।  लघ्वाशिनाधृतिमता परिभावितव्यं संसाररोगहरमौषधमद्वितीयम्  ॥  ९०
॥  सूर्यनाड्यासमाकृष्य वायुमभ्यासयोगिना  ।  विधिवत्कुम्भकं कृत्वा रेचयेच्छीतरश्मिना॥  ९१
॥  उदरे बहुरोगघ्नं क्रिमिदोषं निहन्ति च  ।  मुहुर्मुहुरिदं कार्यंसूर्यभेदमुदाहृतम्  ॥  ९२
॥  नाडीभ्यां वायुमाकृष्य कुण्डल्याः पार्श्वयोःक्षिपेत्  ।  धारयेदुदरे पश्चाद्रेचयेदिडया  सुधीः  ॥  ९३
॥  कण्ठे कफादि-दोषघ्नं शरीराग्निविवर्धनम्  ।  नाडीजलापहं धातुगतदोषविनाशनम्  ॥  ९४
॥गच्छतस्तिष्ठतः कार्यमुज्जाय्याख्यं तु कुम्भकम्  ।  मुखेन वायुं संगृह्य घ्राण-रन्ध्रेण रेचयेत्  ॥  ९५
॥  शीतलीकरणं चेदं हन्ति पित्तं क्षुधां तृषाम्  ।स्तनयोरथ भस्त्रेव लोहकारस्य वेगतः  ॥  ९६
॥  रेचयेत्पूरयेद्वायुमाश्रमंदेहगं धिया  ।  यथा श्रमो भवेद्देहे तथा सूर्येण पूरयेत्  ॥  ९७
॥  कण्ठसंकोचनंकृत्वा पुनश्चन्द्रेण रेचयेत्  ।  वातपित्तश्लेष्महरं शरीराग्निविवर्धनम्  ॥  ९८
॥कुण्डलीबोधकं वक्त्रदोषघ्नं शुभदं सुखम्  ।  ब्रह्मनाडीमुखान्तःस्थकफाद्यर्गल-नाशनम्  ॥  ९९
॥  सम्यग्बन्धसमुद्भूतं ग्रन्थित्रयविभेदकम्  ।  विशेषेणैवकर्तव्यं भस्त्राख्यं कुम्भकं त्विदम्  ॥  १००
॥  बन्धत्रयमथेदानीं प्रवक्ष्यामियथाक्रमम्  ।  नित्यं कृतेन तेनासौ वायोर्जयमवाप्नुयात्  ॥  १०१
॥  चतु-र्णामपि भेदानां कुम्भके समुपस्थिते  ।  बन्धत्रयमिदं कार्यं वक्ष्यमाणं मयाहि तत्  ॥  १०२
॥  प्रथमो मूलबन्धस्तु द्वितीयोड्डीयनाभिधः  ।  जालन्धर-स्तृतीयस्तु लक्षणं कथयाम्यहम्  ॥  १०३
॥  गुदं पार्ष्ण्या तु संपीड्यपायुमाकुञ्चयेद्बलात्  ।  वारंवारं यथा चोर्ध्वं समायाति समीरणः  ॥  १०४
॥प्राणापानौ नादबिन्दू मूलबन्धेन चैकताम्  ।  गत्वा योगस्य संसिद्धिं गच्छतो----------------------४६०-
-नात्र संशयः  ॥  १०५
॥  कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियानकः  ।बन्धो येन सुषुम्नायां प्राणस्तूड्डीयते यतः  ॥  १०६
॥  तस्मादुड्डीयनाख्योऽयंयोगिभिः समुदाहृतः  ।  उड्डियानं तु सहजं गुरुणा कथितं सदा  ॥  १०७
॥अभ्यसेत्तदतन्द्रस्तु वृद्धोऽपि तरुणो भवेत्  ।  नाभेरूर्ध्वमधश्चापि ताणंकुर्यात्प्रयत्नतः  ॥  १०८
॥  षण्मासमभ्यसेन्मृत्युं जयत्येव न संशयः  ।  पूर-कान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालन्धराभिधः  ॥  १०९
॥  कण्ठसंकोचरूपोऽसौवायुमार्गनिरोधकः  ।  कण्ठमाकुञ्च्य हृदये स्थापयेद्वृढमिच्छया  ॥  ११०
॥बन्धो जालन्धराख्योऽयममृताप्यायकारकः  ।  अधस्तात्कुञ्चनेनाशु कण्ठसंको-चने कृते  ॥  १११
॥  मध्ये पश्चिमतानेन स्यात्प्राणो ब्रह्मनाडिगः  ।  वज्रा-सनस्थितो योगी चालयित्वा तु कुण्डलीम्  ॥  ११२
॥  कुर्यादनन्तरं भस्त्रींकुण्डलीमाशु बोधयेत्  ।  भिद्यन्ते ग्रन्थयो वंशे तप्तलोहशलाकया  ॥  ११३
॥तथैव पृष्ठवंशः स्याद्ग्रन्थिभेदस्तु वायुना  ।  पिपीलिकायां लग्नायां कण्डूस्तत्रप्रवर्तते  ॥  ११४
॥  सुषुम्नायां तथाऽभ्यासात्सततं वायुना भवेत्  ।रुद्रग्रन्थिं ततो भित्त्वा ततो याति शिवात्मकम्  ॥  ११५
॥  चन्द्रसूर्यौसमौ कृत्वा तयोर्योगः प्रवर्तते  ।  गुणत्रयमतीतं स्याद्ग्रन्थित्रयवि-भेदनात्  ॥  ११६
॥  शिवशक्तिसमायोगे जायते परमा स्थितिः  ।  यथाकरी करेणैव पानीयं प्रपिबेत्सदा  ॥  ११७
॥  सुषुम्नावज्रनालेन पवमानंग्रसेत्तथा  ।  वज्रदण्डसमुद्भूता मणयश्चैकविंशतिः  ॥  ११८
॥  सुषुम्नायांस्थिताः सर्वे सूत्रे मणिगणा इव  ।  मोक्षमार्गे प्रतिष्ठानात्सुषुम्ना विश्वरूपिणी॥  ११९
॥  यथैव निश्चितः कालश्चन्द्रसूर्यनिबन्धनात्  ।  आपूर्य कुम्भितोवायुर्बहिर्नो याति साधके  ॥  १२०
॥  पुनः पुनस्तद्वदेव पश्चिमद्वारलक्षणम्  ।पूरितस्तु स तद्द्वारैरीषत्कुम्भकतां गतः  ॥  १२१
॥  प्रविशेत्सर्वगात्रेषु वायुःपश्चिममार्गतः  ।  रेचितः क्षीणतां याति पूरितः पोषयेत्ततः  ॥  १२२
॥  यत्रैवजातं सकलेवरं मनस्तत्रैव लीनं कुरुते स योगात्  ।  स एव मुक्तो निरहंकृतिःसुखी मूढा न जायन्ति हि पिण्डपातिनः  ॥  १२३
॥  चित्तं विनष्टं यदिभासितं स्यात्तत्र प्रतीतो मरुतोऽपि नाशः  ।  न चेद्यदि स्यान्न तु तस्य शास्त्रंनात्मप्रतीतिर्न गुरुर्न मोक्षः  ॥  १२४
॥  जलौका रुधिरं यद्वद्बलादाकर्षतिस्वयम्  ।  ब्रह्मनाडी तथा धातून्संतताभ्यासयोगतः  ॥  १२५
॥  अनेनाभ्यास-----------------------४६१-
-योगेन नित्यमासनबन्धतः  ।  चित्तं विलीनतामेति बिन्दुर्नो यात्यधस्तथा॥  १२६
॥  रेचकं पूरकं मुक्त्वा वायुना स्थीयते स्थिरम्  ।  नाना नादाःप्रवर्तन्ते संस्रवेच्चन्द्रमण्डलम्  ॥  १२७
॥  नश्यन्ति क्षुत्पिपासाद्याः सर्वदोषा-स्ततस्तदा  ।  स्वरूपे सच्चिदानन्दे स्थितिमाप्नोति केवलम्  ॥  १२८
॥  कथितंतु तव प्रीत्या ह्येतदभ्यासलक्षणम्  ।  मन्त्रो लयो हठो राजयोगोऽन्तर्भूमिकाःक्रमात्  ॥  १२९
॥  एक एव चतुर्धाऽयं महायोगोऽभिधीयते  ।  हकारेण बहि-र्याति सकारेण विशेत्पुनः  ॥  १३०
॥  हंसहंसेति मन्त्रोऽयं सर्वैर्जीवैश्च जप्यते  ।गुरुवाक्यात्सुषुम्नायां विपरितो भवेज्जपः  ॥  १३१
॥  सोऽहंसोऽहमिति प्रोक्तोमन्त्रयोगः स उच्यते  ।  प्रतीतिर्मन्त्रयोगाच्च जायते पश्चिमे पथि  ॥  १३२
॥हकारेण तु सूर्यः स्यात्सकारेणेन्दुरुच्यते  ।  सूर्याचन्द्रमसोरैक्यं हठ इत्यभिधी-यते  ॥  १३३
॥  हठेन ग्रस्यते जाड्यं सर्वदोषसमुद्भवम्  ।  क्षेत्रज्ञः परमात्माच तयोरैक्यं यदा भवेत्  ॥  १३४
॥  तदैक्ये साधिते ब्रह्मंश्चित्तं याति विली-नताम्  ।  पवनः स्थैर्यमायाति लययोगोदये सति  ॥  १३५
॥  लयात्संप्राप्यतेसौख्यं स्वात्मानन्दं परं पदम्  ।  योनिमध्ये महाक्षेत्रे जपाबन्धूकसंनिभम्॥  १३६
॥  रजो वसति जन्तूनां देवीतत्त्वं समावृतम्  ।  रजसो रेतसो योगा-द्राजयोग इति स्मृतः  ॥  १३७
॥  अणिमादिपदं प्राप्य राजते राजयोगतः  ।प्राणापानसमायोगो ज्ञेयं योगचतुष्टयम्  ॥  १३८
॥  संक्षेपात्कथितं ब्रह्मन्ना-न्यथा शिवभाषितम्  ।  क्रमेण प्राप्यते प्राप्यमभ्यासादेव नान्यथा  ॥  १३९
॥एकेनैव शरीरेण योगाभ्यासाच्छनैःशनैः  ।  चिरात्संप्राप्यते मुक्तिर्मर्कटक्रमएव सः  ॥  १४०
॥  योगसिद्धिं विना देहः प्रमादाद्यदि नश्यति  ।  पूर्ववास-नया युक्तः शरीरं चान्यदाप्नुयात्  ॥  १४१
॥  ततः पुण्यवशात्सिद्धो गुरुणासह संगतः  ।  पश्चिमद्वारमार्गेण जायते त्वरितं फलम्  ॥  १४२
॥  पूर्वजन्मकृताभ्यासात्सत्वरं फलमश्नुते  ।  एतदेव हि विज्ञेयं तत्काकमतमुच्यते  ॥  १४३
॥नास्ति काकमतादन्यदभ्यासाख्यमतः परम्  ।  तेनैव प्राप्यते मुक्तिर्नान्यथाशिवभाषितम्  ॥  १४४
॥  हठयोगक्रमात्काष्ठासहजीवलयादिकम्  ।  प्राकृतंमोक्षमार्गं स्यात्प्रसिद्धं पश्चिमं विना  ॥  १४५
॥  आदौ रोगाः प्रणश्यन्तिपश्चाज्जाढ्यं शरीरजम्  ।  ततः समरसो भूत्वा चन्द्रो वर्षत्यनारतम्  ॥  १४६
॥धातूंश्च संग्रहेद्वह्निः पवनेन समन्ततः  ।  नाना नादाः प्रवर्तन्ते भार्दवं स्यात्क-----------------------४६२-
-लेवरे  ॥  १४७
॥  जित्वा वृष्ठ्यादिकं जाड्यं खेचरः स भवेन्नरः  ।  सर्व-ज्ञोऽसौ भवेत्कामरूपः पवनवेगवान्  ॥  १४८
॥  क्रीडते त्रिषु लोकेषु जायन्तेसिद्धयोऽखिलाः  ।  कर्पूरे लीयमाने किं काठिन्यं तत्र विद्यते  ॥  १४९
॥अहंकारक्षये तद्वद्देहे कठिनता कुतः  ।  सर्वकर्ता च योगीन्द्रः स्वतन्त्रोऽनन्त-रूपवान्  ॥  १५०
॥  जीवन्मुक्तो महायोगी जायते नात्र संशयः  ।  द्विविधाःसिद्धयो लोके कल्पिताऽकल्पितास्तथा  ॥  १५१
॥  रसौषधिक्रियाजालमन्त्रा-भ्यासादिसाधनात्  ।  सिध्यन्ति सिद्धयो यास्तु कल्पितास्ताः प्रकीर्तिताः॥  १५२
॥  अनित्या अल्पवीर्यास्ताः सिद्धयः साधनोद्भवाः  ।  साधनेन विना-प्येवं जायन्ते स्वत एव हि  ॥  १५३
॥  स्वात्मयोगैकनिष्ठेषु स्वातन्त्र्यादीश्वर-प्रियाः  ।  प्रभूताः सिद्धयो यास्ताः कल्पनारहिताः स्मृताः  ॥  १४५
॥  सिद्धानित्या महावीर्या इच्छारूपाः स्वयोगजाः  ।  चिरकालात्प्रजायन्ते वासनारहि-तेषु च  ॥  १५५
॥  तास्तु गोप्या महायोगात्परमात्मपदेऽव्यये  ।  विना कार्येसदा गुप्तं योगसिद्धस्य लक्षणम्  ॥  १५६
॥  यथाकाशं समुद्दिश्य गच्छद्भिःपथिकैः पथि  ।  नाना तीर्थानि दृश्यन्ते नानामार्गास्तु सिद्धयः  ॥  १५७
॥स्वयमेव प्रजायन्ते लाभालाभविवर्जिते  ।  योगमार्गे तथैवेदं सिद्धिजालं प्रव-र्तते  ॥  १५८
॥  परीक्षकैः स्वर्णकारैर्हेम संप्रोच्यते यथा  ।  सिद्धिभिर्लक्षयेत्सिद्धंजीवन्मुक्तं तथैव च  ॥  १५९
॥  अलौकिकगुणस्तस्य कदाचिद्दृश्यते ध्रुवम्  ।सिद्धिभिः परिहीनं तु नरं बद्धं तु लक्षयेत्  ॥  १६०
॥  अजरामरपिण्डो योजीवन्मुक्तः स एव हि  ।  पशुकुक्कुटकीटाध्या मृतिं संप्राप्नुवन्ति वै  ॥  १६१
॥तेषां किं पिण्डपातेन मुक्तिर्भवति पद्मज  ।  न बहिः प्राण आयाति पिण्डस्यपतनं कुतः  ॥  १६२
॥  पिण्डपातेन या मुक्तिः सा मुक्तिर्न तु हन्यते  ।  देहेब्रह्मत्वमायाते जलानां सैन्धवं यथा  ॥  १६३
॥  अनन्यतां यदा याति तदामुक्तः स उच्यते  ।  विमतानि शरीराणि इन्द्रियाणि तथैव च  ॥  १६४
॥  ब्रह्मदेहत्वमापन्नं वारि बुद्बुदतामिव  ।  दशद्वारपुरं देहं दशनाडीमहापथम्॥  १६५
॥  दशभिर्वायुभिर्व्याप्तं दशेन्द्रियपरिच्छदम्  ।  षडाधारापवरकं षड-न्वयमहावनम्  ॥  १६६
॥  चतुःपीठसमाकीर्णं चतुराम्नायदीपकम्  ।  बिन्दु-नादमहालिङ्गं शिवशक्तिनिकेतनम्  ॥  १६७
॥  देहं शिवालयं प्रोक्तं सिद्धिदंसर्वदेहिनाम्  ।  गुदमेढ्रान्तरालस्थं मूलाधारं त्रिकोणकम्  ॥  १६८
॥  शिवस्य----------------------४६३-
-जीवरूपस्य स्थानं तद्धि प्रचक्षते  ।  यत्र कुण्डलिनी नाम परा शक्तिः प्रतिष्ठिता॥  १६१
॥  यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः प्रवर्तते  ।  यस्मादुत्पद्यते बिन्दुर्य-स्मान्नादः प्रवर्तते  ॥  १७०
॥  यस्मादुत्पद्यते हंसो यस्मादुत्पद्यते मनः  ।  तदेत-स्कामरूपाख्यं पीठं कामफलप्रदम्  ॥  १७१
॥  स्वाधिष्ठानाह्वयं चक्रं लिङ्गमूलेषडस्रके  ।  नाभिदेशे स्थितं चक्रं दशारं मणिपूरकम्  ॥  १७२
॥  द्वादशारंमहाचक्रं हृदये चाप्यनाहतम्  ।  तदेतत्पूर्णगिर्याख्यं पीठं कमलसंभव  ॥  १७३
॥कण्ठकूपे विशुद्ध्याख्यं यच्चक्रं षोडशास्रकम्  ।  पीठं जालन्धरं नाम तिष्ठत्यत्रसुरेश्वरः  ॥  १७४
॥  आज्ञा नाम भ्रुवोर्मध्ये द्विदलं चक्रमुत्तमम्  ।  उड्यानाख्यंमहापीठमुपरिष्टात्प्रतिष्ठितम्  ॥  १७५
॥  चतुरस्रं धरण्यादौ ब्रह्मा तत्राधि-देवता  ।  अर्धचन्द्राकृति चलं विष्णुस्तस्याधिदेवता  ॥  १७६
॥  त्रिकोणमण्डलंवह्नी रुद्रस्तस्याधिदेवता  ।  वायोर्बिम्बं तु षट्कोणमीश्वरोऽस्याधिदेवता॥  १७७
॥  आकाशमण्डलं वृत्तं देवताऽस्य सदाशिवः  ।  नादरूपं भ्रुवोर्मध्येमनसो मण्डलं विदुः  ॥  १७८
॥इति योगशिखोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥पुनर्योगस्य माहात्म्यं श्रोतुमिच्छामि शंकर  ।  यस्य विज्ञानमात्रेण खेचरी-समतां व्रजेत्  ॥  १
॥  शृणु ब्रह्मन्प्रवक्ष्यामि गोपनीयं प्रयत्नतः  ।  द्वादशाब्दंतु शुश्रूषां यः कुर्यादप्रमादतः  ॥  २
॥  तस्मै वाच्यं यथातथ्यं दान्ताय ब्रह्म-चारिणो  ।  पाण्डित्यादर्थलोभाद्वा प्रमादाद्वा प्रयच्छति  ॥  ३
॥  तेनाधीतं श्रुतंतेन तेन सर्वमनुष्ठितम्  ।  मूलमन्त्रं विजानाति यो विद्वान्गुरुदर्शितम्  ॥  ४
॥शिवशक्तिमयं मन्त्रं मूलाधारात्समुत्थितम्  ।  तस्य मन्त्रस्य वै ब्रह्मञ्छ्रोता वक्ताच दुर्लभः  ॥  ५
॥  एतत्पीठमिति प्रोक्तं नादलिङ्गं चिदात्मकम्  ।  तस्य विज्ञान-मात्रेण जीवन्मुक्तो भवेज्जनः  ॥  ६
॥  अणिमादिकमैश्वर्यमचिरादेव जायते  ।मननात्प्राणनाच्चैव मद्रूपस्यावबोधनात्  ॥  ७
॥  मन्त्रमित्युच्यते ब्रह्मन्मदधि-ष्ठानतोऽपि वा  ।  मूलत्वात्सर्वमन्त्राणां मूलाधारसमुद्भवात्  ॥  ८
॥  मूलस्वरू-पलिङ्गत्वान्मूलमन्त्र इति स्मृतः  ।  सूक्ष्मत्वात्कारणत्वाच्च लयनाद्गमनादपि॥  ९
॥  लक्षणात्परमेशस्य लिङ्गमित्यभिधीयते  ।  संनिधानात्समस्तेषु जन्तु-ष्वपि च संततम्  ॥  १०
॥  सूचकत्वाच्च रूपस्य सूत्रमित्यभिधीयते  ।  महामायामहालक्ष्मीर्महादेवी सरस्वती  ॥  ११
॥  आधारशक्तिरव्यक्ता यया विश्वं प्रवर्तते  ।----------------------४६४-
-सूक्ष्माभा बिन्दुरूपेण पीठरूपेण वर्तते  ॥  १२
॥  बिन्दुपीठं विनिर्भिद्य नाद-लिङ्गमुपस्थितम्  ।  प्राणेनोच्चार्यते ब्रह्मन्षण्मुखीकरणेन च  ॥  १३
॥  गुरूपदेश-मार्गेण सहसैव प्रकाशते  ।  स्थूलं सूक्ष्मं परं चेति त्रिविधं ब्रह्मणो वपुः॥  १४
॥  पञ्चब्रह्ममयं रूपं स्थूलं वैराजमुच्यते  ।  हिरण्यगर्भं सूक्ष्मं तु नादंबीजत्रयात्मकम्  ॥  १५
॥  परं ब्रह्म परं सत्यं सच्चिदानन्दलक्षणम्  ।  अप्रमेय-मनिर्देश्यमवाङ्मनसगोचरम्  ॥  १६
॥  शुद्धं सूक्ष्मं निराकारं निर्विकारं निर-ञ्जनम्  ।  अनन्तमपरिच्छेद्यमनूपममनामयम्  ॥  १७
॥  आत्ममन्त्रसदाभ्यासा-त्परतत्त्वं प्रकाशते  ।  तदभिव्यक्तिचिह्नानि सिद्धिद्वाराणि मे शृणु  ॥  १८
॥दीपज्वालेन्दुखद्योतविद्युन्नक्षत्रभास्वराः  ।  दृश्यन्ते सूक्ष्मरूपेण सदा युक्तस्ययोगिनः  ॥  १९
॥  अणिमादिकमैश्वर्यमचिरात्तस्य जायते  ।  नास्ति नादात्परोमन्त्रो न देवः स्वात्मनः परः  ॥  २०
॥  नानुसंधेः परा पूजा न हि तृप्तेः परंसुखम्  ।  गोपनीयं प्रयत्नेन सर्वदा सिद्धिमिच्छता  ।  मद्भक्त एतद्विज्ञाय कृत-कृत्यः सुखी भवेत्  ॥  २१
॥  यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ  ।तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः  ॥  २२
॥  इति  ॥इति योगशिखोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥यन्नमस्यं चिदाख्यातं यत्सिद्धीनां च कारणम्  ।  येन विज्ञातमात्रेण जन्म-बन्धात्प्रमुच्यते  ॥  १
॥  अक्षरं परमो नादः शब्दब्रह्मेति कथ्यते  ।  मूलाधार-गता शक्तिः स्वाधारा बिन्दुरूपिणी  ॥  २
॥  तस्यामुत्पद्यते नादः सूक्ष्मबीजा-दिवाङ्कुरः  ।  तां पश्यन्तीं विदुर्विश्वं यया पश्यन्ति योगिनः  ॥  ३
॥  हृदयेव्यज्यते घोषो गर्जत्पर्जन्यसंनिभः  ।  तत्र स्थिता सुरेशान मध्यमेत्यभिधीयते॥  ४
॥  प्राणेन च स्वराख्येन प्रथिता वैखरी पुनः  ।  शाखापल्लवरूपेण ताल्वा-दिस्थानघट्टनात्  ॥  ५
॥  अकारादिक्षकारान्तान्यक्षराणि समीरयेत्  ।  अक्ष-रेभ्यः पदानि स्युः पदेभ्यो वाक्यसंभवः  ॥  ६
॥  सर्वे वाक्यात्मका मन्त्रावेदशास्त्राणि कृत्स्नशः  ।  पुराणानि च काव्यानि भाषाश्च विविधा अपि  ॥  ७
॥सप्त स्वराश्च गाथाश्च सर्वे नादसमुद्भवाः  ।  एषा सरस्वती देवी सर्वभूतगुहा-श्रया  ॥  ८
॥  वायुना वह्नियुक्तेन प्रेर्यमाणा शनैः शनैः  ।  तद्विवर्तपदैर्वाक्यै-रित्येवं वर्तते सदा  ॥  ९
॥  य इमां वैखरीं शक्तिं योगी स्वात्मनि पश्यति  ।स वाक्सिद्धिमवाप्नोति सरस्वत्याः प्रसादतः  ॥  १०
॥  वेदशास्त्रपुराणानां----------------------४६५-
-स्वयं कर्ता भविष्यति  ।  यत्र बिन्दुश्च नादश्च सोमसूर्याग्निवायवः  ॥  ११
॥इन्द्रियाणि च सर्वाणि लयं गच्छन्ति सुव्रत  ।  वायवो यत्र लीयन्ते मनोयत्र विलीयते  ॥  १२
॥  यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः  ।यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते  ॥  १३
॥  यत्रोपरमते चित्तंनिरुद्धं योगसेवया  ।  यत्र चैवात्मनाऽऽत्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति  ॥  १४
॥सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्  ।  एतत्क्षराक्षरातीतमनक्षरमिती-र्यते  ॥  १५
॥  क्षरः सर्वाणि भूतानि सूत्रात्माऽक्षर उच्यते  ।  अक्षरं परमंब्रह्म निर्विशेषं निरञ्जनम्  ॥  १६
॥  अलक्षणमलक्ष्यं तदप्रतर्क्यमनूपमम्  ।अपारपारमच्छेद्यमचिन्त्यमतिनिर्मलम्  ॥  १७
॥  आधारं सर्वभूतानामनाधार-मनामयम्  ।  अप्रमाणमनिर्देश्यमप्रमेयमतीन्द्रियम्  ॥  १८
॥  अस्थूलमनणुह्रस्वमदीर्घमजमव्ययम्  ।  अशब्दमस्पर्शरूपमचक्षुःश्रोत्रनामकम्  ॥  १९
॥सर्वज्ञं सर्वगं शान्तं सर्वेषां हृदये स्थितम्  ।  सुसंवेद्यं गुरुमतात्सुदुर्बोधमचेत-साम्  ॥  २०
॥  निष्कलं निर्गुणं शान्तं निर्विकारं निराश्रयम्  ।  निर्लेपकं निरा-पायं कूटस्थमचलं ध्रुवम्  ॥  २१
॥  ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमःपारे प्रति-ष्ठितम्  ।  भावाभावविनिर्मुक्तं भावनामात्रगोचरम्  ॥  २२
॥  भक्तिगम्यं परंतत्त्वमन्तर्लीनेन चेतसा  ।  भावनामात्रमेवात्र कारणं पद्मसंभव  ॥  २३
॥यथा देहान्तरप्राप्तेः कारणं भावना नृणाम्  ।  विषयं ध्यायतः पुंसो विषयेरमते मनः  ॥  २४
॥  मामनुस्मरतश्चित्तं मठयेवात्र विलीयते  ।  सर्वज्ञत्वंपरेशत्वं सर्वसंपूर्णशक्तिता  ।  अनन्तशक्तिमत्त्वं च मदनुस्मरणाद्भवेत्  ॥  २५
॥  इति  ॥इति योगशिखोपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥चैतन्यस्यैकरूपत्वाद्भेदो युक्तो न कर्हिचित्  ।  जीवत्वं च तथा ज्ञेयंरज्ज्वां सर्पग्रहो यथा  ॥  १
॥  रज्ज्वज्ञानात्क्षणेनैव यद्वद्रज्जुर्हि सर्पिणी  ।भाति तद्वच्चितिः साक्षाद्विश्वाकारेण केवला  ॥  २
॥  उपादानं प्रपञ्चस्यब्रह्मणोऽन्यन्न विद्यते  ।  तस्मात्सर्वप्रपञ्चोऽयं ब्रह्मैवास्ति न चेतरत्  ॥  ३
॥व्याप्यव्यापकता मिथ्या सर्वमात्मेति शासनात्  ।  इति ज्ञाते परे तत्त्वेभेदस्यावसरः कुतः  ॥  ४
॥  ब्रह्मणः सर्वभूतानि जायन्ते परमात्मनः  ।तस्मादेतानि ब्रह्मैव भवन्तीति विचिन्तय  ॥  ५
॥  ॥  ब्रह्मैव सर्वनामानिरूपाणि विविधानि च  ।  कर्माण्यपि समग्राणि बिभर्तीति विभावय  ॥  ६
॥----------------------४६६-
-सुवर्णाज्जायमानस्य सुवर्णत्वं च शाश्वतम्  ।  ब्रह्मणो जायमानस्य ब्रह्मत्वं चतथा भवेत्  ॥  ७
॥  स्वल्पमप्यन्तरं कृत्वा जीवात्मपरमात्मनोः  ।  यस्तिष्ठतिविमूढात्मा भयं तस्यापि भाषितम्  ॥  ८
॥  यदज्ञानाद्भवेद्द्वैतमितर-त्तत्प्रपश्यति  ।  आत्मत्वेन तदा सर्वं नेतरत्तत्र चाण्वपि  ॥  ९
॥  अनु-भूतोऽप्ययं लोको व्यवहारक्षमोऽपि सन्  ।  असद्रूपो यथा स्वप्न उत्तरक्षण-बाधितः  ॥  १०
॥  स्वप्ने जागरितं नास्ति जागरे स्वप्नता नहि  ।  द्वयमेवलये नास्ति लयोऽपि ह्यनयोर्न च  ॥  ११
॥  त्रयमेव भवेन्मिथ्या गुण-त्रयविनिर्मितम्  ।  अस्य द्रष्टा गुणातीतो नित्यो ह्येष चिदात्मकः  ॥  १२
॥यद्वन्मृदि घटभ्रान्तिः शुक्तौ हि रजतस्थितिः  ।  तद्वद्ब्र्ह्मणि जीवत्वं वीक्षमाणेविनश्यति  ॥  १३
॥  यथा मृदि घटो नाम कनके कुण्डलाभिधा  ।  शुक्तौहि रजतख्यातिर्जीवशब्दस्तथा परे  ॥  १४
॥  यथैव व्योम्नि नीलत्वं यथानीरं मरुस्थले  ।  पुरुषत्वं यथा स्थाणौ तद्वद्विश्वं चिदात्मनि  ॥  १५
॥यथैव शून्यो वेतालो गन्धर्वाणां पुरं यथा  ।  यथाकाशे द्विचन्द्रत्वं तद्वत्सत्येजगत्स्थितिः  ॥  १६
॥  यथा तरङ्गकल्लोलैर्जलमेव स्फुरत्यलम्  ।  घटनाम्ना यथापृथ्वी पटनाम्ना हि तन्तवः  ॥  १७
॥  जगन्नाम्ना चिदाभाति सर्वं ब्रह्मैवकेवलम्  ।  यथा वन्ध्यासुतो नास्ति यथा नास्ति मरौ जलम्  ॥  १८
॥यथा नास्ति नभोवृक्षस्तथा नास्ति जगत्स्थितिः  ।  गृह्यमाणे घटे यद्वन्मृत्तिकाभाति वै बलात्  ॥  १९
॥  वीक्ष्यमाणे प्रपञ्चे तु ब्रह्मैवाभाति भासुरम्  ।सदैवात्मा विशुद्धोऽस्मि ह्यशुद्धो भाति वै सदा  ॥  २०
॥  यथैव द्विविधारज्जुर्ज्ञानिनोऽज्ञानिनोऽनिशम्  ।  यथैव मृन्मयः कुम्भस्तद्वद्देहोऽपि चिन्मयः॥  २१
॥  आत्मानात्मविवेकोऽयं मुधैव क्रियते बुधैः  ।  सर्पत्वेन यथारज्जू रजतत्वेन शुक्तिका  ॥  २२
॥  विनिर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथा-ऽऽत्मता  ।  घटत्वेन यथा पृथ्वी जलत्वेन मरीचिका  ॥  २३
॥  गृहत्वेन हि काष्ठानिखङ्गत्वेनैव लोहता  ।  तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः  ॥  २४
॥  इति  ॥इति योगशिखोपनिषत्सु चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥पुनर्योगं प्रवक्ष्यामि गुह्यं ब्रह्मस्वरूपकम्  ।  समाहितमना भूत्वा शृणुब्रह्मन्यथाक्रमम्  ॥  १
॥  दशद्वारपुरं देहं दशनाडीमहापथम्  ।  दश-भिर्वायुभिर्व्याप्तं दशेन्द्रियपरिच्छदम्  ॥  २
॥  षडाधारापवरकं षडन्वय-महावनम्  ।  चतुःपीठसमाकीर्णं चतुराम्नायदीपकम्  ॥  ३
॥  बिन्दु-----------------------४६७-
-नादमहालिङ्गविष्णुलक्ष्मीनिकेतनम्  ।  देहं विष्णवालयं प्रोक्तं सिद्धिदं सर्व-देहिनाम्  ॥  ४
॥  गुदमेढ्रान्तरालस्थं मूलाधारं त्रिकोणकम्  ।  शिवस्यजीवरूपस्य स्थानं तद्धि प्रचक्षते  ॥  ५
॥  यत्र कुण्डलिनी नाम परा शक्तिःप्रतिष्ठिता  ।  यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः प्रवर्तते  ॥  ६
॥  यस्मादुत्पद्यतेबिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्तते  ।  यस्मादुत्पद्यते हंसो यस्मादुत्पद्यते मनः  ॥  ७
॥तदेतत्कामरूपाख्यं पीठं कामफलप्रदम्  ।  स्वाधिष्ठानाह्वयं चक्रं लिङ्गमूलेषडस्रकम्  ॥  ८
॥  नाभिदेशे स्थितं चक्रं दशास्रं मणिपूरकम्  ।  द्वादशारंमहाचक्रं हृदये चाप्यनाहतम्  ॥  ९
॥  तदेतत्पूर्णगिर्याख्यं पीठं कमल-संभव  ।  कण्ठकूपे विशुद्धाख्यं यच्चक्रं षोडशास्रकम्  ॥  १०
॥  पीठं जाल-न्धरं नाम तिष्ठत्यत्र चतुर्मुख  ।  आज्ञा नाम भ्रुवोर्मध्ये द्विदलं चक्रमुत्तमम्॥  ११
॥  उड्यानाख्यं महापीठमुपरिष्टात्प्रतिष्ठितम्  ।  स्थानान्येतानिदेहेऽस्मिञ्छक्तिरूपं प्रकाशते  ॥  १२
॥  चतुरस्रधरण्यादौ ब्रह्मा तत्राधि-देवता  ।  अर्धचन्द्राकृति जलं विष्णुस्तस्याधिदेवता  ॥  १३
॥  त्रिकोण-मण्डलं वह्नी रुद्रस्तस्याधिदेवता  ।  वायोर्बिम्बं तु षट्कोणं संकर्षोऽत्राधिदेवता॥  १४
॥  आकाशमण्डलं वृत्तं श्रीमन्नारायणोऽत्राधिदेवता  ।  नादरूपंभ्रुवोर्मध्ये मनसो मण्डलं विदुः  ॥  १५
॥  शांभवस्थानमेतत्ते वर्णितंपद्मसंभव  ।  अतः परं प्रवक्ष्यामि नाडीचक्रस्य निर्णयम्  ॥  १६
॥  मूला-धारत्रिकोणस्था सुषुम्ना द्वादशाङ्गुला  ।  मूलार्धच्छिन्नवंशाभा ब्रह्मनाडीतिसा स्मृता  ॥  १७
॥  इडा च पिङ्गला चैव तस्याः पार्श्वद्वये गते  ।  विल-म्बिन्यामनुस्यूते नासिकान्तमुपागते  ॥  १८
॥  इडायां हेमरूपेण वायु-र्वामेन गच्छति  ।  पिङ्गलायां तु सूर्यात्मा याति दक्षिणपार्श्वतः  ॥  १९
॥विलम्बिनीति या नाडी व्यक्ता नाभौ प्रतिष्ठिता  ।  तत्र नाड्यः समुत्पन्ना-स्तिर्यगूर्ध्वमधोमुखाः  ॥  २०
॥  तन्नाभिचक्रमित्युक्तं कुक्कुटाण्डमिव स्थि-तम्  ।  गान्धारी हस्तिजिह्वा च तस्मान्नेत्रद्वयं गते  ॥  २१
॥  पूषा चा-लम्बुषा चैव श्रोत्रद्वयमुपागते  ।  शूरा नाम महानाडी तस्माद्भ्रूमध्यमाश्रिता॥  २२
॥  विश्वोदरी तु या नाडी सा भुङ्क्तेऽन्नं चतुर्विधम्  ।  सरस्वती तुया नाडी सा जिह्वान्तं प्रसर्पति  ॥  २३
॥  राकाह्वया तु या नाडी पीत्वा----------------------४६८-
-च सलिलं क्षणात्  ।  क्षुतमुत्पादयेद् घ्राणे श्लेष्माणं संचिनोति च  ॥  २४
॥कण्ठकूपोद्भवा नाडी शङ्खिन्याख्या त्वधोमुखी  ।  अन्नसारं समादाय मूर्ध्निसंचिनुते सदा  ॥  २५
॥  नाभेरधोगतास्तिस्रो नाडयः स्युरधोमुखाः  ।मलं त्यजेत्कुहूर्नाडी मूत्रं मुञ्चति वारुणी  ॥  २६
॥  चित्राख्या सीविनीनाडी शुक्रमोचनकारणी  ।  नाडीचक्रमिति प्रोक्तं बिन्दुरूपमतः शृणु॥  २७
॥  स्थूलं सूक्ष्मं परं चेति त्रिविधं ब्रह्मणो वपुः  ।  स्थूलं शुक्लात्मकंबिन्दुः सूक्ष्मं पञ्चाग्निरूपकम्  ॥  २८
॥  सोमात्मकः परः प्रोक्तः सदासाक्षी सदाच्युतः  ।  पातालानामधोभागे कालाग्निर्यः प्रतिष्ठितः  ॥  २९
॥समूलाग्निः शरीरेऽग्निर्यस्मान्नादः प्रजायते  ।  वडवाग्निः शरीरस्थो ह्यस्थिमध्येप्रवर्तते  ॥  ३०
॥  काष्ठपाषाणयोर्वह्निर्ह्यस्थिमध्ये प्रवर्तते  ।  काष्ठपाषाणजो वह्निःपार्थिवो ग्रहणीगतः  ॥  ३१
॥  अन्तरिक्षगतो वह्निर्वैद्युतः स्वान्तरात्मकः  ।नभःस्थः सूर्यरूपोऽग्निर्नाभिमण्डलमाश्रितः  ॥  ३२
॥  विषं वर्षति सूर्योऽसौस्रवत्यमृतमुन्मुखः  ।  तालुमूले स्थितश्चन्द्रः सुधां वर्षत्यधोमुखः  ॥  ३३
॥भ्रूमध्यनिलयो बिन्दुः शुद्धस्फटिकसंनिभः  ।  महाविष्णोश्च देवस्य तत्सूक्ष्मंरूपमुच्यते  ॥  ३४
॥  एतत्पञ्चाग्निरूपं यो भावयेद्बुद्धिमान्धिया  ।  तेन भुक्तं चपीतं च हुतमेव न संशयः  ॥  ३५
॥  सुखसंसेवितं स्वप्नं सुजीर्णमितभोज-नम्  ।  शरीरशुद्धिं कृत्वादौ सुखमासनमास्थितः  ॥  ३६
॥  प्राणस्य शोधये-न्मार्गं रेचपूरककुम्भकैः  ।  गुदमाकुञ्च्य यत्नेन मूलशक्तिं प्रपूजयेत्  ॥  ३७
॥नाभौ लिङ्गस्य मध्ये तु उड्यानाख्यं च बन्धयेत्  ।  उड्डीय याति तेनैवशक्तितोड्यानपीठकम्  ॥  ३८
॥  कण्ठं संकोचयेत्किंचिद्बन्धो जालन्धरोह्ययम्  ।  बन्धयेत्खेचरीमुद्रां दृढचित्तः समाहितः  ॥  ३९
॥  कपालविवरे जिह्वाप्रविष्टा विपरीतगा  ।  भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी  ॥  ४०
॥  खेचर्यामुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्ध्वतः  ।  न पीयूषं पतत्यग्नौ न च वायुः प्रधा-वति  ॥  ४१
॥  न क्षुधा न तृषा निद्रा नैवालस्यं प्रजायते  ।  न चमृत्युर्भवेत्तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम्  ॥  ४२
॥  ततः पूर्वापरे व्योम्नि द्वाद-शान्तेऽच्युतात्मके  ।  उड्यानपीठे निर्द्वन्द्वे निरालम्बे निरञ्जने  ॥  ४३
॥  ततःपङ्कजमध्यस्थं चन्द्रमण्डलमध्यगम्  ।  नारायणमनुध्यायेत्स्रवन्तममृतं सदा॥  ४४
॥  भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः  ।  क्षीयन्ते चास्य कर्माणि----------------------४६९-
-तस्मिन्दृष्टे परावरे  ॥  ४५
॥  अथ सिद्धिं प्रवक्ष्यामि सुखोपायं सुरेश्वर  ।जितेन्द्रियाणां शान्तानां जितश्वासविचेतसाम्  ॥  ४६
॥  नादे मनोलयं ब्रह्मन्दूरश्रवणकारणम्  ।  बिन्दौ मनोलयं कृत्वा दूरदर्शनमाप्नुयात्  ॥  ४७
॥कालात्मनि मनो लीनं त्रिकालज्ञानकारणम्  ।  परकायमनोयोगः परकाय-प्रवेशकृत्  ॥  ४८
॥  अमृतं चिन्तयेन्मूर्ध्नि क्षुत्तृषाविषशान्तये  ।  पृथिव्यां धार-येच्चित्तं पातालगमनं भवेत्  ॥  ४९
॥  सलिले धारयेच्चित्तं नाम्भसा परि-भूयते  ।  अग्नौ संधारयेच्चित्तमग्निना दह्यते न सः  ॥  ५०
॥  वायौ मनोलयंकुर्यादाकाशगमनं भवेत्  ।  आकाशे धारयेच्चित्तमणिमादिकमाप्नुयात्  ॥  ५१
॥विराड्रूपे मनो युञ्जन्महिमानमवाप्नुयात्  ।  चतुर्मुखे मनो युञ्जञ्जगत्सृष्टिकरोभवेत्  ॥  ५२
॥  इन्द्ररूपिणमात्मानं भावयन्मर्त्य भोगवान्  ।  विष्णुरूपे महायोगीपालयेदखिलं जगत्  ॥  ५३
॥  रुद्ररूपे महायोगी संहरत्येव तेजसा  ।  नारायणेमनो युञ्जन्नारायणमयो भवेत्  ।  वासुदेवे मनो युञ्जन्सर्वसिद्धिमवाप्नुयात्॥  ५४
॥  यथा संकल्पयेद्योगी योगयुक्तो जितेन्द्रियः  ।  तथा तत्तदवाप्नोतिभाव एवात्र कारणम्  ॥  ५५
॥  गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवः सदाशिवः  ।  नगुरोरधिकः कश्चित्त्रिषु लोकेषु विद्यते  ॥  ५६
॥  दिव्यज्ञानोपदेष्टारं देशिकंपरमेश्वरम्  ।  पूजयेत्परया भक्त्या तस्य ज्ञानफलं भवेत्  ॥  ५७
॥  यथा गुरु-स्तथैवेशो यथैवेशस्तथा गुरुः  ।  पूजनीयो महा भक्त्या न भेदो विद्यते-ऽनयोः  ॥  ५८
॥  नाद्वैतवादं कुर्वीत गुरुणा सह कुत्रचित्  ।  अद्वैतं भावये-द्भक्त्या गुरोर्देवस्य चात्मनः  ॥  ५९
॥  योगशिखां महागुह्यं यो जानाति महा-मतिः  ।  न तस्य किंचिदज्ञातं त्रिषु लोकेषु विद्यते  ॥  ६०
॥  न पुण्यपापेनास्वस्थो न दुःखं न पराजयः  ।  न चास्ति पुनरावृत्तिरस्मिन्संसारमण्डले॥  ६१
॥  सिद्धौ चित्तं न कुर्वीत चञ्चलत्वेन चेतसः  ।  तथा विज्ञाततत्त्वोऽसौमुक्त एव न संशयः  ॥  ६२
॥  इत्युपनिषत्  ॥इति योगशिखोपनिषत्सु पञ्चमोऽध्यायः  ॥  ५
॥उपासनाप्रकारं मे ब्रूहि त्वं परमेश्वर  ।  येन विज्ञातमात्रेण मुक्तो भवतिसंसृतेः  ॥  १
॥  उपासनाप्रकारं ते रहस्यं श्रुतिसारकम्  ।  हिरण्यगर्भ वक्ष्यामिश्रुत्वा सम्यगुपासय  ॥  २
॥  सुषुम्नायै कुण्डलिन्यै सुधायै चन्द्रमण्डलात्  ।मनोन्मन्यै नमस्तुभ्यं महाशक्त्यै चिदात्मने  ॥  ३
॥  शतं चैका च हृदयस्य----------------------४७०-
-नाड्यस्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका  ।  तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ङन्याउत्क्रमणे भवन्ति  ॥  ४
॥  एकोत्तरं नाडिशतं तासां मध्ये परा स्मृता  ।सुषुम्ना तु परे लीना विरजा ब्रह्मरूपिणी  ॥  ५
॥  इडा तिष्ठति वामेन पिङ्गलादक्षिणेन तु  ।  तयोर्मध्ये परं स्थानं यस्तद्वेद स वेदवित्  ॥  ६
॥  प्राणान्संधा-रयेत्तस्मिन्नासाभ्यन्तरचारिणः  ।  भूत्वा तत्रायतप्राणः शनैरेव समभ्यसेत्  ॥  ७
॥गुदस्य पृष्ठभागेऽस्मिन्वीणादण्डः स देहभृत्  ।  दीर्घास्थिदेहपर्यन्तं ब्रह्म-नाडीति कथ्यते  ॥  ८
॥  तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्मं ब्रह्मनाडीति सूरिभिः  ।  इडापिङ्गल-योर्मध्ये सुषुम्ना सूर्यरूपिणी  ॥  ९
॥  सर्वं प्रतिष्ठितं तस्मिन्सर्वगं विश्वतोमुखम्  ।तस्य मध्यगताः सूर्यसोमाग्निपरमेश्वराः  ॥  १०
॥  भूतलोका दिशः क्षेत्राः समुद्राःपर्वताः शिलाः  ।  द्वीपाश्च निम्नगा वेदाः शास्त्रविद्याकलाक्षराः  ॥  ११
॥  स्वरम-न्त्रपुराणानि गुणाश्चैते च सर्वशः  ।  बीजं बीजात्मकस्तेषां क्षेत्रज्ञः प्राणवायवः॥  १२
॥  सुषुम्नान्तर्गतं विश्वं तस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम्  ।  नानानाडीप्रसवगं सर्व-भूतान्तरात्मनि  ॥  १३
॥  ऊर्ध्वमूलमधःशाखं वायुमार्गेण सर्वगम्  ।  द्विसप्ततिसह-स्राणि नाड्यः स्युर्वायुगोचराः  ॥  १४
॥  सर्वमार्गेण सुषिरास्तिर्यञ्चः सुषिरामताः  ।  अधश्चोर्ध्वं च कुण्डल्याः सर्वद्वारनिरोधनात्  ॥  १५
॥  वायुना सहजीवो र्वज्ञानान्मोक्षमवाप्नुयात्  ।  ज्ञात्वा सुषुम्नां तद्भेदं कृत्वा पायुं च मध्य-गम्  ॥  १६
॥  कृत्वा तु चैन्दवस्थाने घ्राणरन्ध्रे निरोधयेत्  ।  द्विसप्ततिसहस्राणिनाडीद्वाराणि पञ्जरे  ॥  १७
॥  सुषुम्ना शाम्भवी शक्तिः शेषास्त्वन्ये निर-र्थकाः  ।  हृल्लेखे परमानन्दे तालुमूले व्यवस्थिते  ॥  १८
॥  अत ऊर्ध्वं निरोधेतु मध्यमं मध्यमध्यमम्  ।  उच्चारयेत्परां शक्तिं ब्रह्मरन्ध्रनिवासिनीम्  ।  यदिभ्रमरसृष्टिः स्यात्संसारभ्रमणं त्यजेत्  ॥  १९
॥  गमागमस्थं गमनादिशून्यंचिद्रूपदीपं तिमिरान्धनाशम्  ।  पश्यामि तं सर्वजनान्तरस्थं नमामि हंसं पर-मात्मरूपम्  ॥  २०
॥  अनाहतस्य शब्दस्य तस्य शब्दस्य यो ध्वनिः  ।ध्वनेरन्तर्गतं ज्योतिर्ज्योतिषोऽन्तर्गतं मनः  ।  तन्मनो विलयं यातितद्विष्णोः परमं पदम्  ॥  २१
॥  केचिद्वदन्ति चाधारं सुषुम्ना च सरस्वती  ।आधाराज्जायते विश्वं विश्वं तत्रैव लीयते  ॥  २२
॥  तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गुरुपादं समाश्रयेत्  ।  आधारशक्तिनिद्रायां विश्वं भवति निद्रया  ॥  २३
॥  तस्यां शक्ति-प्रबोधेन त्रैलोक्यं प्रतिबुध्यते  ।  आधारं यो विजानाति तमसः परमश्नुते----------------------४७१-
-॥  २४
॥  तस्य विज्ञानमात्रेण नरः पापैः प्रमुच्यते  ॥  २५
॥  आधारचक्र-महसा विद्युत्पुञ्जसमप्रभा  ।  तदा मुक्तिर्न संदेहो यदि तुष्टः स्वयं गुरुः  ॥  २६
॥आधारचक्रमहसा पुण्यपापे निकृन्तयेत्  ।  आधारवातरोधेन लीयते गगना-न्तरे  ॥  २७
॥  आधारवातरोधेन शरीरं कम्पते यदा  ।  आधारवातरोधेनयोगी नृत्यति सर्वदा  ॥  २८
॥  आधारवातरोधेन विश्वं तत्रैव दृश्यते  ।  सृष्टि-राधारमाधारमाधारे सर्वदेवताः  ।  आधारे सर्ववेदाश्च तस्मादाधारमाश्रयेत्॥  २९
॥  आधारे पश्चिमे भागे त्रिवेणीसङ्गमो भवेत्  ।  तत्र स्नात्वा च पीत्वाच नरः पापात्प्रमुच्यते  ॥  ३०
॥  आधारे पश्चिमं लिङ्गं कवाटं तत्र विद्यते  ।तस्योद्घाटनमात्रेण मुच्यते भवबन्धनात्  ॥  ३१
॥  आधारपश्चिमे भागे चन्द्र-सूर्यौ स्थिरौ यदि  ।  तत्र तिष्ठति विश्वेशो ध्यात्वा ब्रह्ममयो भवेत्  ॥  ३२
॥आधारपश्चिमे भागे मूर्तिस्तिष्ठति संज्ञया  ।  षट् चक्राणि च निर्भिद्य ब्रह्म-रन्ध्राद्बहिर्गतम्  ॥  ३३
॥  वामदक्षे निरुन्धन्ति प्रविशन्ति सुषुम्नया  ।  ब्रह्मरन्ध्रंप्रविश्यान्तस्ते यान्ति परमां गतिम्  ॥  ३४
॥  सुषुम्नायां यदा हंसस्त्वध ऊर्ध्वंप्रधावति  ।  सुषुम्नायां यदा प्राणं भ्रामयेद्यो निरन्तरम्  ॥  ३५
॥  सुषुम्नायांयदा प्राणः स्थिरो भवति धीमताम्  ।  सुषुम्नायां प्रवेशेन चन्द्रसूर्यौ लयंगतौ  ॥  ३६
॥  तदा समरसं भावं यो जानाति स योगवित्  ।  सुषुम्नायांयदा यस्य म्रियते मनसो रयः  ॥  ३७
॥  सुषुम्नायां यदा योगी क्षणैकमपितिष्ठति  ।  सुषुम्नायां यदा योगी क्षणार्धमपि तिष्ठति  ॥  ३८
॥  सुषुम्नायां यदायोगी सुलग्नो लवणाम्बुवत्  ।  सुषुम्नायां यदा योगी लीयते क्षीरनीरवत्॥  ३९
॥  भिद्यते च तदा ग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः  ।  क्षीयन्ते परमाकाशे तेयान्ति परमां गतिम्  ॥  ४०
॥  गङ्गायां सागरे स्नात्वा नत्वा च मणिकर्णि-काम्  ।  मध्यनाडीविचारस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥  ४१
॥  श्रीशैलदर्श-नान्मुक्तिर्वाराणस्यां मृतस्य च  ।  केदारोदकपानेन मध्यनाडीप्रदर्शनात्  ॥  ४२
॥अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च  ।  सुषुम्नाध्यानयोगस्य कलां नार्हन्तिषोडशीम्  ॥  ४३
॥  सुषुम्नायां सदा गोष्ठीं यः कश्चित्कुरुते नरः  ।  स मुक्तेःसर्वपापेभ्यो निःश्रेयसमवाप्नुयात्  ॥  ४४
॥  सुषुम्नैव परं तीर्थं सुषुम्नैव परोजपः  ।  सुषुम्नैव परं ध्यानं सुषुम्नैव परा गतिः  ॥  ४५
॥  अनेकयज्ञदानानिव्रतानि नियमास्तथा  ।  सुषुम्नाध्यानलेशस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥  ४६
॥----------------------४७२-
-ब्रह्मरन्ध्रे महास्थाने वर्तते सततं शिवा  ।  चिच्छक्तिः परमा देवी मध्यमे सुप्र-तिष्ठिता  ॥  ४७
॥  भायाशक्तिर्ललाटाग्रभागे व्योमाम्बुजे तथा  ।  नादरूपापरा शक्तिर्ललाटस्य तु मध्यमे  ॥  ४८
॥  भागे बिन्दुमयी शक्तिर्ललाटस्यापरां-शके  ।  बिन्दुमध्ये च जीवात्मा सूक्ष्मरूपेण वर्तते  ॥  ४९
॥  हृदये स्थूल-रूपेण मध्यमेन तु मध्यमे  ॥  ५०
॥  प्राणापानवशो जीवो ह्यधश्चोर्ध्वं चधावति  ।  वामदक्षिणमार्गेण चञ्चलत्वान्न दृश्यते  ॥  ५१
॥  आक्षिप्तो भुज-दण्डेन यथोच्चलति कन्दुकः  ।  प्राणापानसमाक्षिप्तस्तथा जीवो न विश्रमेत्॥  ५२
॥  अपानः कर्षति प्राणं प्राणोऽपानं च कर्षति  ।  हकारेणं बहिर्यातिसकारेण विशेत्पुनः  ॥  ५३
॥  हंसहंसेत्यमुं मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा  ।  तद्वि-द्वानक्षरं नित्यं यो जानाति स योगवित्  ॥  ५४
॥  कन्दोर्ध्वे कुण्डली शक्ति-र्मुक्तिरूपा हि योगिनाम्  ।  बन्धनाय च मूढानां यस्तां वेत्ति स योगवित्॥  ५५
॥  भूर्भुवःस्वरिमे लोकाश्चन्द्रसूर्याऽग्निदेवताः  ।  यासु मात्रासु तिष्ठन्तितत्परं ज्योतिरोमिति  ॥  ५६
॥  त्रयः कालास्त्रयो देवास्त्रयो लोकास्त्रयः स्वराः  ।त्रयो वेदाः स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति  ॥  ५७
॥  चित्ते चलति संसारोनिश्चलं मोक्ष उच्यते  ।  तस्माच्चित्तं स्थिरीकुर्यात्प्रज्ञया परया विधे  ॥  ५८
॥  चित्तंकारणमर्थानां तस्मिन्सति जगत्त्रयम्  ।  तस्मिन्क्षीणे जगत्क्षीणं तच्चिकित्स्यंप्रयत्नतः  ॥  ५९
॥  मनोऽहं गगनाकारं मनोऽहं सर्वतोमुखम्  ।  मनोऽहं सर्व-मात्मा च न मनः केवलः परः  ॥  ६०
॥  मनः कर्माणि जायन्ते मनोलिप्यति पातकैः  ।  मनश्चेदुन्मनीभूयान्न पुण्यं न च पातकम्  ॥  ६१
॥  मनसामन आलोक्य वृत्तिशून्यं यदा भवेत्  ।  ततः परं परब्रह्म दृश्यते च सुदुर्लभम्॥  ६२
॥  मनसा मन आलोक्य मुक्तो भवति योगवित्  ।  मनसा मनआलोक्य उन्मन्यन्तं सदा स्मरेत्  ॥  ६३
॥  मनसा मन आलोक्य योगनिष्ठःसदा भवेत्  ।  मनसा मन आलोक्य दृश्यन्ते प्रत्यया दश  ॥  ६४
॥  यदाप्रत्यया दृश्यन्ते तदा योगीश्वरो भवेत्  ॥  ६५
॥  बिन्दुनादकलाज्योतीरवीन्दु-ध्रुवतारकम्  ।  शान्तं च तदतीतं च परं ब्रह्म तदुच्यते  ॥  ६६
॥  हसत्युल्लसतिप्रीत्या क्रीडते मोदते तदा  ।  तनोति जीवनं बुद्ध्या बिभेति सर्वतोभयात्  ॥  ६७
॥रोध्यते बुद्ध्यते शोके मुह्यते न च संपदा  ।  कम्पते शत्रुकार्येषु कामेन रमतेहसन्  ॥  ६८
॥  स्मृत्वा कामरतं चित्तं विजानीयात्कलेवरे  ।  यत्र देशे वसेद्वायु-----------------------४७३-
-श्चित्तं तद्वसति ध्रुवम्  ॥  ६९
॥  मनश्चन्द्रो रविर्वायुर्दृष्टिरग्निरुदाहृतः  ।  बिन्दुनाद-कला ब्रह्मन् विष्णुब्रह्मेशदेवताः  ॥  ७०
॥  सदा नादानुसन्धानात्संक्षीणा वासनाभवेत्  ।  निरञ्जने विलीयेत मरुन्मनसि पद्मज  ॥  ७१
॥  यो वै नादः स वैबिन्दुस्तद्वै चित्तं प्रकीर्तितम्  ।  नादो बिन्दुश्च चित्तं च त्रिभिरैक्यं प्रसादयेत्॥  ७२
॥  मन एव हि बिन्दुश्च उत्पत्तिस्थितिकारणम्  ।  मनसोत्पद्यते बिन्दु-र्यथा क्षीरं गतात्मकम्  ॥  ७३
॥  षट् चक्राणि परिज्ञात्वा प्रविशेत्सुखमण्ड-लम्  ।  प्रविशेद्वायुमामाकृष्य तथैवोर्ध्वं नियोजयेत्  ॥  ७४
॥  वायुं बिन्दुं तथाचक्रं चित्तं चैव समभ्यसेत्  ।  समाधिमेकेन समममृतं यान्ति योगिनः  ॥  ७५
॥यथाऽग्निर्दारुमध्यस्थो नोत्तिष्ठेन्मथनं विना  ।  विना चाभ्यासयोगेन ज्ञानदीप-स्तथा नहि  ॥  ७६
॥  घटमध्ये यथा दीपो बाह्ये नैव प्रकाशते  ।  भिन्ने तस्मिन्घटे चैव दीपज्वाला च भासते  ॥  ७७
॥  स्वकायं घटमित्युक्तं यथा जीवो हितत्पदम्  ।  गुरुवाक्यसमाभिन्ने ब्रह्मज्ञानं प्रकाशते  ॥  ७८
॥  कर्णधारं गुरुंप्राप्य तद्वाक्यं प्लववद्दृढम्  ।  अभ्यासवासनाशक्त्या तरन्ति भवसागरम्॥  ७१
॥  इत्युपनिषत्  ॥इति योगशिखोपनिषत्सु षष्ठोऽध्यायः  ॥  ६
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥  ॐ तत्सत्  ॥इति योगशिखोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६६
॥तुरीयातीतोपनिषत्  ॥  ६७
॥ॐ तुरीयातीतोपनिषद्वेद्यं यत्परमाक्षरम्  ।तत्तुर्यातीतचिन्मात्रं स्वमात्रं चिन्तयेऽन्वहम्  ॥  १
॥तुरीयातीतसंन्यासपरिव्राजाक्षमालिका  ।अव्यक्तैकाक्षरं पूर्णा सूर्याक्ष्यध्यात्मकुण्डिका  ॥  २
॥हरिः ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥अथ तुरीयातीतावधूतानां कोऽयं मार्गस्तेषां का स्थितिरिति पितामहोभगवन्तं पितरमादिनारायणं परिसमेत्योवाच  ।  तमाह भगवान्नारायणो----------------------४७४-
-योऽयमवधूतमार्गस्थो लोके दुर्लभतरो नतु बाहुल्यो यद्येको भवति स एवनित्यपूतः स एव वैराग्यमूर्तिः स एव ज्ञानाकारः स एव वेदपुरुष इतिज्ञानिनो मन्यन्ते  ।  महापुरुषो यस्तच्चित्तं मय्येवावतिष्ठते  ।  अहं च तस्मिन्ने-वावस्थितः सोऽयमादौ तावत्क्रमेण कुटीचको बहूदकत्वं प्राप्य बहूदको हंस-त्वमवलम्ब्य हंसः परमहंसो भूत्वा स्वरूपानुसंधानेन सर्वप्रपञ्चं विदित्वादण्डकमण्डलुकटिसूत्रकौपीनाच्छादनं स्वविध्युक्तक्रियादिकं सर्वमप्सु संन्यस्यदिगम्बरो भूत्वा विवर्णजीर्णवल्कलाजिनपरिग्रहमपि संत्यज्य तदूर्ध्वममन्त्र-वदाचरन्क्षौराभ्यङ्गस्नानोर्ध्वपुण्ड्रादिकं विहाय लौकिकवैदिकमप्युपसंहृत्य सर्वत्रपुण्यापुण्यवर्जितो ज्ञानाज्ञानमपि विहाय शीवोष्णसुखदुःखमानावमानंनिर्जित्य वासनात्रयपूर्वकं निन्दाऽनिन्दागर्वमत्सरदम्भदर्पद्वेषकामक्रोधलोभ-मोहहर्षामर्षासूयात्मसंरक्षणादिकं दग्ध्वा स्ववपुः कुणपाकारमिव पश्यन्नयत्नेना-नियमेन लाभालाभौ समौ कृत्वा गोवृत्त्या प्राणसंधारणं कुर्वन्यत्प्राप्तं तेनैवनिर्लोलुपः सर्वविद्यापाण्डित्यप्रपञ्चं भस्मीकृत्य स्वरूपं गोपयित्वा ज्येष्ठाऽज्येष्ठ-त्वानपलापकः सर्वोत्कृष्टत्वसर्वात्मकत्वाद्वैतं कल्पयित्वा मत्तो व्यतिरिक्तःकश्चिन्नान्योऽस्तीति देवगुह्यादिधनमात्मन्युपसंहृत्य दुःखेन नोद्विग्नः सुखेननानुमोदको रागे निःस्पृहः सर्वत्र शुभाशुभयोरनभिस्नेहः सर्वेन्द्रियोपरमःस्वपूर्वापन्नाश्रमाचारविद्याधर्मप्राभवमननुस्मरंस्त्यक्तवर्णाश्रमाचारः सर्वदादिवनक्तसमत्वेनास्वप्नः सर्वदा संचारशीलो देहमात्रावशिष्टो जलस्थलक-मण्डलुः सर्वदाऽनुन्मत्तो बालोन्मत्तपिशाचवदेकाकी संचरन्नसंभाषणपरःस्वरूपध्यानेन निरालग्बमवलम्ब्य स्वात्मनिष्ठानुकूलेन सर्वं विस्मृत्य तुरीया-तीतावधूतवेषेणाद्वैतनिष्ठापरः प्रणवात्मकत्वेन देहत्यागं करोति यः सोऽवधूतःसृ कृतकृत्यो भवतीत्युपनिषत्  ॥  ॐ तत्सत्  ॥  १
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥॥  इति तुरीयातीतोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६७
॥----------------------४७५-
-----------------------१-
-----------------------२-
-----------------------३-
-----------------------४-
-----------------------५-
-----------------------६-
-----------------------७-
-----------------------८-
-----------------------९-
-----------------------१०-
-----------------------११-
-----------------------१२-
-----------------------१३-
-----------------------१४-
-----------------------१५-
-----------------------१६-
-----------------------१७-
-----------------------१८-
-----------------------१९-
-----------------------२०-
-----------------------२१-
-----------------------२२-
-----------------------२३-
-----------------------२४-
-----------------------२५-
-----------------------२६-
-----------------------२७-
-----------------------२८-
-----------------------२९-
-----------------------३०-
-----------------------३१-
-----------------------३२-
-----------------------३३-
-----------------------३४-
-----------------------३५-
-----------------------३६-
-----------------------३७-
-----------------------३८-
-----------------------३९-
-----------------------४०-
-----------------------४१-
-----------------------४२-
-----------------------४३-
-----------------------४४-
-----------------------४५-
-----------------------४६-
-----------------------४७-
-----------------------४८-
-----------------------४९-
-----------------------५०-
-----------------------५१-
-----------------------५२-
-----------------------५३-
-----------------------५४-
-----------------------५५-
-----------------------५६-
-----------------------५७-
-----------------------५८-
-----------------------५९-
-----------------------६०-
-----------------------६१-
-----------------------६२-
-----------------------६३-
-----------------------६४-
-----------------------६५-
-----------------------६६-
-----------------------६७-
-----------------------६८-
-----------------------६९-
-----------------------७०-
-----------------------७१-
-----------------------७२-
-----------------------७३-
-----------------------७४-
-----------------------७५-
-----------------------७६-
-----------------------७७-
-----------------------७८-
-----------------------७९-
-----------------------८०-
-----------------------८१-
-----------------------८२-
-----------------------८३-
-----------------------८४-
-----------------------८५-
-----------------------८६-
-----------------------८७-
-----------------------८८-
-----------------------८९-
-----------------------९०-
-----------------------९१-
-----------------------९२-
-----------------------९३-
-----------------------९४-
-----------------------९५-
-----------------------९६-
-----------------------९७-
-----------------------९८-
-----------------------९९-
-----------------------१००-
-----------------------१०१-
-----------------------१०२-
-----------------------१०३-
-----------------------१०४-
-----------------------१०५-
-----------------------१०६-
-----------------------१०७-
-----------------------१०८-
-----------------------१०९-
-----------------------११०-
-----------------------१११-
-----------------------११२-
-----------------------११३-
-----------------------११४-
-----------------------११५-
-----------------------११६-
-----------------------११७-
-----------------------११८-
-----------------------११९-
-----------------------१२०-
-----------------------१२१-
-----------------------१२२-
-----------------------१२३-
-----------------------१२४-
-----------------------१२५-
-----------------------१२६-
-----------------------१२७-
-----------------------१२८-
-----------------------१२९-
-----------------------१३०-
-----------------------१३१-
-----------------------१३२-
-----------------------१३३-
-----------------------१३४-
-----------------------१३५-
-----------------------१३६-
-----------------------१३७-
-----------------------१३८-
-----------------------१३९-
-----------------------१४०-
-----------------------१४१-
-----------------------१४२-
-----------------------१४३-
-----------------------१४४-
-----------------------१४५-
-----------------------१४६-
-----------------------१४७-
-----------------------१४८-
-----------------------१४९-
-----------------------१५०-
-----------------------१५१-
-----------------------१५२-
-----------------------१५३-
-----------------------१५४-
-----------------------१५५-
-----------------------१५६-
-----------------------१५७-
-----------------------१५८-
-----------------------१५९-
-----------------------१६०-
-----------------------१६१-
-----------------------१६२-
-----------------------१६३-
-----------------------१६४-
-----------------------१६५-
-----------------------१६६-
-----------------------१६७-
-----------------------१६८-
-----------------------१६९-
-----------------------१७०-
-----------------------१७१-
-----------------------१७२-
-----------------------१७३-
-----------------------१७४-
-----------------------१७५-
-----------------------१७६-
-----------------------१७७-
-----------------------१७८-
-----------------------१७९-
-----------------------१८०-
-----------------------१८१-
-----------------------१८२-
-----------------------१८३-
-----------------------१८४-
-----------------------१८५-
-----------------------१८६-
-----------------------१८७-
-----------------------१८८-
-----------------------१८९-
-----------------------१९०-
-----------------------१९१-
-----------------------१९२-
-----------------------१९३-
-----------------------१९४-
-----------------------१९५-
-----------------------१९६-
-----------------------१९७-
-----------------------१९८-
-----------------------१९९-
-----------------------२००-
-----------------------२०१-
-----------------------२०२-
-----------------------२०३-
-----------------------२०४-
-----------------------२०५-
-----------------------२०६-
-----------------------२०७-
-----------------------२०८-
-----------------------२०९-
-----------------------२१०-
-----------------------२११-
-----------------------२१२-
-----------------------२१३-
-----------------------२१४-
-----------------------२१५-
-----------------------२१६-
-----------------------२१७-
-----------------------२१८-
-----------------------२१९-
-----------------------२२०-
-----------------------२२१-
-----------------------२२२-
-----------------------२२३-
-----------------------२२४-
-----------------------२२५-
-----------------------२२६-
-----------------------२२७-
-----------------------२२८-
-----------------------२२९-
-----------------------२३०-
-----------------------२३१-
-----------------------२३२-
-----------------------२३३-
-----------------------२३४-
-----------------------२३५-
-----------------------२३६-
-----------------------२३७-
-----------------------२३८-
-----------------------२३९-
-----------------------२४०-
-----------------------२४१-
-----------------------२४२-
-----------------------२४३-
-----------------------२४४-
-----------------------२४५-
-----------------------२४६-
-----------------------२४७-
-----------------------२४८-
-----------------------२४९-
-----------------------२५०-
-----------------------२५१-
-----------------------२५२-
-----------------------२५३-
-----------------------२५४-
-----------------------२५५-
-----------------------२५६-
-----------------------२५७-
-----------------------२५८-
-----------------------२५९-
-----------------------२६०-
-----------------------२६१-
-----------------------२६२-
-----------------------२६३-
-----------------------२६४-
-----------------------२६५-
-----------------------२६६-
-----------------------२६७-
-----------------------२६८-
-----------------------२६९-
-----------------------२७०-
-----------------------२७१-
-----------------------२७२-
-----------------------२७३-
-----------------------२७४-
-----------------------२७५-
-----------------------२७६-
-----------------------२७७-
-----------------------२७८-
-----------------------२७९-
-----------------------२८०-
-----------------------२८१-
-----------------------२८२-
-----------------------२८३-
-----------------------२८४-
-----------------------२८५-
-----------------------२८६-
-----------------------२८७-
-----------------------२८८-
-----------------------२८९-
-----------------------२९०-
-----------------------२९१-
-----------------------२९२-
-----------------------२९३-
-----------------------२९४-
-----------------------२९५-
-----------------------२९६-
-----------------------२९७-
-----------------------२९८-
-----------------------२९९-
-----------------------३००-
-----------------------३०१-
-----------------------३०२-
-----------------------३०३-
-----------------------३०४-
-----------------------३०५-
-----------------------३०६-
-----------------------३०७-
-----------------------३०८-
-----------------------३०९-
-----------------------३१०-
-----------------------३११-
-----------------------३१२-
-----------------------३१३-
-----------------------३१४-
-----------------------३१५-
-----------------------३१६-
-----------------------३१७-
-----------------------३१८-
-----------------------३१९-
-----------------------३२०-
-----------------------३२१-
-----------------------३२२-
-----------------------३२३-
-----------------------३२४-
-----------------------३२५-
-----------------------३२६-
-----------------------३२७-
-----------------------३२८-
-----------------------३२९-
-----------------------३३०-
-----------------------३३१-
-----------------------३३२-
-----------------------३३३-
-----------------------३३४-
-----------------------३३५-
-----------------------३३६-
-----------------------३३७-
-----------------------३३८-
-----------------------३३९-
-----------------------३४०-
-----------------------३४१-
-----------------------३४२-
-----------------------३४३-
-----------------------३४४-
-----------------------३४५-
-----------------------३४६-
-----------------------३४७-
-----------------------३४८-
-----------------------३४९-
-----------------------३५०-
-----------------------३५१-
-----------------------३५२-
-----------------------३५३-
-----------------------३५४-
-----------------------३५५-
-----------------------३५६-
-----------------------३५७-
-----------------------३५८-
-----------------------३५९-
-----------------------३६०-
-----------------------३६१-
-----------------------३६२-
-----------------------३६३-
-----------------------३६४-
-----------------------३६५-
-----------------------३६६-
-----------------------३६७-
-----------------------३६८-
-----------------------३६९-
-----------------------३७०-
-----------------------३७१-
-----------------------३७२-
-----------------------३७३-
-----------------------३७४-
-----------------------३७५-
-----------------------३७६-
-----------------------३७७-
-----------------------३७८-
-----------------------३७९-
-----------------------३८०-
-----------------------३८१-
-----------------------३८२-
-----------------------३८३-
-----------------------३८४-
-----------------------३८५-
-----------------------३८६-
-----------------------३८७-
-----------------------३८८-
-----------------------३८९-
-----------------------३९०-
-----------------------३९१-
-----------------------३९२-
-----------------------३९३-
-----------------------३९४-
-----------------------३९५-
-----------------------३९६-
-----------------------३९७-
-----------------------३९८-
-----------------------३९९-
-----------------------४००-
-----------------------४०१-
-----------------------४०२-
-----------------------४०३-
-----------------------४०४-
-----------------------४०५-
-----------------------४०६-
-----------------------४०७-
-----------------------४०८-
-----------------------४०९-
-----------------------४१०-
-----------------------४११-
-----------------------४१२-
-----------------------४१३-
-----------------------४१४-
-----------------------४१५-
-----------------------४१६-
-----------------------४१७-
-----------------------४१८-
-----------------------४१९-
-----------------------४२०-
-----------------------४२१-
-----------------------४२२-
-----------------------४२३-
-----------------------४२४-
-----------------------४२५-
-----------------------४२६-
-----------------------४२७-
-----------------------४२८-
-----------------------४२९-
-----------------------४३०-
-----------------------४३१-
-----------------------४३२-
-----------------------४३३-
-----------------------४३४-
-----------------------४३५-
-----------------------४३६-
-----------------------४३७-
-----------------------४३८-
-----------------------४३९-
-----------------------४४०-
-----------------------४४१-
-----------------------४४२-
-----------------------४४३-
-----------------------४४४-
-----------------------४४५-
-----------------------४४६-
-----------------------४४७-
-----------------------४४८-
-----------------------४४९-
-----------------------४५०-
-----------------------४५१-
-----------------------४५२-
-----------------------४५३-
-----------------------४५४-
-----------------------४५५-
-----------------------४५६-
-----------------------४५७-
-----------------------४५८-
-----------------------४५९-
-----------------------४६०-
-----------------------४६१-
-----------------------४६२-
-----------------------४६३-
-----------------------४६४-
-----------------------४६५-
-----------------------४६६-
-----------------------४६७-
-----------------------४६८-
-----------------------४६९-
-----------------------४७०-
-----------------------४७१-
-----------------------४७२-
-----------------------४७३-
-----------------------४७४-
-----------------------४७५-
-संन्यासोपनिषत्  ॥  ६८
॥संन्यासोपनिषद्वेद्यं संन्यासिपटलाश्रयम्  ।सत्तासामान्यविभवं स्वमात्रमिति भावये  ॥  १
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ अथातः संन्यासोपनिषदं व्याख्यास्यामः  ।  योऽनुक्रमेण संन्यस्यतिस संन्यस्तो भवति  ।  कोऽयं संन्यास उच्यते कथं वा संन्यस्तो भवति  ।  यआत्मानं क्रियाभिर्गुप्तं करोति मातरं पितरं भार्यां पुत्रान्बन्धूननुमोदयित्वाये चास्यर्त्विजस्तान्सर्वांश्च पूर्ववत्प्राणित्वा वैश्वानरेष्टिं निर्वपेत्सर्वस्वं दद्याद्यज-मानस्य गा ऋत्विजः सर्वैः पात्रैः समारोप्य यदाहवनीय गार्हपत्ये वाऽन्वाहा-र्यपचने सभ्यावसथ्ययोश्च प्राणापानव्यानोदानसमानान्सर्वान्सर्वेषु समारोप-येत्  ।  सशिखान्केशान्विसृज्य यज्ञोपवीतं छित्त्वा पुत्रं दृष्ट्वा त्वं यज्ञस्त्वं सर्व-मित्यनुमन्त्रयेत्  ।  यद्यपुत्रो भवत्यात्मानमेवेमं ध्यात्वाऽनवेक्षमाणः प्राची-मुदीचीं वा दिशं प्रव्रजेच्च  ।  त्रिषु वर्णेषु भिक्षाचर्यं चरेत्  ।  पाणिपात्रेणाशनंकुर्यात्  ।  औषधवदशनमाचरेत्  ।  औषधवदशनं प्राश्नीयात्  ।  यथालाभमश्नी-यात्प्राणसंधारणार्थं यथा मेदोवृद्धिर्न जायते  ।  कृशो भूत्वा ग्राम एकरात्रंनगरे पञ्चरात्रं चतुरो मासान्वार्षिकान्प्रामे वा नगरे वापि वसेत्  ।  पक्षा वैमासो इति द्वौ मासौ वा वसेत्  ।  विशीर्णवस्त्रं वल्कलं वा प्रतिगृह्णीयान्ना-न्यत्प्रतिगृह्णीयाद्यद्यशक्तो भवति क्लेशतस्तप्यते तप इति  ।  यो वा एवं क्रमेणसंन्यस्यति यो वा एवं पश्यति किमस्य यज्ञोपवीतं काऽस्य शिखा कथं वाऽस्यो-पस्पर्शनमिति  ।  तं होवाचेदमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं यदात्मध्यानं विद्या शिखानीरैः सर्वत्रावस्थितैः कार्यं निर्वर्तयन्नुदरपात्रेण जलतीरे निकेतनम्  ।  ब्रह्म-वादिनो वदन्त्यस्तमित आदित्ये कथं वाऽस्योपस्पर्शनमिति  ।  तान्होवाचयथाऽहनि तथा रात्रौ नास्य नक्तं न दिवा तदप्येतदृषिणोक्तम्  ।  सकृद्दिवाहैवास्मै भवति य एवं विद्वानेतेनात्मानं संधत्ते  ॥  १
॥इति संन्यासोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥ॐ चत्वारिंशत्संस्कारसंपन्नः सर्वतो विरक्तश्चित्तशुद्धिमेत्याशासूयेर्ष्याहं-कारं दग्ध्वा साधनचतुष्टयसंपन्न एव संन्यस्तुमर्हति  ।  संन्यासे निश्चयं कृत्वा----------------------४७६-
-पुनर्न च करोति यः  ।  स कुर्यात्कृच्छ्रमात्रं तु पुनः संन्यस्तुमर्हति  ॥  १
॥संन्यासं पातयेद्यस्तु पतितं न्यासयेत्तु यः  ।  संन्यासविघ्नकर्ता च त्रीनेतान्पतितान्विदुः  ॥  २
॥  इति  ॥  अथ षण्ढः पतितोऽङ्गविकलः स्त्रैणो बाधिरोऽ-र्भको मूकः पाषण्डश्चक्री लिङ्गी कुष्ठी वैखानसहरद्विजौ भृतकाध्यापकःशिपिविष्टोऽनग्निको नास्तिको वैराग्यवन्तोऽप्येते न संन्यासार्हाः  ।  संन्यस्तायद्यपि महावाक्योपदेशे नाधिकारिणः  ॥  आरूढपतितापत्यः कुनखी श्याव-दन्तकः  ।  क्षीवस्तथाऽङ्गविकलो नैव संन्यस्तुमर्हति  ॥  ३
॥  संप्रत्यवसितानां चमहापातकिनां तथा  ।  व्रात्यानामभिशस्तानां संन्यासं नैव कारयेत्  ॥  ४
॥व्रतयज्ञतपोदानहोमस्वाध्यायवर्जितम्  ।  सत्यशौचपरिभ्रष्टं संन्यासं नैव का-रयेत्  ॥  ५
॥  एते नार्हन्ति संन्यासमातुरेण विना क्रमम्  ।  ॐ भूः स्वाहेतिशिखामुत्पाट्य यज्ञोपवीतं बहिर्न निवसेत्  ।  यशो बलं ज्ञानं वैराग्यं मेधांप्रयच्छेति यज्ञोपवीतं छित्त्वा ॐ भूः स्वाहेत्यप्सु वस्त्रं कटिसूत्रं च विसृज्य सं-न्यस्तं मयेति त्रिवारमभिमन्त्रयेत्  ।  संन्यासिनं द्विजं दृष्ट्वा स्थानाच्चलति भास्क-रः  ।  एष मे मण्डलं भित्त्वा परं ब्रह्माधिगच्छति  ॥  ६
॥  षष्टिं कुलान्यतीतानिषष्टिमागामिकानि च  ।  कुलान्युद्धरते प्राज्ञः संन्यास्तमिति यो वदेत्  ॥  ७
॥  ये चसंतानजा दोषा ये दोषा देहसंभवाः  ।  प्रैषाग्निर्निर्दहेत्सर्वांस्तुषाग्निरिव काञ्च-नम्  ॥  ८
॥  सखा मा गोपायेति दण्डं परिग्रहेत्  ।  दण्डं तु वैणवं सौम्यं सत्वचंसमपर्वकम्  ।  पुण्यस्थलसमुत्पन्नं नानाकल्मषशोधितम्  ॥  ९
॥  क्षदग्धमहतंकीटैः पर्वग्रन्थिविराजितम्  ।  नासादघ्नं शिरस्तुल्यं भ्रुवोर्वा बिभृयाद्यतिः॥  १०
॥  दण्डात्मनोस्तु संयोगः सर्वथा तु विधीयते  ।  न दण्डेन विनागच्छेदिषुक्षेपत्रयं बुधः  ॥  ११
॥  जगज्जीवनं जीवनाधारभूतं माते मामन्त्रयस्वसर्वसौम्येति कमण्डलुं परिगृह्य योगपट्टाभिषिक्तो भूत्वा यथासुखं विहरेत्  ॥त्यज धर्ममधर्मं च उभे सत्यानृते त्यज  ।  उभे सत्यानृते त्यक्त्वा येन त्यजसितत्त्यज  ॥  १२
॥  वैराग्यसंन्यासी ज्ञानसंन्यासी ज्ञानवैराग्यसंन्यासी कर्म-संन्यासीति चातुर्विध्यमुपागतः  ।  तद्यथेति दृष्टानुश्रविकविषयवैतृष्ण्यमेत्यप्राक्पुण्यकर्मविशेषात्संन्यस्तः स वैराग्यसंन्यासी  ।  शास्त्रज्ञानात्पापपुण्यलोका-नुभवश्रवणात्प्रपञ्चोपरतो देहवासनां शास्त्रवासनां लोकवासनां त्यक्त्वावमनान्नमिव प्रवृत्तिं सर्वं हेयं मत्वा साधनचतुष्टयसंपन्नो यः संन्यस्यति स----------------------४७७-
-एव ज्ञानसंन्यासी  ।  क्रमेण सर्वमभ्यस्य सर्वमनुभूय ज्ञानवैराग्याभ्यां स्वरूपा-नुसंधानेन देहमात्रावशिष्टः संन्यस्य जातरूपधरो भवति स ज्ञानवैराग्य-संन्यासी  ।  ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भूत्वा वानप्रस्थाश्रममेत्य वैराग्याभावेऽ-प्याश्रमक्रमानुसारेण यः संन्यस्यति स कर्मसंन्यासी  ।  स संन्यासः षड्विधोभवति-कुटीचकबहूदकहंसपरमहंसतुरीयातीतावधूताश्चेति  ।  कुटीचकः शिखा-यज्ञोपवीती दण्डकमण्डलुधरः कौपीनशाटीकन्थाधरः पितृमातृगुर्वाराधनपरःपिठरखनित्रशिक्यादिमात्रसाधनपर एकत्रान्नादनपरः श्वेतोर्ध्वपुण्ड्रधारीत्रिदण्डः  ।  बहूदकः शिखादिकन्थाधरस्त्रिपुण्ड्रधारी कुटीचकवत्सर्वसमो मधुकर-वृत्त्याष्टकवलाशी  ।  हंसो जटाधारी त्रिपुण्ड्रोर्ध्वपुण्ड्रधारी असंकॢप्तमाधुकरा-न्नाशी कौपीनखण्डतुण्डधारी  ।  परमहंसः शिखायज्ञोपवीतरहितः पञ्चगृहेषुकरपात्री एककौपीनधारी शाटीमेकामेकं वैणवं दण्डमेकशाटीधरो वा भस्मो-द्धूलनपरः सर्वत्यागी तुरीयातीतो गोमुखवृत्त्या फलाहारी अन्नाहारी चेद्गृह-त्रये देहमात्रावशिष्टो दिगम्बरः कुणपवच्छरीरवृत्तिकः  ।  अवधूतस्त्वनियमःपतिताभिशस्तवर्जनपूर्वकं सर्ववर्णेष्वजगरवृत्त्याऽऽहारपरः स्वरूपानुसंधानपरः  ।जगत्तावदिदं नाहं सवृक्षतृणपर्वतम्  ।  यद्बाह्यं जडमत्यन्तं तत्स्यां कथमहंविभुः  ॥  १३
॥  कालेनाल्पेन विलयी देहो नाहमचेतनः  ।  जडया कर्णशष्कुल्याकल्पमानक्षणस्थया  ॥  १४
॥  शून्याकृतिः शून्यभवः शब्दो नाहमचेतनः  ।त्वचा क्षणविनाशिन्या प्राप्योऽप्राप्योऽयमन्यथा  ॥  १५
॥  चित्प्रसादोप-लब्धात्मा स्पर्शो नाहमचेतनः  ।  लब्धात्मा जिह्वया तुच्छो लोलया लोलसत्तया॥  १६
॥  स्वल्पस्यन्दो द्रव्यनिष्ठो रसो नाहमचेतनः  ।  दृश्यदर्शनयोर्लीनंक्षयिक्षणविनाशिनोः  ॥  १७
॥  केवले द्रष्टरि क्षीणं रूपं नाहमचेतनम्  ।नासया गन्धजडया क्षयिण्या परिकल्पितः  ॥  १८
॥  पेलवो नियताकारो गन्धोनाहमचेतनः  ।  निर्ममोऽमननः शान्तो गतपञ्चेन्द्रियभ्रमः  ॥  १९
॥  शुद्धचेतनएवाहं कलाकलनवर्जितः  ।  चैत्यवर्जितचिन्मात्रमहमेषोऽवभासकः  ॥  २०
॥सबाह्याभ्यन्तरव्यापी निष्कलोऽहं निरञ्जनः  ॥  निर्विकल्पचिदाभास एकआत्माऽस्मि सर्वगः  ॥  २१
॥  मयैव चेतनेनेमे सर्वे घटपटादयः  ।  सूर्यान्ताअवभास्यन्ते दीपेनेवात्मतेजसा  ॥  २२
॥  मयैवैताः स्फुरन्तीह विचित्रेन्द्रिय-वृत्तयः  ।  तेजसाऽन्तःप्रकाशेन यथाऽग्निकणपङ्क्तयः  ॥  २३
॥  अनन्तानन्दसंभोगा----------------------४७८-
-परोपशमशालिनी  ।  शुद्धेयं चिन्मयी दृष्टिर्जयत्यखिलदृष्टिषु  ॥  २४
॥सर्वभावान्तरस्थाय चैत्यमुक्तचिदात्मने  ।  प्रत्यक्चैतन्यरूपाय मह्यमेव नमोनमः  ॥  २५
॥  विचित्राः शक्तयः स्वच्छाः समा या निर्विकारया  ।  चिताक्रियन्ते समया कलाकलनमुक्तया  ॥  २६
॥  कालत्रयमुपेक्षित्र्या हीनाया-श्चैत्यबन्धनैः  ।  चितश्चैत्यमुपेक्षित्र्याः समतैवावशिष्यते  ॥  २७
॥  सा हि वाचा-मगम्यत्वादसत्तामिव शाश्वतीम्  ।  नैरात्मसिद्धात्मदशामुपयातैव शिष्यते॥  २८
॥  ईहानीहामयैरन्तर्या चिदावलिता मलैः  ।  सा चिन्नोत्पादितुं शक्तापाशबद्धेव पक्षिणी  ॥  २९
॥  इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन जन्तवः  ।  धरा-विवरमग्नानां कीटानां समतां गताः  ॥  ३०
॥  आत्मनेऽस्तु नमो मह्यमवि-च्छिन्नचिदात्मने  ।  परामृष्टोऽस्मि लब्धोऽस्मि प्रोदितोऽस्म्यचिरादहम्  ।उद्धृतोऽस्मि विकल्पेभ्यो योऽस्मि सोऽस्मि नमोऽस्तु ते  ॥  ३१
॥  तुभ्यं मह्य-मनन्ताय मह्यं तुभ्यं चिदात्मने  ।  नमस्तुभ्यं परेशाय नमो मह्यं शिवाय च॥  ३२
॥  तिष्ठन्नपि हि नासीनो गच्छन्नपि न गच्छति  ।  शान्तोऽपि व्यवहार-स्थः कुर्वन्नपि न लिप्यते  ॥  ३३
॥  सुलभश्चायमत्यन्तं सुज्ञेयश्चाप्तबन्धुवत्  ।शरीरपद्मकुहरे सर्वेषामेव षट्पदः  ॥  ३४
॥  न मे भोगस्थितौ वाञ्छा न मेभोगविसर्जने  ।  यदायाति तदायातु यत्प्रयाति प्रयातु तत्  ॥  ३५
॥  मनसामनसि च्छिन्ने निरहंकारतां गते  ।  भावेन गलिते भावे स्वस्थस्तिष्ठामि केवलः॥  ३६
॥  निर्भावं निरहंकारं निर्मनस्कमनीहितम्  ।  केवलास्पन्दशुद्धात्मन्येवतिष्ठति मे रिपुः  ॥  ३७
॥  तृष्णारज्जुगणं छित्त्वा मच्छरीरकपञ्जरात्  ।  नजाने क्व गतोड्डीय निरहंकारपक्षिणी  ॥  ३८
॥  यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्यन लिप्यते  ।  यः समः सर्वभूतेषु जीवितं तस्य शोभते  ॥  ३९
॥  योऽन्तः-शीतलया बुद्ध्या रागद्वेषविमुक्तया  ।  साक्षिवत्पश्यतीदं हि जीवितं तस्यशोभते  ॥  ४०
॥  येन सम्यक्परिज्ञाय हेयोपादेयमुज्झता  ।  चित्तस्यान्तेऽर्पितंचित्तं जीवितं तस्य शोभते  ॥  ४१
॥  ग्राह्यग्राहकसंबन्धे क्षीणे शान्तिरुदे-त्यलम्  ।  स्थितिमभ्यागता शान्तिर्मोक्षनामाभिधीयते  ॥  ४२
॥  भ्रष्टबीजोपमाभूयो जन्माङ्कुरविवर्जिता  ।  हृदि जीवद्विमुक्तानां शुद्धा भवति वासना  ॥  ४३
॥पावनी परमोदारा शुद्धसत्त्वानुपातिनी  ।  आत्मध्यानमयी नित्या सुषुप्तिस्थेवतिष्ठति  ॥  ४४
॥  चेतनं चित्तरिक्तं हि प्रत्यक्चेतनमुच्यते  ।  निर्मनस्कस्वभाव-----------------------४७९-
-त्वान्न तत्र कलनामलम्  ॥  ४५
॥  सा सत्यता सा शिवता साऽवस्था पारमा-त्मिकी  ।  सर्वज्ञता सा संतृप्तिर्नतु यत्र मनः क्षतम्  ॥  ४६
॥  प्रलपन्विसृज-न्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि  ।  निरस्तमननानन्दः संविन्मात्रपरोऽस्म्यहम्  ॥  ४७
॥मलं संवेद्यमुत्सृज्य मनो निर्मूलयन्परम्  ।  आशापाशानलं छित्त्वा संविन्मात्रपरोऽ-स्म्यहम्  ॥  ४८
॥  अशुभाशुभसंकल्पः संशान्तोऽस्मि निरामयः  ।  नष्टेष्टानिष्टकलनःसंविन्मात्रपरोऽस्म्यहम्  ॥  ४९
॥  आत्मतापरते त्यक्त्वा निर्विभागो जगत्स्थितौ  ।वज्रस्तम्भवदात्मानमवलम्ब्य स्थिरोऽस्म्यहम्  ॥  ५०
॥  निर्मलायां निरा-शायां स्वसंवित्तौ स्थितोऽस्म्यहम्  ।  ईहितानीहितैर्मुक्तो हेयोपादेयवर्जितः॥  ५१
॥  कदाऽन्तस्तोषमेष्यामि स्वप्रकाशपदे स्थितः  ।  कदोपशान्तमननोधरणीधरकन्दरे  ॥  ५२
॥  समेष्यामि शिलासाम्यं निर्विकल्पसमाधिना  ।  निरंश-ध्यानविश्रान्तिमूकस्य मम मस्तके  ॥  ५३
॥  कदा तार्णं करिष्यन्ति कुलायंवनपुत्रिकाः  ।  संकल्पपादपं तृष्णालतं छित्त्वा मनोवनम्  ॥  ५४
॥  विततांभुवमासाद्य विहरामि यथासुखम्  ।  पदं तदनु यातोऽस्मि केवलोऽस्मि जपा-म्यहम्  ॥  ५५
॥  निर्वाणोऽस्मि निरीहोऽस्मि निरंशोऽस्मि निरीप्सितः  ।स्वच्छतोर्जितता सत्ता हृद्यता सत्यता ज्ञता  ॥  ५६
॥  आनन्दितोपशमता सदाप्रमुदितोदिता  ।  पूर्णतोदारता सत्या जान्तिसत्ता सदैकता  ॥  ५७
॥  इत्येवंचिन्तयन्भिक्षुः स्वरूपस्थितिमञ्जसा  ।  निर्विकल्पस्वरूपज्ञो निर्विकल्पो बभूवह  ॥  ५८
॥  आतुरो जीवति चेत्क्रमसंन्यासः कर्तव्यः  ।  न शूद्रस्त्रीपतितो-दक्या संभाषणम्  ।  न यतेर्देवपूजनोत्सवदर्शनम्  ।  तस्मान्न संन्यासिन एषलोकः  ।  आतुरकुटीचकयोर्भूलोकभुवर्लोकौ  ।  बहूदकस्य स्वर्गलोकः  ।  हंसस्यतपोलोकः  ।  परमहंसस्य सत्यलोकः  ।  तुरीयातीतावधूतयोः स्वात्मन्येवकैवल्यं स्वरूपानुसंधानेन भ्रमरकीटन्यायवत्  ।  स्वरूपानुसंधानव्यतिरिक्ता-न्यशास्त्राभ्यास उष्ट्रकुङ्कुमभारवद्व्यर्थः  ।  न योगशास्त्रप्रवृत्तिः  ।  न सांख्य-शास्त्राभ्यासः  ।  न मन्त्रतन्त्रव्यापारः  ।  नेतरशास्त्रप्रवृत्तिर्यतेरस्ति  ।  अस्ति चेच्छवा-लंकारवत्कर्माचारविद्यादूरः  ।  न परिव्राण्नामसंकीर्तनपरो यद्यत्कर्म करोतितत्तत्फलमनुभवति  ।  एरण्डतैलफेनवत्सर्वं परित्यजेत्  ।  न देवताप्रसादग्रह-णम्  ।  स बाह्यदेवाभ्यर्चनं कुर्यात्  ।  स्वव्यतिरिक्तं सर्वं त्यक्त्वा मधुकरवृत्त्या-----------------------४८०-
-ऽऽहारमाहरन्कृशी भूत्वा मेदोवृद्धिमकुर्वन्विहरेत्  ।  मन्धुकरेण करपात्रेणास्यपात्रेण वा कालं नयेत्  ।  आत्मसंमितमाहारमाहरेदात्मवान्यतिः  ।  आहारस्यच भागौ द्वौ तृतीयमुदकस्य च  ।  वायोः संचरणार्थाय चतुर्थमवशेषयेत्  ॥  ५९
॥भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नाशी भवेत्क्वचित्  ।  निरीक्षन्ते त्वनुद्विग्नास्तद्गृहं यत्नतोव्रजेत्  ॥  ६०
॥  पञ्च सप्त गृहाणां तु भिक्षामिच्छेत्क्रियावताम्  ।  गोदोहमात्रमाका-ङ्क्षेन्निप्क्रान्तो न पुनर्व्रजेत्  ॥  ६१
॥  नक्ताद्वरश्चोपवास उपवासादयाचितः  ।  अया-चिताद्वरं भैक्षं तस्माद्भैक्षेण वर्तयेत्  ॥  ६२
॥  नैव सव्यापसव्येन भिक्षाकालेविशेद्गृहान्  ।  नातिक्रामेद्गृहं मोहाद्यत्र दोषो न विद्यते  ॥  ६३
॥  श्रोत्रियान्नंन भिक्षेत श्रद्धाभक्तिबहिष्कृतम्  ।  व्रात्यस्यापि गृहे भिक्षेच्छ्रद्धाभक्तिपुरस्कृते॥  ६४
॥  माधूकरमसंकॢप्तं प्राक्प्रणीतमयाचितम्  ।  तात्कालिकं चोपपन्नं भैक्षंपञ्चविधं स्मृतम्  ॥  ६५
॥  मनःसंकल्परहितांस्त्रीन्गृहान्पञ्च सप्त वा  ।  मधु-मक्षिकवत्कृत्वा माधूकरमिति स्मृतम्  ॥  ६६
॥  प्रातःकाले च पूर्वेद्युर्यद्भक्तैःप्रार्थितं मुहुः  ।  तद्भैक्षं प्राक्प्रणीतं स्यात्स्थितिं कुर्यात्तथापि वा  ॥  ६७
॥भिक्षाटनसमुद्योगाद्येन केन निमन्त्रितम्  ।  अयाचितं तु तद्भैक्षं भोक्तव्यं चमुमुक्षुभिः  ॥  ६८
॥  उपस्थानेन यत्प्रोक्तं भिक्षार्थं ब्राह्मणेन तत्  ।  तात्कालिक-मिति ख्यातं भोक्तव्यं यतिभिः सदा  ॥  ६९
॥  सिद्धमन्नं यदानीतं ब्राह्मणेनमठं प्रति  ।  उपपन्नमिति प्राहुर्मुनयो मोक्षकाङ्क्षिणः  ॥  ७०
॥  चरेन्माधूकरंभैक्षं यतिर्म्लेच्छकुलादपि  ।  एकान्नं नतु भुञ्जीत बृहस्पतिसमादपि  ।  याचि-ताऽयाचिताभ्यां च भिक्षाभ्यां कल्पयेत्स्थितम्  ॥  ७१
॥  न वायुः स्पर्शदोषेननाग्निर्दहनकर्मणा  ।  नापो मूत्रपुरीषाभ्यां नान्नदोषेण मस्करी  ॥  ७२
॥विधूमे सन्नमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने  ।  कालेऽपराह्णे भूयिष्ठे भिक्षाचरणमा-चरेत्  ॥  ७३
॥  अभिशस्तं च पतितं पाषण्डं देवपूजकम्  ।  वर्जयित्वा चरेद्भैक्षंसर्ववर्णेषु चापदि  ॥  ७४
॥  घृतं श्वमूत्रसदृशं मधु स्यात्सुरया समम्  ।  तैलं सूकर-मूत्रं स्यात्सूपं लशुनसंमितम्  ॥  ७५
॥  माषापूपादि गोमांसं क्षीरं मूत्रसमं भवेत्  ।तस्मात्सर्वप्रयत्नेन घृतादीन्वर्जयेद्यतिः  ।  घृतसूपादिसंयुक्तमन्नं नाद्यात्कदाचन॥  ७६
॥  पात्रमस्य भवेत्पाणिस्तेन नित्यं स्थितिं नयेत्  ।  पाणिपात्रश्चरन्योगीनासकृद्भैक्षमाचरेत्  ॥  ७७
॥  आस्येन तु यदाहारं गोवन्मृगयते मुनिः  ।  तदासमः स्यात्सर्वेषु सोऽमृतत्वाय कल्पते  ॥  ७८
॥  आज्यं रुधिरमिव त्यजेदेक-त्रान्नं पललमिव गन्धलेपनमशुद्धलेपनमिव क्षारमन्त्यजमिव वस्त्रमुच्छिष्ठपात्र-----------------------४८१-
-मिवाभ्यङ्गं स्त्रीसङ्गमिव मित्राह्नादकं मूत्रमिव स्पृहां गोमांसमिव ज्ञातचर-देशं चण्डालवाटिकामिव स्त्रियमहिमिव सुवर्णं कालकूटमिव सभास्थलंश्मशानस्थलमिव राजधानीं कुम्भीपाकमिव शवपिण्डवदेकत्रान्नं न देवतार्च-नम्  ।  प्रपञ्चवृत्तिं परित्यज्य जीवन्मुक्तो भवेत्  ॥  आसनं पात्रलोपश्च संचयःशिष्यसंचयः  ।  दिवास्वापो वृथालापो यतेर्बन्धकराणि षट्  ॥  ७९
॥  वर्षाभ्योऽन्यत्रयत्स्यानमासनं तदुदाहृतम्  ।  उक्तालाब्वादिपात्राणामेकत्यापीह संग्रहः  ॥  ८०
॥यतेः संव्यवहाराय पात्रलोपः स उच्यते  ।  गृहीतस्य तु दण्डादेर्द्वितीयस्यपरिग्रहः  ॥  ८१
॥  कालान्तरोपभोगार्थं संचयः परिकीर्तितः  ।  शुश्रूषालाभ-पूजार्थं यशोर्थं वा परिग्रहः  ॥  ८२
॥  शिष्याणां नतु कारुण्याच्छिष्यसंग्रहईरितः  ।  विद्या दिवा प्रकाशत्वादविद्या रात्रिरुच्यते  ॥  ८३
॥  विद्याभ्यासेप्रमादो यः स दिवास्वाप उच्यते  ।  आध्यात्मिकीं कथां मुक्त्वा भिक्षावार्तांविना तथा  ॥  ८४
॥  अनुग्रहं परिप्रश्नं वृथाजल्पोऽन्य उच्यते  ।  एकान्नं मद-मात्सर्यं गन्धपुष्पविभूषणम्  ॥  ८५
॥  ताम्बूलाभ्यञ्जने क्रीडा भोगाकाङ्क्षारसायनम्  ।  कत्थनं कुत्सनं स्वस्ति ज्योतिश्च क्रयविक्रयम्  ॥  ८६
॥  क्रियाकर्मविवादश्च गुरुवाक्यविलङ्घनम्  ।  संविश्च विग्रहो यानं मञ्चकं शुक्लवस्त्रकम्॥  ८७
॥  शुक्रोत्सर्गो दिवास्वापो भिक्षाधारस्तु तैजसम्  ।  विषं चैवायुधं बीजंहिंसां तैक्ष्ण्यं च मैथुनम्  ॥  ८८
॥  त्यक्तं संन्यासयोगेन गृहधर्मादिकं व्रतम्  ।गोत्रादिचरणं सर्वं पितृमातृकुलं धनम्  ।  प्रतिषिद्धानि चैतानि सेवमानो व्रजे-दधः  ॥  ८९
॥  सुजीर्णोऽपि सुजीर्णासु विद्वांस्त्रीषु न विश्वसेत्  ।  सुजीर्णा-स्वपि कन्थासु सज्जते जीर्णमम्बरम्  ॥  ९०
॥  स्थावरं जङ्गमं बीजं तैजसंविषमायुधम्  ।  षडेतानि न गृह्णीयाद्यतिर्मूत्रपुरीषवत्  ॥  ९१
॥  नैवाददीतपाथेयं यतिः किंचिदनापदि  ।  पक्वमापत्सु गृह्णीयाद्यावदन्नं न लभ्यते  ॥  ९२
॥नीरुजश्च युवा चैव भिक्षुर्नावसथे वसेत्  ।  परार्थं न प्रतिग्राह्यं न दद्याच्च कथं-चन  ॥  ९३
॥  दैन्यभावात्तु भूतानां सौभगाय यतिश्चरेत्  ।  पक्वं वा यदिवाऽपक्वं याचमानो व्रजेदधः  ॥  ९४
॥  अन्नपानपरो भिक्षुर्वस्त्रादीनां प्रति-ग्रही  ।  आविकं वाऽनाविकं वा तथा पट्टपटानपि  ॥  ९५
॥  प्रतिगृह्य यति-श्चैतान्यतत्येव न संशयः  ।  अद्वैतं नावमाश्रित्य जीवन्मुक्तत्वमाप्नुयात्  ॥  ९६
॥----------------------४८२-
-वाग्दण्डे मौनमातिष्ठेत्कायदण्डे त्वभोजनम्  ।  मानसे तु कृते दण्डे प्राणा-यामो विधीयते  ॥  ९७
॥  कर्मणा बध्यते जन्तुर्विद्यया च विमुच्यते  ।  तस्मा-त्कर्म न कुर्वन्ति यतयः पारदर्शिनः  ॥  ९८
॥  रथ्यायां बहुवस्त्राणि भिक्षासर्वत्र लभ्यते  ।  भूमिः शय्याऽस्ति विस्तीर्णा यतयः केन दुःखिताः  ॥  ९९
॥प्रपञ्चमखिलं यस्तु ज्ञानाग्नौ जुहुयाद्यतिः  ।  आत्मन्यग्नीन्समारोप्य सोऽग्नि-होत्री महायतिः  ॥  १००
॥  प्रवृत्तिर्द्विविधा प्रोक्ता मार्जारी चैव वानरी  ।ज्ञानाभ्यासवतामोतुर्वानरीभाक्त्वमेव च  ॥  १०१
॥  नापृष्टः कस्यचिद्ब्रूयान्नचान्यायेन पृच्छतः  ।  जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोक आचरेत्  ॥  १०२
॥सर्वेषामेव पापानां सङ्घाते समुपस्थिते  ।  तारं द्वादशसाहस्रमभ्यसेच्छेदनं हितत्  ॥  १०३
॥  यस्तु द्वादशसाहस्रं प्रणवं जपतेऽन्वहम्  ।  तस्य द्वादशभि-र्मासैः परं ब्रह्म प्रकाशते  ॥  १०४
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥इति संन्यासोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इति संन्यासोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६८
॥परमहंसपरिव्राजकोपनिषत्  ॥  ६९
॥पारिव्राज्यधर्मवन्तो यज्ज्ञानाद्ब्रह्मतां ययुः  ।तद्ब्रह्म प्रणवैकार्थं तुर्यतुर्यं हरिं भजे  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ पितामहः स्वपितरमादिनारायणमुपसमेत्य प्रणम्य पप्रच्छभगवंस्त्वन्मुखाद्वर्णाश्रमधर्मक्रमं सर्वं श्रुतं विदितमवगतम्  ।  इदानीं परम-हंसपरिव्राजकलक्षणं वेदितुमिच्छामि-कः परिव्रजनाधिकारी कीदृशं परिव्राज-कलक्षणं कः परमहंसः परिव्राजकत्वं कथं तत्सर्वं मे ब्रूहीति  ।  स होवाचभगवनादिनारायणः  ।  सद्गुरुसमीपे सकलविद्यापरिश्रमज्ञो भूत्वा विद्वान्सर्व-मैहिकामुष्मिकसुखश्रमं ज्ञात्वैषणात्रयवासनात्रयममत्वाहंकारादिकं वमना-त्रमिव हेयमधिगम्य मोक्षमार्गैकसाधनो ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेत्  ।गृहाद्वनी भूत्वा प्रव्रजेत्  ।  यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेद्गृहाद्वा वनाद्वा  ।----------------------४८३-
-अथ पुनरव्रती वा व्रती वा स्नातको वाऽस्नातको वोत्सन्नाग्निरनग्निको वायदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेदिति बुद्ध्वा सर्वसंसारेषु विरक्तो ब्रह्मचारी गृहीवानप्रस्थो वा पितरं मातरं कलत्रपुत्रमाप्तबन्धुवर्गं तदभावे शिष्यं सहवासिनंवाऽनुमोदयित्वा तद्धैके प्राजापत्यामेवेष्टिं कुर्वन्ति तदु तथा न कुर्यात्  ।आग्नेय्यामेव कुर्यात्  ।  अग्निर्हि प्राणः प्राणमेवैतया करोति त्रैधातवीयामेवकुर्यात्  ।  एतयैव त्रयो धातवो यदुत सत्त्वं रजस्तम इति  ।  अयं ते योनिरृ-त्वियो यतो जातो अरोचथाः  ।  तं जानन्नग्न आरोहाथानो वर्धया रयिमि-त्यनेन मन्त्रेणाग्निमाजिघ्रेत्  ।  एष वा अग्नेर्योनिर्यः प्राणं गच्छ स्वां योनिं गच्छस्वाहेत्येवमेवैतदाह  ।  ग्रामाच्छ्रोत्रियागारादग्निमाहृत्य स्वविध्युक्तक्रमेण पूर्वव-दग्निमाजिघ्रेत्  ।  यद्यातुरो वाग्निं न विन्देदप्सु जुहुयात्  ।  आपो वै सर्वा देवताःसर्वाभ्यो देवताभ्यो जुहोमि स्वाहेति हुत्वोद्धृत्य प्राश्नीयात् साज्यं हविरनाम-यम्  ।  एष विधिर्वीराध्वाने वाऽनाशके वा संप्रवेशे वाऽग्निप्रवेशे वा महाप्र-स्थाने वा  ।  यद्यातुरः स्यान्मनसा वाचा वा संन्यसेदेष पन्थाः  ।  स्वस्थक्रमेणैवचेदात्मश्राद्धं विरजाहोमं कृत्वाऽग्निमात्मन्यारोप्य लौकिकवैदिकसामर्थ्यं स्वच-तुर्दशकरणप्रवृत्तिं च पुत्रे समारोप्य तदभावे शिष्ये वा तदभावे स्वात्मन्येववा ब्रह्मा त्वं यज्ञस्त्वमित्यभिमन्त्र्य ब्रह्मभावनया ध्यात्वा सावित्रीप्रवेशपूर्वक-मप्सु सर्वविद्यार्थस्वरूपां ब्राह्मण्याधारां वेदमातरं क्रमाद्व्याहृतिषु त्रिषु प्रविलाप्यव्याहृतित्रयमकारोकारमकारेषु प्रविलाप्य तत्सावधानेनापः प्राश्य प्रणवेनशिखामुत्कृष्य यज्ञोपवीतं छित्त्वा वस्त्रमपि भूमौ वाऽप्सु वा विसृज्य ॐ भूःस्वाहा ॐ भुवः स्वाहा ॐ सुवः स्वाहेत्यनेन जातरूपधरो भूत्वा स्वं रूपंध्यायन्पुनः पृथक् प्रणवव्याहृतिपूर्वकं मनसा वचसापि संन्यस्तं मया संन्यस्तंमया संन्यस्तं मयेति मन्द्रमध्यमतारध्वनिभिस्त्रिवारं त्रिगुणीकृतप्रेषोच्चारणंकृत्वा प्रणवैकध्यानपरायणः सन्नभयं सर्वभूतेभ्यो मत्तः स्वाहेत्यूर्ध्वबाहुर्भूत्वाब्रह्माऽहमस्मीति तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थस्वरूपानुसंधानं कुर्वन्नुदीचीं दिशंगच्छेत्  ।  जातरूपधरश्चरेत्  ।  एष संन्यासः  ।  तदधिकारी न भवेद्यदि गृह-स्थप्रार्थनापूर्वकमभयं सर्वभूतेभ्यो मत्तः सर्वं प्रवर्तते सखा मा गोपायौजःसखा योऽसीन्द्रस्य वज्रोऽसि वार्त्रघ्नः शर्म मे भव यत्पापं तन्निवारयेत्यनेनमन्त्रेण प्रणवपूर्वकं सलक्षणं वैणवं दण्डं कटिसूत्रं कौपीनं कमण्डलुं त्रिवर्ण-वस्त्रमेकं परिगृह्य सद्गुरुमुपगम्य नत्वा गुरुमुखात्तत्त्वमसीति महावाक्यं प्रणव-----------------------४८४-
-पूर्वकमुपलभ्याय जीर्णवल्कलाजिनं धृत्वाथ जलावतरणमूर्ध्वगमनमेकभिक्षांपरित्यज्य त्रिकालस्नानमाचरन्वेदान्तश्रवणपूर्वकं प्रणवानुष्ठानं कुर्वन्ब्रह्ममार्गेसम्यक्संपन्नः स्वाभिमतमात्मनि गोपयित्वा निर्ममोऽध्यात्मनिष्ठः काम-क्रोधलोभमोहमदमात्सर्यदम्भदर्पाहंकारासूयागर्वेच्छाद्वेषहर्षामर्षममत्वादींश्चहित्वा ज्ञानवैराग्ययुक्तो वित्तस्त्रीपराङ्मुखः शुद्धमानसः सर्वोपनिषदर्थमालोच्यब्रह्मचर्यापरिग्रहाहिंसासत्यं यत्नेन रक्षञ्जितेन्द्रियो बहिरन्तःस्नेहवर्जितः शरीर-संधारणार्थं वा त्रिषु वर्णेष्वभिशस्तपतितवर्जितेषु पशुरद्रोही भैक्षमाणोब्रह्मभूयाय भवति  ।  सर्वेषु कालेषु लाभालाभौ समौ कृत्वा करपात्रमाधूकरे-णान्नमश्नन्मेदोवृद्धिमकुर्वन्कृशीभूत्वा ब्रह्माहमस्मीति भावयन्गुर्वर्थं ग्राममुपेत्यध्रुवशीलोऽष्टौ मास्येकाकी चरेद्द्वावेवाचरेत् ।  यदालंबुद्धिर्भवेत्तदा कुटीचकोवा बहूदको वा हंसो वा परमहंसो वा तत्तन्मन्त्रपूर्श्वकं कटिसूत्रं कौपीनं दण्डंकमण्डलुं सर्वमप्सु विसृज्याथ जातरूपधरश्चरेत्  ।  ग्राम एकरात्रं तीर्थे त्रिरात्रंपत्तने पञ्चरात्रं क्षेत्रे सप्तरात्रमनिकेतः स्थिरमतिरनग्निसेवी निर्विकारो नियमा-नियममुत्सृज्य प्राणसंधारणार्थमयमेव लाभालाभौ समौ कृत्वा गोवृत्त्या भैक्ष-माचरन्नुदकस्थलकमण्डलुरवाधकरहस्यस्थलवासो न पुनर्लाभालाभरतः शुभा-शुभकर्मनिर्मूलनपरः सर्वत्र भूतलशयनः क्षौरकर्मपरित्यक्तो युक्तचातुर्मास्य-व्रतनियमः शुक्लध्यानपरायणोऽर्थस्त्रीपुत्रपराङ्मुखोऽनुन्मत्तोऽप्युन्मत्तवदाचरन्न-व्यक्तलिङ्गोऽव्यक्ताचारो दिवानक्तसमत्वेनास्वप्नः स्वरूपानुसंधानब्रह्मप्रणवध्या-नमार्गेणावहितः संन्यासेन देहत्यागं करोति स परमहंसपरिव्राजको भवति  ।भगवन् ब्रह्मप्रणवः कीदृश इति ब्रह्मा पृच्छति  ।  स होवाच नारायणः  ।ब्रह्मप्रणवः षोडशमात्रात्मकः सोऽवस्थाचतुष्टयचतुष्टयगोचरः  ।  जाग्रदवस्थायांजाग्रदादिचतस्रोऽवस्थाः स्वप्ने स्वप्नादिचतस्रोऽवस्थाः सुषुप्तौ सुषुप्त्यादिचत-स्रोऽवस्थास्तुरीये तुरीयादिचतस्रोऽवस्था भवन्तीति  ।  जाग्रदवस्थायां विश्वस्यचातुर्विध्यं विश्वविश्वो विश्वतैजसो विश्वप्राज्ञो विश्वतुरीय इति  ।  स्वप्नावस्थायांतैजसस्य चातुर्विध्यं तैजसविश्वस्तैजसतैजसस्तैजसप्राज्ञस्तैजसतुरीय इति  ।  सुषु-प्त्यवस्थायां प्राज्ञस्य चातुर्विध्यं प्राज्ञविश्वः प्राज्ञतैजसः प्राज्ञप्राज्ञः प्राज्ञतुरीयैति  ।  तुरीयावस्थायां तुरीयस्य चातुर्विध्यं तुरीयविश्वस्तुरीयतैजसस्तुरीयप्राज्ञस्तु-रीयतुरीय इति  ।  ते क्रमेण षोडशमात्रारूढा अकारे जाग्रद्विश्व उकारे जाग्रत्तै-----------------------४८५-
-जसो मकार जाग्रत्प्राज्ञ अर्धमात्रायां जाग्रत्तुरीयो बिन्दौ स्वप्नविश्वो नादे स्वप्न-तैजसः कलायां स्वप्नप्राज्ञः कलातीते स्वप्नतुरीयः शान्तौ सुषुप्तविश्वः शान्त्यतीतेसुषुप्ततैजस उन्मन्यां सुषुप्तप्राज्ञो मनोन्मन्यां सुषुप्ततुरीयः तुया तुरीयविश्वोमध्यमायां तुरीयतैजसः पश्यन्त्यां तुरीयप्राज्ञः परायां तुरीयतुरीयः  ।  जाग्र-न्मात्राचतुष्टयमकारांशं स्वप्नमात्राचतुष्टयमुकारांशं सुषुप्तिमात्राचतुष्टयं मका-रांशं तुरीयमात्राचतुष्टयमर्धमात्रांशम्  ।  अयमेव ब्रह्मप्रणवः  ।  स परमहंस-तुरीयातीतावधूतैरुपास्यः  ।  तेनैव ब्रह्म प्रकाशते तेन विदेहमुक्तिः  ।  भगवन्कथमयज्ञोपवीत्यशिखी सर्वकर्मपरित्यक्तः कथं ब्रह्मनिष्ठापरः कथं ब्राह्मण इतिब्रह्मा पृच्छति  ।  स होवाच विष्णुर्भो भोऽर्भक यस्यास्त्यद्वैतमात्मज्ञानं तदेवयञ्जोपवीतम्  ।  तस्य ध्याननिष्ठैव शिखा  ।  तत्कर्म स पवित्रम्  ।  स सर्वकर्म-कृत्  ।  स ब्राह्मणः  ।  स ब्रह्मनिष्ठापरः  ।  स देवः  ।  स ऋषिः  ।  स तपस्वी  । सश्रेष्ठः  ।  स एव सर्वज्येष्ठः  ।  स एव जगद्गुरुः  ।  स एवाहं विद्धि  ।  लोके परम-स हंसपरिव्राजको दुर्लभतरो यद्येकोऽस्ति  ।  स एव नित्यपूतः  ।  स एव वेदपुरुषोमहापुरुषो यस्तच्चित्तं मय्येवावतिष्ठते  ।  अहं च तस्मिन्नेवावस्थितः  ।  स एवनित्यतृप्तः  ।  स शीतोष्णसुखदुःखमानावमानवर्जितः  ।  स निन्दामर्षसहिष्णुः  ।स षडूर्मिवर्जितः  ।  षड्भावविकारशून्यः  ।  स ज्येष्ठाज्येष्ठव्यवधानरहितः  ।  सस्वव्यतिरेकेण नान्यद्रष्टा  ।  आशाम्बरो ननमस्कारो नस्वाहाकारो नस्वधा-कारश्च नविसर्जनपरो निन्दास्तुतिव्यतिरिक्तो नमन्त्रतन्त्रोपासको देवान्तर-ध्यानशून्यो लक्ष्यालक्ष्यनिवर्तकः सर्वोपरतः स सच्चिदानन्दाद्वयचिद्घनःसंपूर्णानन्दैकबोधो ब्रह्मैवाहमस्मीत्यनवरतं ब्रह्मप्रणवानुसंधानेन यः कृतकृत्योभवति स ह परमहंसपरिव्राडित्युपनिषत्  ॥  १
॥हरिः ॐ तत्सत्  ।ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति परमहंसपरिव्राजकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ६९
॥अक्षमालिकोपनिषत्  ॥  ७०
॥अकारादिक्षकारान्तवर्णजातकलेवरम्  ।विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ प्रजापतिर्गुहं पप्रच्छ भो ब्रह्मन्नक्षमालामेदविधिं ब्रूहीति  ।सा किंलक्षणा कति भेदा अस्याः कति सूत्राणि कथं घटनाप्रकारः के वर्णाः----------------------४८६-
-का प्रतिष्ठा कैवास्याधिदेवता किं फलं चेति  ।  तं गुहः प्रत्युवाच प्रवालमौक्ति-कस्फटिकशङ्खरजताष्टापदचन्दनपुत्रजीविकाब्जे रुद्राक्षा इति  ।  आदिक्षान्तमूर्तिःसावधानभावा  ।  सौवर्णं राजतं ताम्रं चेति सूत्रत्रयम्  ।  तद्विवरे सौवर्णं तद्द-क्षपार्श्वे राजतं तद्वामे ताम्रं तन्मुखे मुखं तत्पुच्छे पुच्छं तदन्तरावर्तनक्रमेणयोजयेत्  ।  यदस्यान्तरं सूत्रं तद्ब्रह्म  ।  यद्दक्षपार्श्वे तच्छैवम्  ।  यद्वामे तद्वैष्णवम्  ।यन्मुखं सा सरस्वती  ।  यत्पुच्छं सा गायत्री  ।  यत्सुषिरं सा विद्या  ।  याग्रन्थिः सा प्रकृतिः  ।  ये स्वरास्ते धवलाः  ।  ये स्पर्शास्ते पीताः  ।  ये परास्तेरक्ताः  ।  अथ तां पञ्चभिर्गन्धैरमृतैः पञ्चभिर्गव्यैस्तनुभिः शोधयित्वा पञ्चभिर्ग-व्यैर्गन्धोदकेन संस्नाप्य तस्मात्सोङ्कारेण पत्रकूर्चेन स्नपयित्वाऽष्टभिर्गन्धैरालिप्यसुमनःस्थले निवेश्याक्षतपुष्पैराराध्य प्रत्यक्षमादिक्षान्तैर्वर्णैर्भावयेत्  ।  ओम-ङ्कार मृत्युंजय सर्वव्यापक प्रथमेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमाङ्काराकर्षणात्मक सर्व-गत द्वितीयेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमिङ्कार पुष्टिदाक्षोभकर तृतीयेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ओमीङ्कार वाक्प्रसादकर निर्मल चतुर्थेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमुङ्कार सर्वबलप्रदसारतर पञ्चमेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमूङ्कारोच्चाटनकर दुःसह षष्ठेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ओमृङ्कार संक्षोभकर चञ्चल सप्तमेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमॄङ्कार संमोहनकरोज्ज्व-लाष्टमेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओम्लृङ्कार विद्वेषणकर मोहक नवमेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ओम्लॄङ्कार मोहकर दशमेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमेङ्कार सर्ववश्यकर शुद्धसत्त्वै-कादशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमैङ्कार शुद्धसात्विक पुरुषवश्यकर द्वादशेऽक्षे प्रति-तिष्ठ  ।  ओमोङ्काराखिलवाङ्मय नित्यशुद्ध त्रयोदशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमौङ्कारसर्ववाङ्मय वश्यकर चतुर्दशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमङ्कार गजादिवश्यकर मोहनपञ्चदशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ओमःकार मृत्युनाशनकर रौद्र षोडशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ॐ कङ्कार सर्वविषहर कल्याणद सप्तदशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ खङ्कार सर्व-क्षोभकर व्यापकाष्टादशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ गङ्कार सर्वविघ्नशमन महत्तरैकोन-विंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ घङ्कार सौभाग्यद स्तम्भनकर विंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ॐ ङङ्कार सर्वविषनाशकरोग्रैकविंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ चङ्काराभिचारघ्न क्रूरद्वाविंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ  छङ्कार भूतनाशकर भीषण त्रयोविंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ॐ जङ्कार कृत्यादिनाशकर दुर्धर्ष चतुर्विंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ झङ्कार भूत-नाशकर पञ्चविंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ ञङ्कार मृत्युप्रमथन षड्विंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।----------------------४८७-
-ॐ टङ्कार सर्वव्याधिहर सुभग सप्तविंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ ठङ्कार चन्द्र-रूपाष्टाविंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ डङ्कार गरुडात्मक विषघ्न शोभनैकोनत्रिंशेऽक्षेप्रतितिष्ठ  ।  ॐ ढङ्कार सर्वसंपत्प्रद सुभग त्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ णङ्कार सर्व-सिद्धिप्रद मोहकरैकत्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ तङ्कार धनधान्यादिसंपत्प्रद प्रसन्नद्वात्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ थङ्कार धर्मप्राप्तिकर निर्मल त्रयस्त्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ॐ दङ्कार पुष्टिवृद्धिकर प्रियदर्शन चतुस्त्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ धङ्कारविषज्वरनिघ्न विपुल पञ्चत्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ नङ्कार भुक्तिमुक्तिप्रद शान्तषट्त्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ पङ्कार विषविघ्ननाशन भव्य सप्तत्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठॐ फङ्काराणिमादिसिद्धिप्रद ज्योतीरूपाष्टत्रिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ बङ्कारसर्वदोषहर शोभनैकोनचत्वारिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ भङ्कार भूतप्रशान्तिकरभयानक चत्वारिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ मङ्कार विद्वेषिमोहनकरैकचत्वारिंशेऽक्षेप्रतितिष्ठ  ।  ॐ यङ्कार सर्वव्यापक पावन द्विचत्वारिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ॐ रङ्कार दाहकर विकृत त्रिचत्वारिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ लङ्कार विश्वंभरभासुर चतुश्चत्वारिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ वङ्कार सर्वाप्यायनकर निर्मलपञ्चचत्वारिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ शङ्कार सर्वफलप्रद पवित्र षट्चत्वारिंशेऽक्षेप्रतितिष्ठ  ।  ॐ षङ्कार धर्मार्थकामद धवल सप्तचत्वारिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।ॐ सङ्कार सर्वकारण सार्ववर्णिकाष्टचत्वारिंशेऽक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ हङ्कारसर्ववाङ्मय निर्मलैकोनपञ्चाशदक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ ळङ्कार सर्वशक्तिप्रद प्रधानपञ्चाशदक्षे प्रतितिष्ठ  ।  ॐ क्षङ्कार परापरतत्त्वज्ञापक परंज्योतीरूप शिखामणौप्रतितिष्ठ  ।  अथोवाच ये देवाः पृथिवीषदस्तेभ्यो नमो भगवन्तोऽनुमदन्तुशोभायै पितरोऽनुमदन्तु शोभायै ज्ञानमयीमक्षमालिकाम्  ।  अथोवाच येदेवा अन्तरिक्षसदस्तेभ्य  ॐ नमो भगवन्तोऽनुमदन्तु शोभायै पितरोऽनु-मदन्तु शोभायै ज्ञानमयीमक्षमालिकाम्  ।  अथोवाच ये देवा दिविषदस्तेभ्योनमो भगवन्तोऽनुमदन्तु शोभायै पितरोऽनुमदन्तु शोभायै ज्ञानमयीमक्ष-मालिकाम्  ।  अथोवाच ये मन्त्रा या विद्यास्तेभ्यो नमस्ताभ्यश्चोन्नमस्त-च्छक्तिरस्याः प्रतिष्ठापयति  ।  अथोवाच ये ब्रह्मविष्णुरुद्रास्तेभ्यः सगुणेभ्यॐ नमस्तद्वीर्यमस्याः प्रतिष्ठापयति  ।  अथोवाच ये सांख्यादितत्त्वभेदास्तेभ्योनमो वर्तध्वं विरोधेऽनुवर्तध्वम्  ।  अथोवाच ये शैवा वैष्णवाः शाक्ताःशतसहस्रशस्तेभ्यो नमो नमो भगवन्तोऽनुमदन्दवनुगृह्णन्तु  ।  अथोवाच----------------------४८८-
-याश्च मृत्योः प्राणवत्यस्ताभ्यो नमो नमस्तेनैतं मृडयत मृडयत  ।  पुनरेतस्यांसर्वात्मकत्वां भावयित्वा भावेन पूर्वमालिकामुत्पाद्यारभ्य तन्मयीं महोपहारै-रुपहृत्यादिक्षान्तैरक्षरैरक्षमालामष्टोत्तरशतं स्पृशेत्  ।  अथ पुनरुत्थाप्यप्रदक्षिणीकृत्यॐ नमस्ते भगवति मन्त्रमातृकेऽक्षमाले सर्ववशंकर्यौ नमस्ते भगवतिमन्त्रमातृकेऽक्षमालिके शेषस्तम्भिन्यॐ नमस्ते भगवति मन्त्रमातृकेऽक्षमालेउच्चाटन्यॐ नमस्ते भगवति मन्त्रमातृकेऽक्षमाले विश्वामृत्यॐ मृत्युंजयस्वरूपिणिसकललोकोद्दीपिनि सकललोकरक्षाधिके सकललोकोज्जीविके सकललोको-त्पादिके दिवाप्रवर्तिके रात्रिप्रवर्तिके नद्यन्तरं यासि देशान्तरं यासिद्वीपान्तरं यासि लोकान्तरं यासि सर्वदा स्फुरसि सर्वहृदि वाससि  ।  नमस्तेपरारूपे नमस्ते पश्यन्तीरूपे नमस्ते मध्यमारूपे नमस्ते वैखरीरूपे सर्वतत्त्वा-त्मिके सर्वविद्यात्मिके सर्वशक्त्यात्मिके सर्वदेवात्मिके वसिष्ठेन मुनिनाराधितेविश्वामित्रेण मुनिनोपजीव्यमाने नमस्ते नमस्ते  ।  प्रातरधीयानो रात्रिकृतं पापंनाशयति  ।  सायमधीयानो दिवसकृतं पापं नाशयति  ।  तत्सायंप्रातः प्रयुञ्जानःपापोऽपापो भवति  ।  एवमक्षमालिकया जप्तो मन्त्रः सद्यःसिद्धिकरो भवतीत्याहभगवान्गुहः प्रजापतिमित्युपनिषत्  ॥  १
॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इत्यक्षमालिकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ७०
॥अव्योक्तोपनिषत्  ॥  ७१
॥स्वाज्ञानासुरराङ्ग्रासस्वज्ञाननरकेसरी  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्तं ब्रह्ममात्रं करोतु माम्  ॥  १
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  पुरा किलेदं न किंचनासीन्न द्यौर्नान्तरिक्षं न पृथिवी केवलंज्योतीरूपमनाद्यनन्तमनण्वस्थूलरूपमरूपं रूपवदविज्ञेयं ज्ञानरूपमानन्दम-यमासीत्  ।  तदनन्यत्तद्द्वेधाऽभूद्घरितमेकं रक्तमपरम्  ।  तत्र यद्रक्तं तत्पुंसोरूपमसूत्  ।  यद्धरितं तन्मायायाः  ।  तौ समगच्छतः  ।  तयोर्वीर्यमेवमनन्दत्  ।तदवर्धत  ।  तदण्डमभूद्धैमम्  ।  तत्परिणममानमभूत्  ।  ततः परमेष्ठी व्यजा-यत  ।  सोऽभिजिज्ञासत किं मे कुलं किं मे कृत्यमिति  ।  तं ह वागदृश्यमानाऽभ्युवाच-भो भो प्रजापते त्वमव्यक्तादुत्पन्नोऽसि व्यक्तं ते कृत्यमिति  ।  किम-----------------------४८९-
-व्यक्तं यस्मादहमासिषम्  ।  किं तद्व्यक्तं यन्मे कृत्यमिति  ।  साऽब्रवीदविज्ञेयं हितत्सौम्य तेजः  ।  यदविज्ञेयं तदव्यक्तम्  ।  तच्चेज्जिज्ञाससि माऽवगच्छेति  ।  सहोवाच कैषा त्वं ब्रह्मवाग्यदसि शंसात्मानमिति  ।  सा त्वब्रवीत्तपसा मांविजिज्ञासस्वेति  ।  स ह सहस्रं समा ब्रह्मचर्यमध्युवासाध्युवास  ॥  १
॥  अथा-पश्यदृचमानुष्टुभीं परमां विद्यां यस्याङ्गान्यन्ये मन्त्राः  ।  यत्र ब्रह्म प्रतिष्ठितम्  ।विश्वेदेवाः प्रतिष्ठिताः  ।  यस्तां न वेद किमन्यैर्वेदैः करिष्यति  ।  तां विदित्वास च रक्तं जिञ्जासयामास  ।  तामेवमनूचानां गायन्नासिष्ट  ।  सहस्रं समाआद्यन्तनिहितोङ्कारेण पदान्यगायत्  ।  सहस्रं समास्तथैवाक्षरशः  ।  ततोऽपश्य-ज्योतिर्मयं श्रियालिङ्गितं सुपर्णरथं शेषफणाच्छादितमौलिं मृगमुखं नरवपुषंशशिसूर्यहव्यवाहनात्मकनयनत्रयम्  ।  ततः प्रजापतिः प्रणिपपात नमो नमैति  ।  तथैवर्चाथ तमस्तौत्  ।  उग्रमित्याह उग्रः खलु वा एष मृगरूपत्वात्  ।वीरमित्याह वीरो वा एष वीर्यवत्त्वात्  ।  महाविष्णुमित्याह महतां वा अयंमहान्रोदसी व्याप्य स्थितः ज्वलन्तमित्याह ज्वलन्निव खल्वसाववस्थितः  ।सर्वतोमुखमित्याह सर्वतः खल्वयं मुखवान्विश्वरूपत्वात्  ।  नृसिंहमित्याह यथायजुरेवैतत्  ।  भीषणमित्याह भीषा वा अस्मादादित्य उदेति भीतश्चन्द्रमा भीतोवायुर्वाति भीतोऽग्निर्दहति भीतः पर्जन्यो वर्षति  ।  भद्रमित्याह भद्रः खल्वयंश्रिया जुष्टः  ।  मृत्योर्मृत्युमित्याह मृत्योर्वा अयं मृत्युरमृतत्वं प्रजानामन्नादा-नाम्  ।  नमामीत्याह यथा यजुरेवैतत्  ।  अहमित्याह यथा यजुरेवैतत्  ॥  २
॥अथ भगवांस्तमब्रवीत्प्रजापते प्रीतोऽहं किं तवेप्सितं तदाशंसेति  ।  स होवाचभगवन्नव्यक्तादुत्पन्नोऽस्मि व्यक्तं मम कृत्यमिति पुराऽश्रावि  ।  तत्राव्यक्तं भवा-नित्यज्ञायि व्यक्तं मे कथयेति  ।  व्यक्तं वै विश्वं चराचरात्मकम्  ।  यद्व्यज्यतेतद्व्यक्तस्य व्यक्तत्वमिति  ।  स होवाच न शक्नोमि जगत्स्रष्टुमुपायं मे कथयेति  ।तमुवाच पुरुषः प्रजापते शृणु सृष्टेरुपायं परमं यं विदित्वा सर्वं ज्ञास्यसि  ।सर्वत्र शक्ष्यसि सर्वं करिष्यसि  ।  मय्यग्नौ स्वात्मानं हविर्ध्यायेत्तयैवाऽनुष्टुभर्चा  ।ध्यानयज्ञोऽयमेव  ।  एतद्वै महोपनिषद्देवानां गुह्यम्  ।  न ह वा एतस्य साम्नानर्चा न यजुषाऽर्थो नु विद्यते  ।  य इमा वेद स सर्वान्कामानवाप्य सर्वांल्लो-काञ्जित्वा मामेवाभ्युपैति न स पुनरावर्तते य एवं वेदेति  ॥  ३
॥  प्रजाप-तिस्तं यज्ञाय वसीयांसमात्मानं मन्यमानो मनोयज्ञेनेजे  ।  सप्रणवया तयैवर्चा----------------------४९०-
-हविर्ध्यात्वाऽऽत्मानमात्मन्यग्नौ जुहुयात्  ।  सर्वमजानात्सर्वत्राशकत्सर्वमकरोत्य एवं विद्वानिमं ध्यानयज्ञमनुतिष्ठेत्स सर्वज्ञोऽनन्तशक्तिः सर्वकर्ता भवति  ।  ससर्वाँल्लोकाञ्जित्वा ब्रह्म परं प्राप्नोति  ॥  ४
॥  अथ प्रजापतिर्लोकान्सिसृक्षमाण-स्तस्या एव विद्याया यानि त्रिंशदक्षराणि तेभ्यस्त्रीँल्लोकान्  ।  अथ द्वे द्वे अक्षरेताभ्यामुभयतो दधार  ।  तस्या एवर्चो द्वात्रिंशद्भिरक्षरैस्तान्देवान्निर्ममे  ।  सर्वै-रेव स इन्द्रोऽभवत्  ।  तस्मादिन्द्रो देवानामधिकोऽभवत्  ।  य एवं वेद समा-नानामधिको भवेत्  ।  तस्या एकादशभिः पादैरेकादश रुद्रान्निर्ममे  ।  तस्याएकादशभिरेकादशादित्यान्निर्ममे  ।  सर्वैरेव स विष्णुरभवत्  ।  तस्माद्विष्णुरा-दित्यानामधिकोऽभवत्  ।  य एवं वेद समानानामधिको भवेत्  ।  स चतु-र्भिश्चतुर्भिरक्षरैरष्टौ वसूनजनयत्  ।  स तस्या आद्यैर्द्वादशभिरक्षरैर्ब्राह्मणम-जनयत्  ।  दशभिर्दशभिर्विट्क्षत्रे  ।  तस्माद्ब्राह्मणो मुख्यो भवति  ।  एवंतन्मुख्यो भवति य एवं वेद  ।  तूष्णीं शूद्रमजनयत्तस्माच्छूद्रो निर्विद्यो-ऽभवत्  ।  न वेदं दिवा न नक्तमासीदव्यावृतं  ।  स प्रजापतिरानुष्टुभाभ्या-मर्धर्चाभ्यामहोरात्रावकल्पयत्  ।  ततो व्यैच्छत्  व्येवास्मा उच्छति  ।  अथोतम एवापहते  ।  ऋग्वेदमस्या आद्यात्पादादकल्पयत्  ।  यजुर्द्वितीयात्  ।  सामतृतीयात्  ।  अथर्वाङ्गिरसश्चतुर्थात्  ।  यदष्टाक्षरपदा तेन गायत्री  ।  यदेकादश-पदा तेन त्रिष्टुप्  ।  यच्चतुष्पदा तेन जगती  ।  यद्द्वात्रिंशदक्षरा तेनानुष्टुप्  ।  सावा एषा सर्वाणि छन्दांसि  ।  य इमां सर्वाणि छन्दांसि वेद  ।  सर्वं जगदानु-ष्टुभ एवोत्पन्नमनुष्टुप्प्रतिष्ठितं प्रतितिष्ठति यश्चैवं वेद  ॥  ५
॥  अथ यदा प्रजाःसृष्टा न जायन्ते प्रजापतिः कथं न्विमाः प्रजाः सृजेयमिति चिन्तयन्नुग्रमि-तीमामृचं गातुमुपाक्रामत्  ।  ततः प्रथमपादादुग्ररूपो देवः प्रादुरभूत्  ।  एकःश्यामः पुरतो रक्तः पिनाकी स्त्रीपुंसरूपस्तं विभज्य स्त्रीषु तस्य स्त्रीरूपं पुंसिच पुंरूपं व्यधात्  ।  स उभाभ्यामंशाभ्यां सर्वमादिष्टः  ।  ततः प्रजाः प्रजा-यन्ते  ।  य एवं वेद प्रजापतेः सोऽपि त्र्यम्बक इमामृचमुद्गायत्रुद्ग्रथितजटाक-लापः प्रत्यग्ज्योतिष्यात्मन्येव रन्तारमिति  ।  इन्द्रो वै किल देवानामनुजावरआसीत्  ।  तं प्रजापतिरब्रवीद्गच्छ देवानामधिपतिर्भवेति  ।  सोऽगच्छत्  ।  तंदेवा ऊचुरनुजावरोऽसि त्वमस्माकं कुतस्तवाधिपत्यमिति  ।  स प्रजापतिमभ्ये-----------------------४९१-
-त्योवाचैवं देवा ऊचुरनुजावरस्य कुतस्तवाधिपत्यमिति  ।  तं प्रजापतिरिन्द्रंत्रिकलशैरमृतपूर्णैरानुष्टुभाऽभिमन्त्रितैरभिषिच्य तं सुदर्शनेन दक्षिणतो ररक्षपाञ्चजन्येन वामतो द्वयेनैन सुरक्षितोऽभवत्  ।  रौक्मे फलके सूर्यवर्चसिमन्त्रमानुष्टुभं विन्यस्य तदस्य कण्ठे प्रत्यमुञ्चत्  ।  ततः सुदुर्निरीक्षोऽभवत्  ।  तस्मैविद्यामानुष्टुभीं प्रादात्  ।  ततो देवास्तमाधिपत्यायानुमेनिरे  ।  स स्वराडभूत्  ।य एवं वेद स्वराड् भवेत्  ।  सोऽमन्यत पृथिवीमपि कथमपां जयेयमिति  ।  सप्रजापतिमुपाधावत्  ।  तस्मात्प्रजापतिः कमठाकारमिन्द्रनागभुजगेन्द्राधारंभद्रासनं प्रादात्  ।  स पृथिवीमभ्यजयत्  ।  ततः स उभयोर्लोकयोरधिपति-रभूत्  ।  य एवं वेदोभयोर्लोकयोरधिपतिर्भवति  ।  स पृथिवीं जयति यो वाअप्रतिष्ठितं शिथिलं भ्रातृव्येभ्यः परमात्मानं मन्यते  ।  स एतमासीनमधिति-ष्ठेत्  ।  प्रतिष्ठितोऽशिथिलो भ्रातृव्येभ्यो वसीयान्भवति यश्चैवं वेद यश्चैवं वेद॥  ६
॥  स इमां विद्यामधीते स सर्वान्वेदानधीते  ।  स सर्वैः क्रतुभिर्यजते  ।  ससर्वतीर्थेषु स्नाति  ।  स महापातकोपपातकैः प्रमुच्यते  ।  स ब्रह्मवर्चसं महदा-प्नुयात्  ।  आ ब्रह्मणः पूर्वानाकल्पांश्चोत्तरांश्च वंश्यान्पुनीते  ।  नैनमपस्मारादयोरोगा आदिधेयुः  ।  सयक्षाः सप्रेतपिशाचा अप्येनं स्पृष्ट्वा दृष्ट्वा श्रुत्वा वापापिनः पुण्याँल्लोकानवाप्नुयुः  ।  चिन्तितमात्रादस्य सर्वेऽर्थाः सिद्ध्येयुः  ।  पितर-मिवैनं सर्वे मन्यन्ते  ।  राजानश्चास्यादेशकारिणो भवन्ति  ।  न चाचार्यव्यति-रिक्तं श्रेयांसं दृष्ट्वा नमस्कुर्यात्  ।  न चास्मादुपावरोहेत्  ।  जीवन्मुक्तश्च भवति  ।देहान्ते तमसः परं धाम प्राप्नुयात्  ।  यत्र विराण् नृसिंहोऽवभासते तत्रखलूपासते  ।  तत्स्वरूपध्यानपरा मुनय आकल्पान्ते तस्मिन्नेवात्मनि लीयन्ते  ।न च पुनरावर्तन्ते  ।  न चेमां विद्यामश्रद्दधानाय ब्रूयान्नासूयावते नानूचा-नाय नाविष्णुभक्ताय नानृतिने नातपसे नादान्ताय नाशान्ताय नादीक्षि-ताय नाधर्मशीलाय न हिंसकाय नाब्रह्मचारिण इत्येषोपनिषत्  ॥  १
॥हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इत्यव्यक्तोपनिषत्समाप्ता  ॥  ७१
॥----------------------४९२-
-एकाक्षरोपनिषत्  ॥  ७२
॥एकाक्षरपदारूढं सर्वात्मकमखण्डितम्  ।सर्ववर्जितचिन्मात्रं त्रिपान्नारायणं भजे  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  एकाक्षरं त्वक्षरेऽत्रास्ति सोमे सुषुम्नायां चेह दृढी स एकः  ।  त्वंविश्वभूर्भूतपतिः पुराणः पर्जन्य एको भुवनस्य गोप्ता  ॥  १
॥  विश्वे निमग्न-पदवीः कवीनां त्वं जातवेदो भुवनस्य नाथः  ।  अजातमग्रे स हिरण्यरेतायज्ञस्त्वमेवैकविभुः पुराणः  ॥  २
॥  प्राणः प्रसूतिर्भुवनस्य योनिर्व्याप्तं त्वयाएकपदेन विश्वम्  ।  त्वं विश्वभूर्योनिपराः स्वगर्भे कुमार एको विशिखः सुधन्वा॥  ३
॥  वितत्य बाणं तरुणार्कवर्णं व्योमान्तरे भासि हिरण्यगर्भः  ।  भासात्वया व्योम्नि कृतः सुतार्क्ष्यस्त्वं वै कुमारस्त्वमरिष्टनेमिः  ॥  ४
॥  त्वं वज्रभृ-द्भूतपतिस्त्वमेव कामः प्रजानां निहितोऽसि सोमे  ।  स्वाहा स्वधा यच्च वषट्करोति रुद्रः पशूनां गुहया निमग्नः  ॥  ५
॥  धाता विधाता पवनः सुपर्णोविष्णुर्वराहो रजनी रहश्च  ।  भूतं भविष्यत्प्रभवः क्रियाश्च कालः क्रमस्त्वंपरमाक्षरं च  ॥  ६
॥  ऋचो यजूंषि प्रसवन्ति वक्त्रात्सामानि सम्राड्वसुरन्तरि-क्षम्  ।  त्वं यज्ञनेता हुतभुग्विभुश्च रुद्रास्तथा दैत्यगणा वसुश्च  ॥  ७
॥  स एषदेवोऽम्बरगश्च चक्रे अन्येऽभ्यधिष्ठेत तमो निरुन्ध्यः  ।  हिरण्मयं यस्य विभातिसर्वं व्योमान्तरे रश्मिमिवांशुनाभिः  ॥  ८
॥  स सर्ववेत्ता भुवनस्य गोप्ताताभिः प्रजानां निहिता जनानाम्  ।  प्रोता त्वमोता विचितिः क्रमाणां प्रजा-पतिश्छन्दमयो विगर्भः  ॥  ९
॥  सामैश्चिदन्तो विरजश्च बाहु हिरण्मयं वेद-विदां वरिष्टम्  ।  यमध्वरे ब्रह्मविदः स्तुवन्ति सामैर्यजुर्भिः क्रतुभिस्त्वमेव॥  १०
॥  त्वं स्त्री पुमांस्त्वं च कुमार एकस्त्वं वै कुमारी ह्यथ भूस्त्वमेव  ।त्वमेव धाता वरुणश्च राजा त्वं वत्सरोऽग्न्यर्यम एव सर्वम्  ॥  ११
॥  मित्रःसुपर्णश्चन्द्र इन्द्रो वरुणो रुद्रस्त्वष्टा विष्णुः सविता गोपतिस्त्वम्  ।  त्वं विष्णु-र्भूतानि तु त्रासि दैत्यांस्त्वयाऽऽवृतं जगदुद्भवगर्भः  ॥  १२
॥  त्वं भूर्भुवः स्वस्त्वं----------------------४९३-
-हि स्वयंभूरथ विश्वतोमुखः  ।  य एवं नित्यं वेदयते गुहाशयं प्रभुं पुराणं सर्व-भूतं हिरण्मयम्  ॥  १३
॥  हिरण्मयं बुद्धिमतां परां गतिं स बुद्धिमान्बुद्धि-मतीत्य तिष्ठतीत्युपनिषत्  ॥  १
॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इत्येकाक्षरोपनिषत्समाप्ता  ॥  ७२
॥अन्नपूर्णोपनिषत्  ॥  ७३
॥सर्वापह्नवसंसिद्धब्रह्ममात्रतयोज्ज्वलम्  ।त्रैपदं श्रीरामतत्त्वं स्वमात्रमिति भावये  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ ॥  निदाघो नाम योगीन्द्र ऋभुं ब्रह्मविदां वरम्  ।  प्रणम्य दण्डव-द्भूमावुत्थाय स पुनर्मुनिः  ॥  १
॥  आत्मतत्त्वमनुब्रूहीत्येवं पप्रच्छ सादरम्  ।कयोपासनया ब्रह्मन्नीदृशं प्राप्तवानसि  ॥  २
॥  तां मे ब्रूहि महाविद्यां मोक्ष-साम्राज्यदायिनीम्  ।  निदाघ त्वं कृतार्थोऽसि शृणु विद्यां सनातनीम्  ॥  ३
॥यस्या विज्ञानमात्रेण जीवन्मुक्तो भविष्यसि  ।  मूलशृङ्गाटमध्यस्था बिन्दुनाद-कलाश्रया  ॥  ४
॥  नित्यानन्दा निराधारा विख्याता विलसत्कचा  ।  विष्टपेशीमहालक्ष्मीः कामस्तारो नतिस्तथा  ॥  ५
॥  भगवत्यन्नपूर्णेति ममाभिलषितंततः  ।  अन्नं देहि ततः स्वाहा मन्त्रसारेति विश्रुता  ॥  ६
॥  सप्तविंशतिवर्णात्मायोगिनीगणसेविता  ॥  ७
॥  ऐं ह्रीं सौं श्रीं क्लीं ॐ नमो भगवत्यन्नपूर्णेममाभिलषितमन्नं देहि स्वाहा  ।  इति पित्रोपदिष्टोऽस्मि तदादिनियमःस्थितः  ।  कृतवान्स्वाश्रमाचारो मन्त्रानुष्ठानमन्वहम्  ॥  ८
॥  एवं गते बहुदिनेप्रादुरासीन्ममाग्रतः  ।  अन्नपूर्णा विशालाक्षी स्मयमानमुखाम्बुजा  ॥  ९
॥  तांदृष्ट्वा दण्डवद्भूमौ नत्वा प्राञ्जलिरास्थितः  ।  अहो वत्स कृतार्थोऽसि वरं वरयमा चिरम्  ॥  १०
॥  एवमुक्तो विशालाक्ष्या मयोक्तं मुनिपुङ्गव  ।  आत्मतत्त्वंमनसि मे प्रादुर्भवतु पार्वति  ॥  ११
॥  तथैवास्त्विति मामुक्त्वा तत्रैवान्तर-धीयत  ।  तदा मे मतिरुत्पन्ना जगद्वैचित्र्यदर्शनात्  ॥  १२
॥  भ्रमः पञ्चविधोभाति तदेवेह समुच्यते  ।  जीवेश्वरौ भिन्नरूपाविति प्राथमिको भ्रमः  ॥  १३
॥----------------------४९४-
-आत्मनिष्ठं कर्तृगुणं वास्तवं वा द्वितीयकः  ।  शरीरत्रयसंयुक्तजीवः सङ्गी तृती-यकः  ॥  १४
॥  जगत्कारणरूपस्य विकारित्वं चतुर्थकः  ।  कारणाद्भिन्नजगतःसत्यत्वं पञ्चमो भ्रमः  ।  पञ्चभ्रमनिवृत्तिश्च तदा स्फुरति चेतसि  ॥  १५
॥बिम्बप्रतिबिम्बदर्शनेन भेदभ्रमो निवृत्तः  ।  स्फटिकलोहितदर्शनेन पारमार्थिक-कर्तृत्वभ्रमो निवृत्तः  ।  घटमठाकाशदर्शनेन सङ्गीतिभ्रमो निवृत्तः  ।  रज्जु-सर्पदर्शनेन कारणाद्भिन्नजगतः सत्यत्वभ्रमो निवृत्तः  ।  कनकरुचकदर्शनेनविकारित्वभ्रमो निवृत्तः  ।  तदाप्रभृति मच्चित्तं ब्रह्माकारमभूत्स्वयम्  ।  निदाघत्वमपीत्थं हि तत्त्वज्ञानमवाप्नुहि  ॥  १६
॥  निदाघः प्रणतो भूत्वा ऋभुंपप्रच्छ सादरम्  ।  ब्रूहि मे श्रद्दधानाय ब्रह्मविद्यामनुत्तमाम्  ॥  १७
॥  तथे-त्याह ऋभुः प्रीतस्तत्त्वज्ञानं वदामि ते  ।  महाकर्ता महाभोक्ता महात्यागीभवानघ  ।  स्वस्वरूपानुसंधानमेवं कृत्वा सुखी भव  ॥  १८
॥  नित्योदितंविमलमाद्यमनन्तरूपं ब्रह्माऽस्मि नेतरकलाकलनं हि किंचित्  ।  इत्येव भावयनिरञ्जनतामुपेतो निर्वाणमेहि सकलामलशान्तवृत्तिः  ॥  १९
॥  यदिदं दृश्यतेकिंचित्तत्तन्नास्तीति भावय  ।  यथा गन्धर्वनगरं यथा वारि मरुस्थले  ॥  २०
॥यत्तु नो दृश्यते किंचिद्यन्नु किंचिदिव स्थितम्  ।  मनःषष्ठेन्द्रियातीतं तन्मयोभव वै मुने  ॥  २१
॥  अविनाशि चिदाकाशं सर्वात्मकमखण्डितम्  ।  नीरन्ध्रंभूरिवाशेषं तदस्मीति विभावय  ॥  २२
॥  यदा संक्षीयते चित्तमभावात्यन्त-भावनात्  ।  चित्सामान्यस्वरूपस्य सत्तासामान्यता तदा  ॥  २३
॥  नूनं चैत्यांश-रहिता चिद्यदात्मनि लीयते  ।  असद्रूपवदत्यच्छा सत्तासामान्यता तदा॥  २४
॥  दृष्टिरेषा हि परमा सदेहादेहयोः समा  ।  मुक्तयोः संभवत्येव तुर्या-तीतपदाभिधा  ॥  २५
॥  व्युत्थितस्य भवत्येषा समाधिस्थस्य चानघ  ।  ज्ञस्यकेवलमज्ञस्य न भवत्येव बोधजा  ।  अनानन्दसमानन्दमुग्धमुग्धमुखद्युतिः॥  २६
॥  चिरकालपरिक्षीणमननादिपरिभ्रमः  ।  पदमासाद्यते पुण्यं प्रज्ञयैवै-कया तथा  ॥  २७
॥  इमं गुणसमाहारमनात्मत्वेन पश्यतः  ।  अन्तः शीतलयायाऽसौ समाधिरिति कथ्यते  ॥  २८
॥  अवासनं स्थिरं प्रोक्तं मनोध्यानं तदेव च  ।तदेव केवलीभावं शान्ततैव च तत्सदा  ॥  २९
॥  तनुवासनमत्युच्चैः पदायोद्यत-मुच्यते  ।  अवासनं मनोऽकर्तृपदं तस्मादवाप्यते  ॥  ३०
॥  घनवासनमेतत्तुचेतःकर्तृत्वभावनम्  ।  सर्वदुःखप्रदं तस्माद्वासनां तनुतां नयेत्  ॥  ३१
॥----------------------४९५-
-चेतसा संपरित्यज्य सर्वभावात्मभावनाम्  ।  सर्वमाकाशतामेति नित्यमन्तर्मुख-स्थितेः  ॥  ३२
॥  यथा विपणगा लोका विहरन्तोऽप्यसत्समाः  ।  असंबन्धा-त्तथा ज्ञस्य ग्रामोऽपि विपनोपमः  ॥  ३३
॥  अन्तर्मुखतया नित्यं सुप्तो बुद्धोव्रजन्पठन्  ।  पुरं जनपदं ग्राममरण्यमिव पश्यति  ॥  ३४
॥  अन्तःशीतलतायांतु लब्धायां शीतलं जगत्  ।  अन्तस्तृष्णोपतप्तानां दावदाहमयं जगत्॥  ३५
॥  भवत्यखिलजन्तूनां यदन्तस्तद्बहिः स्थितम्  ॥  ३६
॥  यस्त्वात्मरति-रेवान्तः कुर्वन्कर्मेन्द्रियैः क्रियाः  ।  न वशो हर्षशोकाभ्यां स समाहित उच्यते॥  ३७
॥  आत्मवत्सर्वभूतानि परद्रव्याणि लोष्टवत्  ।  स्वभावादेव न भयाद्यःपश्यति स पश्यति  ॥  ३८
॥  अद्यैव मृतिरायातु कल्पान्तनिचयेन वा  ।नासौ कलङ्कमाप्नोति हेम पङ्कगतं यथा  ॥  ३९
॥  कोऽहं कथमिदं किं वाकथं मरणजन्मनी  ।  विचारयान्तरे वेत्थं महत्तत्फलमेष्यसि  ॥  ४०
॥  विचा-रेण परिज्ञातस्वभावस्य सतस्तव  ।  मनः स्वरूपमुत्सृज्य शममेष्यति विज्वरम्॥  ४१
॥  विज्वरत्वं गतं चेतस्तव संसारवृत्तिषु  ।  न निमज्जति तद्ब्रह्मन्गोष्प-देष्विव वारणः  ॥  ४२
॥  कृपणं तु मनो ब्रह्मन्गोष्पदेऽपि निमज्जति  ।  कार्येगोष्पदतोयेऽपि विशीर्णो मशको यथा  ॥  ४३
॥  यावद्यावन्मुनिश्रेष्ठ स्वयंसंत्यज्यतेऽखिलम्  ।  तावत्तावत्परालोकः परमात्मैव शिष्यते  ॥  ४४
॥  याव-त्सर्वं न संत्यक्तं तावदात्मा न लभ्यते  ।  सर्ववस्तुपरित्यागे शेष आत्मेतिकथ्यते  ॥  ४५
॥  आत्मावलोकनार्थं तु तस्मात्सर्वं परित्यजेत्  ।  सर्वं संत्यज्यदूरेण यच्छिष्टं तन्मयो भव  ॥  ४६
॥  सर्वं किंचिदिदं दृश्यं दृश्यते यज्जगद्ग-तम्  ।  चिन्निष्पन्दांशमात्रं तन्नान्यत्किंचन शाश्वतम्  ॥  ४७
॥  समाहितानित्यनृप्ता यथाभूतार्थदर्शिनी  ।  ब्रह्मन्समाधिशब्देन परा प्रज्ञोच्यते बुधैः॥  ४८
॥  अक्षुब्धा निरहंकारा द्वन्द्वेष्वननुपातिनी  ।  प्रोक्ता समाधिशब्देनमेरोः स्थिरतरा स्थितिः  ॥  ४९
॥  निश्चिता विगताभीष्टा हेयोपादेयवर्जिता  ।ब्रह्मन्समाधिशब्देन परिपूर्णा मनोगतिः  ॥  ५०
॥  केवलं चित्प्रकाशांश-कल्पिता स्थिरतां गता  ।  तुर्या सा प्राप्यते दृष्टिर्महद्भिर्वेदवित्तमैः  ॥  ५१
॥अदूरगतसादृश्या सुषुप्तस्योपलक्ष्यते  ।  मनोहंकारविलये सर्वभावान्तरस्थिता॥  ५२
॥  समुदेति परानन्दा या तनुः पारमेश्वरी  ।  मनसैव मनश्छित्त्वा सास्वयं लभ्यते गतिः  ॥  ५३
॥  तदनु विषयवासनाविनाशस्तदनु शुभः परमः----------------------४९६-
-स्फुटप्रकाशः  ।  तदनु च समतावशात्स्वरूपे परिणमनं महतामचिन्त्यरूपम्॥  ५४
॥  अखिलमिदमनन्तमात्मतत्त्वं दृढपरिणामिनि चेतसि स्थितोऽन्तः  ।बहिरुपशमिते चराचरात्मा स्वयमनुभूयत एव देवदेवः  ॥  ५५
॥  असक्तंनिर्मलं चित्तं युक्तं संसार्यविस्फुटम्  ।  सक्तं तु दीर्घतपसा मुक्तमप्यतिबद्धवत्॥  ५६
॥  अन्तःसंसक्तिनिर्मुक्तो जीवो मधुरवृत्तिमान्  ।  बहिः कुर्वन्नकुर्वन्वाकर्ता भोक्ता न हि क्वचित्  ॥  ५७
॥इत्यन्नपूर्णोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥निदाघ उवाच  ॥  सङ्गः कीदृश इत्युक्तः कश्च बन्धाय देहिनाम्  ।  कश्चमोक्षाय कथितः कथं त्वेष चिकित्स्यते  ॥  १
॥  देहदेहिविभागैकपरित्यागेनभावना  ।  देहमात्रे हि विश्वासः सङ्गो बन्धाय कथ्यते  ॥  २
॥  सर्वमात्मेद-मत्राहं किं वाञ्छामि त्यजामि किम्  ।  इत्यसङ्गस्थितिं विद्धि जीवन्मुक्ततनुस्थि-ताम्  ॥  ३
॥  नाहमस्मि न चान्योऽस्ति न चायं न च नेतरः  ।  सोऽसङ्ग इतिसंप्रोक्तो ब्रह्मास्मीत्येव सर्वदा  ॥  ४
॥  नाभिनन्दति नैष्कर्म्यं न कर्मस्वनुषज्जते  ।सुसमो यः परित्यागी सोऽसंसक्त इति स्मृतः  ॥  ५
॥  सर्वकर्मफलादीनां मन-सैव न कर्मणा  ।  निपुणो यः परित्यागी सोऽसंसक्त इति स्मृतः  ॥  ६
॥  असंक-ल्पेन सकलाश्चेष्टा नाना विजृम्भिताः  ।  चिकित्सिता भवन्तीह श्रेयः संपादयन्तिहि  ॥  ७
॥  न सक्तमिह चेष्टासु न चिन्तासु न वस्तुषु  ।  न गमागमचेष्टासुन कालकलनासु च  ॥  ८
॥  केवलं चिति विश्रम्य किंचिच्चैत्यावलम्ब्यपि  ।सर्वत्र नीरसमिह तिष्ठत्यात्मरसं मनः  ॥  ९
॥  व्यवहारमिदं सर्वं मा करोतुकरोतु वा  ।  अकुर्वन्वापि कुर्वन्वा जीवः स्वात्मरतिक्रियः  ॥  १०
॥  अथवातमपि त्यक्त्वा चैत्यांशं शान्तचिद्घनः  ।  जीवस्तिष्ठति संशान्तो ज्वलन्मणि-रिवात्मनि  ॥  ११
॥  चित्ते चैत्यदशाहीने या स्थितिः क्षीणचेतसाम्  ।  सोच्यतेशान्तकलना जाग्रत्येव सुषुप्तता  ॥  १२
॥  एषा निदाघ सौषुप्तस्थितिरभ्यास-योगतः  ।  प्रौढा सती तुरीयेति कथिता तत्त्वकोविदैः  ॥  १३
॥  अस्यां तुरीया-वस्थायां स्थितिं प्राप्याविनाशिनीम्  ।  आनन्दैकान्तशीलत्वादनानन्दपदं गतः॥  १४
॥  अनानन्दमहानन्दकालातीतस्ततोऽपि हि  ।  मुक्त इत्युच्यते योगीतुर्यातीतपदं गतः  ॥  १५
॥  परिगलितसमस्तजन्मपाशः सकलविलीनतमो-मयाभिमानः  ।  परमरसमयीं परात्मसत्तां जलगतसैन्धवखण्डवन्महात्मा----------------------४९७-
-॥  १६
॥  जडाजडदृशोर्मध्ये यत्तत्त्वं पारमार्थिकम्  ।  अनुभूतिमयं तस्मात्सारंब्रह्मेति कथ्यते  ॥  १७
॥  दृश्यसंवलितो बन्धस्तन्मुक्तौ मुक्तिरुच्यते  ।  द्रव्य-दर्शनसंबन्धे याऽनुभूतिरनामया  ॥  १८
॥  तामवष्टभ्य तिष्ठ त्वं सौषुप्तीं भजतेस्थितिम्  ।  सैव तुर्यत्वमाप्नोति तस्यां दृष्टिं स्थिरां कुरु  ॥  १९
॥  आत्मास्थूलो न चैवाणुर्न प्रत्यक्षो न चेतरः  ।  न चेतनो न च जडो न चैवासन्नसन्मयः  ॥  २०
॥  नाहं नान्यो न चैवैको न चानेकोऽद्वयोऽव्ययः  ।  यदीदंदृश्यतां प्राप्तं मनः सर्वेन्द्रियास्पदम्  ॥  २१
॥  दृश्यदर्शनसंबन्धे यत्सुखंपारमार्थिकम्  ।  तदतीतं पदं यस्मात्तन्न किंचिदिवैव तत्  ॥  २२
॥  न मोक्षोनभसः पृष्ठे न पाताले न भूतले  ।  सर्वाशासंक्षये चेतःक्षयो मोक्ष इतीष्यते॥  २३
॥  मोक्षो मेऽस्त्विति चिन्ताऽन्तर्जाता चेदुत्थितं मनः  ।  मननोत्थे मन-स्येष बन्धः सांसारिको दृढः  ॥  २४
॥  आत्मन्यतीते सर्वस्मात्सर्वरूपेऽथ वातते  ।  को बन्धः कश्च वा मोक्षो निर्मूलं मननं कुरु  ॥  २५
॥  अध्यात्मरति-राशान्तः पूर्णपावनमानसः  ।  प्राप्तानुत्तमविश्रान्तिर्न किंचिदिह वाञ्छति॥  २६
॥  सर्वाधिष्ठानसन्मात्रे विर्विकल्पे चिदात्मनि  ।  यो जीवति गतस्नेहःस जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २७
॥  नापेक्षते भविष्यच्च वर्तमाने न तिष्ठति  ।  नसंस्मरत्यतीतं च सर्वमेव करोति च  ॥  २८
॥  अनुबन्धपरे जन्तावसंसर्ग-मनाः सदा  ।  भक्ते भक्तसमाचारः शठे शठ इव स्थितः  ॥  २९
॥  बालोबालेषु वृद्धेषु वृद्धो धीरेषु धैर्यवान्  ।  युवा यौवनवृत्तेषु दुःखितेषु सुदुःखधीः॥  ३०
॥  धीरधीरुदितानन्दः पेशलः पुण्यकीर्तनः  । प्राज्ञः प्रसन्नमधुरोदैन्यादपगताशयः  ॥  ३१
॥  अभ्यासेन परिस्पन्दे प्राणानां क्षयमागते  ।  मनःप्रशममायाति निर्वाणमवशिष्यते  ॥  ३२
॥  यतो वाचो निवर्तन्ते विकल्प-कलनान्विताः  ।  विकल्पसंक्षयाज्जन्तोः पदं तदवशिष्यते  ॥  ३३
॥  अनाद्यन्ता-वभासात्मा परमात्मैव विद्यते  ।  इत्येतन्निश्चयं स्फारं सम्यग्ज्ञानं विदुर्बुधाः॥  ३४
॥  यथाभूतार्थदर्शित्वमेतावद्भुवनत्रये  ।  यदात्मैव जगत्सर्वमितिनिश्चित्य पूर्णता  ॥  ३५
॥  सर्वमात्मैव कौ दृष्टौ भावाभावौ क्व वा स्थितौ  ।क्व बन्धमोक्षकलने ब्रह्मैवेदं विजृम्भते  ॥  ३६
॥  सर्वमेकं परं व्योम को मोक्षःकस्य बन्धता  ।  ब्रह्मेदं बृंहिताकारं बृहद्बृंहदवस्थितम्  ॥  ३७
॥  दूरादस्तमित-द्वित्वं भवात्मैव त्वमात्मना  ।  सम्यगालोकिते रूपे काष्ठपाषाणवाससाम्----------------------४९८-
-॥  ३८
॥  मनागपि न भेदोऽस्ति क्वासि संकल्पनोन्मुखः  ।  आदावन्ते चसंशान्तस्वरूपमविनाशि यत्  ॥  ३९
॥  वस्तूनामात्मनश्चैतत्तन्मयो भव सर्वदा  ।द्वैताद्वैतसमुद्भेदैर्जरामरणविभ्रमैः  ॥  ४०
॥  स्फुरत्यात्मभिरात्मैव चित्तैरब्धीववीचिभिः  ।  आपत्करञ्जपरशुं पराया निर्वृतेः पदम्  ॥  ४१
॥  शुद्धमात्मानमा-लिङ्ग्य नित्यमन्तःस्थया धिया  ।  यः स्थितस्तं क आत्मेह भोगो बाधयितुं क्षमः॥  ४२
॥  कृतस्फारविचारस्य मनोभोगादयोऽरयः  ।  मनागपि न भिन्दन्तिशैलं मन्दानिला इव  ॥  ४३
॥  नानात्वमस्ति कलनासु न वस्तुतोऽन्तर्नाना-विधासु सरसीषु जलादिवान्यत्  ।  इत्येकनिश्चयमयः पुरुषो विमुक्त इत्युच्यतेसमवलोकितसम्यगर्थः  ॥  ४४
॥इत्यन्नपूर्णोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥विदेहमुक्तेः किं रूपं तद्वान्को वा महामुनिः  ।  कं योगं समुपस्थाय प्राप्त-वान्परमं पदम्  ॥  १
॥  सुमेरोर्वसुधापीठे माण्डव्यो नाम वै मुनिः  ।  कौण्डि-न्यात्तत्त्वमास्थाय जीवन्मुक्तोऽभवत्पुरा  ॥  २
॥  जीवन्मुक्तिदशां प्राप्य कदा-चिद्ब्रह्मवित्तमः  ।  सर्वेन्द्रियाणि संहर्तुं मनश्चक्रे महामुनिः  ॥  ३
॥  बद्धपद्मासन-स्तिष्ठन्नर्धोन्मीलितलोचनः  ।  बाह्यानाभ्यन्तरांश्चैव स्पर्शान्परिहरञ्छनैः  ॥  ४
॥ततः स्वमनसः स्थैर्यं मनसा विगतैनसा  ।  अहो नु चञ्चलमिदं प्रत्याहृतमपिस्फुटम्  ॥  ५
॥  पटाद्घटमुपायाति घटाच्छकटमुत्कटम्  ।  चित्तमर्थेषु चरतिपादपेष्विव मर्कटः  ॥  ६
॥  पञ्च द्वाराणि मनसश्चक्षुरादीन्यमून्यलम्  ।  बुद्धी-न्द्रियाभिधानानि तान्येवालोकयाम्यहम्  ॥  ७
॥  हन्तेन्द्रियगणा यूयं त्यज-ताकुलतां शनैः  ।  चिदात्मा भगवान्सर्वसाक्षित्वेन स्थितोऽस्म्यहम्  ॥  ८
॥तेनात्मना बहुज्ञेन निर्ज्ञाताश्चक्षुरादयः  ।  परिनिर्वामि शान्तोऽस्मि दिष्ट्यास्मिविगतज्वरः  ॥  ९
॥  स्वात्मन्येवावतिष्ठेऽहं तुर्यरूपपदेऽनिशम्  ।  अन्तरेवशशामास्य क्रमेण प्राणसन्ततिः  ॥  १०
॥  ज्वालाजालपरिस्पन्दो दग्धेन्धनैवानलः  ।  उदितोऽस्तं गत इव ह्यस्तं गत इवोदितः  ॥  ११
॥  समः सम-रसाभासस्तिष्ठामि स्वच्छतां गतः  ।  प्रबुद्धोऽपि सुषुप्तिस्थः सुषुप्तिस्थः प्रबुद्धवान्॥  १२
॥  तुर्यमालम्ब्य कायान्तस्तिष्ठामि स्तम्भितस्थितिः  ।  सबाह्याभ्यन्तरा-न्भावान्स्थूलान्सूक्ष्मतरानपि  ॥  १३
॥  त्रैलोक्यसंभवांस्त्यक्त्वा संकल्पैक-विनिर्मितान्  ।  सह प्रणवपर्यन्तदीर्घनिःस्वनतन्तुना  ॥  १४
॥  जहाविन्द्रिय-तन्मात्राजालं खग इवानिलः  ।  ततोऽङ्गसंविदं स्वच्छां प्रतिभासमुपागताम्----------------------४९९-
-॥  १५
॥  सद्योजातशिशुज्ञानं प्राप्तवान्मुनिपुङ्गवः  ।  जहौ चित्तं चैत्यदशांस्पन्दशक्तिमिवानिलः  ॥  १६
॥  चित्सामान्यमथासाद्य सत्तामात्रात्मकं ततः  ।सुषुप्तपदमालम्ब्य तस्थौ गिरिरिवाचलः  ॥  १७
॥  सुषुप्तस्थैर्यमासाद्य तुर्य-रूपमुपाययौ  ।  निरानन्दोऽपि सानन्दः सच्चासच्च बभूव सः  ॥  १८
॥  ततस्तुसंबभूवासौ यद्गिरामप्यगोचरः  ।  यच्छून्यवादिनां शून्यं ब्रह्म ब्रह्मविदां चयत्  ॥  १९
॥  विज्ञानमात्रं विज्ञानविदां यदमलात्मकम्  ।  पुरुषः सांख्यदृष्टी-नामीश्वरो योगवादिनाम्  ॥  २०
॥  शिवः शैवागमस्थानां कालः कालैकवा-दिनाम्  ।  यत्सर्वशास्त्रसिद्धान्तं यत्सर्वहृदयानुगम्  ॥  २१
॥  यत्सर्वं सर्वगंवस्तु यत्तत्त्वं तदसौ स्थितः  ।  यदनुक्तमनिष्पन्दं दीपकं तेजसामपि  ॥  २२
॥स्वानुभूत्यैकमानं च यत्तत्त्वं तदसौ स्थितः  ।  यदेकं चाप्यनेकं च साञ्जनं चनिरञ्जनम्  ।  यत्सर्वं चाप्यसर्वं च यत्तत्त्वं तदसौ स्थितः  ॥  २३
॥  अजममर-मनाद्यमाद्यमेकं पदममलं सकलं च निष्कलं च  ।  स्थित इति स तदा नभः-स्वरूपादपि विमलस्थितिरीश्वरः क्षणेन  ॥  २४
॥इत्यन्नपूर्णोपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥जीवन्मुक्तस्य किं लक्ष्म ह्याकाशगमनादिकम्  ।  तथा चेन्मुनिशार्दूल तत्रनैव प्रलक्ष्यते  ॥  १
॥  अनात्मविदमुक्तोऽपि नभोविहरणादिकम्  ।  द्रव्यमन्त्र-क्रियाकालशक्त्याऽऽप्नोत्येव स द्विजः  ॥  २
॥  नात्मज्ञस्यैष विषय आत्मज्ञोह्यात्ममात्रदृक्  ।  आत्मनाऽऽत्मनि संतृप्तो नाविद्यामनुधावति  ॥  ३
॥  ये येभावाः स्थिता लोके तानविद्यामयान्विदुः  ।  त्यक्ताविद्यो महायोगी कथं तेषुनिमज्जति  ॥  ४
॥  यस्तु मूढोऽल्पबुद्धिर्वा सिद्धिजालानि वाञ्छति  ।  स सिद्धि-साधनैर्योगैस्तानि साधयति क्रमात्  ॥  ५
॥  द्रव्यमन्त्रक्रियाकालयुक्तयः साधु-सिद्धिदाः  ।  परमात्मपदप्राप्तौ नोपकुर्वन्ति काश्चन  ॥  ६
॥  यस्येच्छा विद्यतेकाचित्सा सिद्धिं साधयत्यहो  ।  निरिच्छोः परिपूर्णस्य नेच्छा संभवति क्वचित्॥  ७
॥  सर्वेच्छाजालसंशान्तावात्मलाभो भवेन्मुने  ।  स कथं सिद्धिजालानिनूनं वाञ्छत्यचित्तकः  ॥  ८
॥  अपि शीतरुचावर्के सुतीक्ष्णेऽपीन्दुमण्डले  ।अप्यधः प्रसरत्यग्नौ जीवन्मुक्तो न विस्मयी  ॥  ९
॥  अधिष्ठाने परे तत्त्वेकल्पिता रज्जुसर्पवत्  ।  कल्पिताश्चर्यजालेषु नाभुदेति कुतूहलम्  ॥  १०
॥----------------------५००-
-ये हि विज्ञातविज्ञेया वीतरागा महाधियः  ।  विच्छिन्नग्रन्थयः सर्वे ते स्वत-न्त्रास्तनौ स्थिताः  ॥  ११
॥  सुखदुःखदशाधीरं साम्यान्न प्रोद्धरन्ति यम्  ।निःश्वासा इव शैलेन्द्रं चित्तं तस्य मृतं विदुः  ॥  १२
॥  आपत्कार्पण्यमुत्साहोमदो मान्द्यं महोत्सवः  ।  यं नयन्ति न वैरूप्यं तस्य नष्टं मनो विदुः  ॥  १३
॥द्विविधश्चित्तनाशोऽस्ति सरूपोऽरूप एव च  ।  जीवन्मुक्तौ सरूपः स्यादरूपोदेहमुक्तिगः  ॥  १४
॥  चित्तसत्तेह दुःखाय चित्तनाशः सुखाय च  ।  चित्त-सत्तां क्षयं नीत्वा चित्तं नाशमुपानयेत्  ॥  १५
॥  मनस्तां मूढतां विद्धि यदानश्यति सानघ  ।  चित्तनाशाभिधानं हि तत्स्वरूपमितीरितम्  ॥  १६
॥मैत्र्यादिभिर्गुणैर्युक्तं भवत्युत्तमवासनम्  ।  भूयो जन्मविनिर्मुक्तं जीवन्मुक्तस्यतन्मनः  ॥  १७
॥  सरूपोऽसौ मनोनाशो जीवन्मुक्तस्य विद्यते  ।  निदाधाऽरूप-नाशस्तु वर्तते देहमुक्तिके  ॥  १८
॥  विदेहमुक्त एवासौ विद्यते निष्कला-त्मकः  ।  समग्राग्र्यगुणाधारमपि सत्त्वं प्रलीयते  ॥  १९
॥  विदेहमुक्तौ विमलेपदे परमपावने  ।  विदेहमुक्तिविषये तस्मिन्सत्त्वक्षयात्मके  ॥  २०
॥  चित्त-नाशे विरूपाख्ये न किंचिदिह विद्यते  ।  न गुणा नागुणास्तत्र न श्रीर्नाश्रीर्नलोकता  ॥  २१
॥  न चोदयो नास्तमयो न हर्षामर्षसंविदः  ।  न तेजो नतमः  किंचिन्न संध्यादिनरात्रयः  ।  न सत्तापि न चासत्ता न च मध्यं हितत्पदम्  ॥  २२
॥  ये हि पारङ्गता बुद्धेः संसाराडम्बरस्य च  ।  तेषां तदास्पदस्फारं पवनानामिवाम्बरम्  ॥  २३
॥  संशान्तदुःखमजडात्मकमेकसुप्तमान-न्दमन्थरमपेतरजस्तमो यत्  ।  आकाशकोशतनवोऽतनवो महान्तस्तस्मिन्पदेगलितचित्तलवा भवन्ति  ॥  २४
॥  हे निदाघ महाप्राज्ञ निर्वासनमना भव  ।बलाच्चेतः समाधाय निर्विकल्पमना भव  ॥  २५
॥  यज्जगद्भासकं भानं नित्यभाति स्वतः स्फुरत्  ।  स एव जगतः साक्षी सर्वात्मा विमलाकृतिः  ॥  २६
॥प्रतिष्ठा सर्वभूतानां प्रज्ञातघनलक्षणः  ।  तद्विद्याविषयं ब्रह्म सत्यज्ञानसुखाद्व-यम्  ॥  २८
॥  एकं ब्रह्माऽहमस्मीति कृतकृत्यो भवेन्मुनिः  ॥  २८
॥  सर्वाधिष्ठान-मद्वन्द्वं परं ब्रह्म सनातनम्  ।  सच्चिदानन्दरूपं तदवाङ्मनसगोचरम्  ॥  २९
॥न तत्र चन्द्रार्कवपुः प्रकाशते न वान्ति वाताः सकलाश्च देवताः  ।  स एवदेवः कृतभावभूतः स्वयं विशुद्धो विरजः प्रकाशते  ॥  ३०
॥  भिद्यते हृदय-ग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः  ।  क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे  ॥  ३१
॥द्वौ सुपर्णौ शरीरेऽस्मिञ्जीवेशाख्यौ सह स्थितौ  ।  तयोर्जीवः फलं भुङ्क्ते----------------------५०१-
-कर्मणो न महेश्वरः  ॥  ३२
॥  केवलं साक्षिरूपेण विना भोगो महेश्वरः  ।प्रकाशते स्वयं भेदः कल्पितो मायया तयोः  ।  चिच्चिदाकारतो भिन्ना नभिन्ना चित्त्वहानितः  ॥  ३३
॥  तर्कतश्च प्रमाणाच्च चिदेकत्वव्यवस्थितेः  ।चिदेकत्वपरिज्ञाने न शोचति न मुह्यति  ॥  ३४
॥  अधिष्ठानं समस्तस्य जगतःसत्यचिद्घनम्  ।  अहमस्मीति निश्चित्य वीतशोको भवेन्मुनिः  ॥  ३५
॥  स्वशरीरेस्वयंज्योतिःस्वरूपं सर्वसाक्षिणम्  ।  क्षीणदोषाः प्रपश्यन्ति नेतरे मायया-वृताः  ॥  ३६
॥  तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः  ।  नानुध्याया-द्बहूञ्छब्दान्वाचो विग्लापनं हि तत्  ॥  ३७
॥  बाल्येनैव हि तिष्ठासे-न्निर्विद्य ब्रह्मवेदनम्  ।  ब्रह्मविद्यां च बाल्यं च निर्विद्य मुनिरात्मवान्  ॥  ३८
॥अन्तर्लीनसमारम्भः शुभाशुभमहाङ्कुरम्  ।  संसृतिव्रततेर्बीजं शरीरं विद्धिभौतिकम्  ॥  ३९
॥  भावाभावदशाकोशं दुःखरत्नसमुद्गकम्  ।  बीजमस्य शरी-रस्य चित्तमाशावशानुगम्  ॥  ४०
॥  द्वे बीजे चित्तवृक्षस्य वृत्तिव्रततिधारिणः  ।एकं प्राणपरिस्पन्दो द्वितीयो दृढभावना  ॥  ४१
॥  यदा प्रस्पन्दते प्राणो नाडी-संस्पर्शनोद्यतः  ।  तदा संवेदनमयं चित्तमाशु प्रजायते  ॥  ४२
॥  सा हि सर्व-गता संवित्प्राणस्पन्देन बोध्यते  ।  संवित्संरोधनं श्रेयः प्राणादिस्पन्दनं वरम्॥  ४३
॥  योगिनश्चित्तशान्त्यर्थं कुर्वन्ति प्राणरोधनम्  ।  प्राणायामैस्तथा ध्यानैःप्रयोगैर्युक्तिकल्पितैः  ॥  ४४
॥  चित्तोपशान्तिफलदं परमं विद्धि कारणम्  ।सुखदं संविदः स्वास्थ्यं प्राणसंरोधनं विदुः  ॥  ४५
॥  दृढभावनया त्यक्तपूर्वा-परविचारणम्  ।  यदादानं पदार्थस्य वासना सा प्रकीर्तिता  ॥  ४६
॥  यदा नभाव्यते किंचिद्धेयोपादेयरूपि यत्  ।  स्थीयते सकलं त्यक्त्वा तदा चित्तं नजायते  ॥  ४७
॥  अवासनत्वात्सततं यदा न मनुते मनः  ।  अमनस्ता तदोदेतिपरमोपशमप्रदा  ॥  ४८
॥  यदा न भाव्यते भावः क्वचिज्जगति वस्तुनि  ।  तदाहृदम्बरे शून्ये कथं चित्तं प्रजायते  ॥  ४९
॥  यदभावनमास्थाय यदभावस्यभावनम्  ।  यद्यथा वस्तुदर्शित्वं तदचित्तत्वमुच्यते  ॥  ५०
॥  सर्वमन्तः परित्यज्यशीतलाशयवर्ति यत्  ।  वृत्तिस्थमपि तच्चित्तमसद्रूपमुदाहृतम्  ॥  ५१
॥  भृष्टबी-जोपमा येषां पुनर्जननवर्जिता  ।  वासनारसनाहीना जीवन्मुक्ता हि ते स्मृताः॥  ५२
॥  सत्त्वरूपपरिप्राप्तचित्तास्ते ज्ञानपारगाः  ।  अचित्ता इति कथ्यन्तेदेहान्ते व्योमरूपिणः  ॥  ५३
॥  संवेद्यसंपरित्यागात्प्राणस्पन्दनवासने  ।----------------------५०२-
-समूलं नश्यतः क्षिप्रं मूलच्छेदादिव द्रुमः  ॥  ५४
॥  पूवदृष्टमदृष्टं वायदस्याः प्रतिभासते  ।  संविदस्तत्प्रयत्नेन मार्जनीयं विजानता  ॥  ५५
॥  तद-मार्जनमात्रं हि महासंसारतां गतम्  ।  तत्प्रमार्जनमात्रं तु मोक्ष इत्यभि-धीयते  ॥  ५६
॥  अजडो गलितानन्दस्त्यक्तसंवेदनो भव  ॥  ५७
॥  संविद्वस्तुद-शालम्बः सा यस्येह न विद्यते  ।  सोऽसंविदजडः प्रोक्तः कुर्वन्कार्यशतान्यपि॥  ५८
॥  संवेद्येन हृदाकाशे मनागपि न लिप्यते  ।  यस्यासावजडा संविज्जी-वन्मुक्तः स कथ्यते  ॥  ५९
॥  यदा न भाव्यते किंचिन्निर्वासनतयात्मनि  ।बालमूकादिविज्ञानमिव च स्थीयते स्थिरम्  ॥  ६०
॥  तदा जाड्यविनिर्मुक्त-मसंवेदनमाततम्  ।  आश्रितं भवति प्राज्ञो यस्माद्भूयो न लिप्यते  ॥  ६१
॥समस्ता वासनास्त्यक्त्वा निर्विकल्पसमाधितः  ।  तन्मयत्वादनाद्यन्ते तदप्य-न्तर्विलीयते  ॥  ६२
॥  तिष्ठन्गच्छन्स्पृशञ्जिघ्रन्नपि तल्लेपवर्जितः  ।  अजडोगलितानन्दस्त्यक्तसंवेदनः सुखी  ॥  ६३
॥  एतां दृष्टिमवष्टभ्य कष्टचेष्टायु-तोऽपि सन्  ।  तरेद्दुःखाम्बुधेः पारमपारगुणसागरः  ॥  ६४
॥  विशेषं संपरि-त्यज्य सन्मात्रं यदलेपकम्  ।  एकरूपं महारूपं सत्तायास्तत्पदं विदुः  ॥  ६५
॥कालसत्ता कलासत्ता वस्तुसत्तेयमित्यपि  ।  विभागकलनां त्यक्त्वा सन्मात्रैक-परो भव  ॥  ६६
॥  सत्तासामान्यमेवैकं भावयन्केवलं विभुः  ।  परिपूर्णः परा-नन्दि तिष्ठापूरितदिग्भरः  ॥  ६७
॥  सत्तासामान्यपर्यन्ते यत्तत्कलनयोज्झि-तम्  ।  पदमाद्यमनाद्यन्तं तस्य बीजं न विद्यते  ॥  ६८
॥  तत्र संलीयते संवि-न्निर्विकल्पं च तिष्ठति  ।  भूयो न वर्तते दुःखे तत्र लब्धपदः पुमान्  ॥  ६९
॥तद्धेतुः सर्वभूतानां तस्य हेतुर्न विद्यते  ।  स सारः सर्वसाराणां तस्मात्सारोन विद्यते  ॥  ७०
॥  तस्मिंश्चद्दर्पणे स्फारे समस्ता वस्तुदृष्टयः  ।  इमास्ताःप्रतिबिम्बन्ति सरसीव तटद्रुमाः  ॥  ७१
॥  तदमलमरजं तदात्मतत्त्वं तदव-गतावुपशान्तिमेति चेतः  ।  अवगतविगतैकतत्स्वरूपो भवभयमुक्तपदोऽसिसम्यगेव  ॥  ७२
॥   एतेषां दुःखबीजानां प्रोक्तं यद्यन्मयोत्तरम्  ।  तस्य तस्यप्रयोगेण शीघ्रं तत्प्राप्यते पदम्  ॥  ७३
॥  सत्तासामान्यकोटिस्थे द्रागित्येवपदे यदि  ।  पौरुषेण प्रयत्नेन बलात्संत्यज्य वासनाम्  ॥  ७४
॥  स्थितिं बध्नासितत्त्वज्ञ क्षणमप्यक्षयात्मिकाम्  ।  क्षणेऽस्मिन्नेव तत्साधु पदमासादयस्यलम्॥  ७५
॥  सत्तासामान्यरूपे वा करोषि स्थितिमादरात्  ।  तत्किंचिदधिकेनेह----------------------५०३-
-यत्नेनाप्नोषि तत्पदम्  ॥  ७६
॥  संवित्तत्त्वे कृतध्यानो निदाघ यदि तिष्ठसि  ।तद्यत्नेनाधिकेनोच्चैरासादयसि तत्पदम्  ॥  ७७
॥  वासनासंपरित्यागे यदियत्नं करोषि भोः  ।  यावद्विलीनं न मनो न तावद्वासनाक्षयः  ॥  ७८
॥न क्षीणा वासना यावच्चित्तं तावन्न शाम्यति  ।  यावन्न तत्त्वविज्ञानंतावच्चित्तशमः कुतः  ॥  ७९
॥  यावन्न चित्तोपशमो न तावत्तत्त्ववेदनम्  ।यावन्न वासनानाशस्तावत्तत्त्वागमः कुतः  ।  यावन्न तत्त्वसंप्राप्तिर्न तावद्वा-सनाक्षयः  ॥  ८०
॥  तत्त्वज्ञानं मनोनाशो वासनाक्षय एव च  ।  मिथःकारणतां गत्वा दुःसाधानि स्थितान्यतः  ॥  ८१
॥  भोगेच्छां दूरतस्त्यक्त्वात्रयमेतत्समाचर  ॥  ८२
॥  वासनाक्षयविज्ञानमनोनाशा महामते  ।  समकालंचिराभ्यस्ता भवन्ति फलदा मताः  ॥  ८३
॥  त्रिभिरेभिः समभ्यस्तैर्हृदय-ग्रन्थयो दृढाः  ।  निःशेषमेव त्रुट्यन्ति बिसच्छेदाद्गुणा इव  ॥  ८४
॥वासनासंपरित्यागसमं प्राणनिरोधनम्  ।  विदुस्तत्त्वविदस्तस्मात्तदप्येवं समा-हरेत्  ॥  ८५
॥  वासनासंपरित्यागाच्चित्तं गच्छत्यचित्तताम्  ।  प्राणस्पन्दनिरो-धाच्च यथेच्छसि तथा कुरु  ॥  ८६
॥  प्राणायामदृढाभ्यासैर्युक्त्या च गुरुदत्तया  ।आसनाशनयोगेन प्राणस्पन्दो निरुध्यते  ॥  ८७
॥  निःसङ्गव्यवहारत्वाद्भव-भावनवर्जनात्  ।  शरीरनाशदर्शित्वाद्वासना न प्रवर्तते  ॥  ८८
॥  यः प्राण-पवनस्पन्दश्चित्तस्पन्दः स एव हि  ।  प्राणस्पन्दजये यत्नः कर्तव्यो धीमतोच्चकैः॥  ८९
॥  न शक्यते मनो जेतुं विना युक्तिमनिन्दिताम्  ।  शुद्धां संविदमा-श्रित्य वीतरागः स्थिरो भव  ॥  ९०
॥  संवेद्यवर्जितमनुत्तममाद्यमेकं संवि-त्पदं विकलनं कलयन्महात्मन्  ।  हृद्येव तिष्ठ कलनारहितः क्रियां तु कुर्वन्न-कर्तृपदमेत्य शमोदितश्रीः  ॥  ९१
॥  मनागपि विचारेण चेतसः स्वस्य निग्रहः  ।पुरुषेण कृतो येन तेनाप्तं जन्मनः फलम्  ॥  ९२
॥इत्यन्नपूर्णोपनिषत्सु चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥गच्छतस्तिष्ठतो वाऽपि जाग्रतः स्वपतोऽपि वा  ।  न विचारपरं चेतो यस्यासौमृत उच्यते  ॥  १
॥  सम्यग्ज्ञानसमालोकः पुमाञ्ज्ञेयसमः स्वयम्  ।  न बिभेतिन चादत्ते वैवश्यं न च दीनताम्  ॥  २
॥  अपवित्रमपथ्यं च विषसंसर्गदूषि-तम्  ।  भुक्तं जरयति ज्ञानी क्लिन्नं नष्टं च मृष्टवत्  ॥  ३
॥  सङ्गत्यागं विदुर्मोक्षंसङ्गत्यागादजन्मता  ।  सङ्ग त्यज त्वं भावानां जीवन्मुक्तो भवानघ  ॥  ४
॥----------------------५०४-
-भावाभावे पदार्थानां हर्षामर्षविकारदा  ।  मलिना वासना यैषा साऽसङ्ग इतिकथ्यते  ॥  ५
॥  जीवन्मुक्तशरीराणामपुनर्जन्मकारिणी  ।  मुक्ता हर्षविषादाभ्यांशुद्धा भवति वासना  ॥  ६
॥  दुःखैर्न ग्लानिमायासि हृदि हृष्यसि नो सुखैः  ।आशावैवश्यमुत्सृज्य निदाघाऽसङ्गतां व्रज  ॥  ७
॥  दिक्कालाद्यनवच्छिन्नमदृष्टो-भयकोटिकम्  ।  चिन्मात्रमक्षयं शान्तमेकं ब्रह्मास्मि नेतरत्  ॥  ८
॥  इतिमत्वाऽहमित्यन्तर्मुक्तामुक्तवपुः पुमान्  ।  एकरूपः प्रशान्तात्मा मौनी स्वात्म-सुखो भव  ॥  ९
॥  नास्ति चित्तं न चाविद्या न मनो न च जिवकः  ।  ब्रह्मैवै-कमनाद्यन्तमब्धिवत्प्रविजृम्भते  ॥  १०
॥  देहे यावदहंभावो दृश्येऽस्मिन्याव-दात्मता  ।  यावन्ममेदमित्यास्था तावच्चित्तादिविभ्रमः  ॥  ११
॥  अन्तर्मुखतयासर्वं चिद्वह्नौ त्रिजगत्तृणम्  ।  जुह्वतोऽन्तर्निवर्तन्ते मुने चित्तादिविभ्रमाः  ॥  १२
॥चिदात्माऽस्मि निरंशोऽस्मि परापरविवर्जितः  ।  रूपं स्मरन्निजं स्फारं मा स्मृत्यासंमितो भव  ॥  १३
॥  अध्यात्मशास्त्रमन्त्रेण तृष्णाविषविषूचिका  ।  क्षीयतेभावितेनान्तः शरदा मिहिका यथा  ॥  १४
॥  परिज्ञाय परित्यागो वासनानांय उत्तमः  ।  सत्तासामान्यरूपत्वात्तत्कैवल्यपदं विदुः  ॥  १५
॥  यत्रास्तिवासना लीना तत्सुषुप्तं न सिद्धये  ।  निर्बीजा वासना यत्र तत्तुर्यं सिद्धिदंस्मृतम्  ॥  १६
॥  वासनायास्तथा वह्नेरृणव्याधिद्विषामपि  ।  स्नेहवैरविषाणांच शेषः स्वल्पोऽपि बाधते  ॥  १७
॥  निर्दग्धवासनाबीजः सत्तासामान्यरूप-वान्  ।  सदेहो वा विदेहो वा न भूयो दुःखभाग्भवेत्  ॥  १८
॥  एतावदेवा-विद्यात्वं नेदंब्रह्मेति निश्चयः  ।  एष एव क्षयस्तस्या ब्रह्मेदमिति निश्चयः  ॥  १९
॥ब्रह्म चिद्ब्रह्म भुवनं ब्रह्म भूतपरम्परा  ।  ब्रह्माहं ब्रह्म चिच्छत्रुर्ब्रह्म चिन्मित्र-बान्धवाः  ॥  २०
॥  ब्रह्मैव सर्वमित्येव भाविते ब्रह्म वै पुमान्  ।  सर्वत्रावस्थितंशान्तं चिद्ब्रह्मेत्यनुभूयते  ॥  २१
॥  असंस्कृताध्वगालोके मनस्यन्यत्र संस्थिते  ।या प्रतीतिरनागस्का तच्चिद्ब्रह्मास्मि सर्वगम्  ॥  २२
॥  प्रशान्तसर्वसंकल्पं विग-ताखिलकौतुकम्  ।  विगताशेषसंरम्भं चिदात्मानं समाश्रय  ॥  २३
॥  एवंपूर्णधियो धीराः समा नीरागचेतसः  ।  न नन्दन्ति न निन्दन्ति जीवितं मरणंतथा  ॥  २४
॥  प्राणोऽयमनिशं ब्रह्मन्स्पन्दशक्तिः सदागतिः  ।  सबाह्याभ्यन्तरेदेहे प्राणोऽसावूर्ध्वगः स्थितः  ॥  २५
॥  अपानोऽप्यनिशं ब्रह्मन्स्पन्दशक्तिःसदागतिः  ।  सबाह्याभ्यन्तरे देहे अपानोऽयमवाक्स्थितः  ॥  २६
॥  जाग्रतः----------------------५०५-
-स्वपतश्चैव प्राणायामोऽयमुत्तमः  ।  प्रवर्तते ह्यभिज्ञस्य तं तावच्छ्रेयसे शृणु॥  २७
॥  द्वादशाङ्गुलपर्यन्तं बाह्यमाक्रमतां ततः  ।  प्राणाङ्गनामा संस्पर्शो यःस पूरक उच्यते  ॥  २८
॥  अपानश्चन्द्रमा देहमाप्याययति सुव्रत  ।  प्राणःसूर्योऽग्निरथवा पचत्यन्तरिदं वपुः  ॥  २९
॥  प्राणक्षयसमीपस्थमपानोदयको-टिगम्  ।  अपानप्राणयोरैक्यं चिदात्मानं समाश्रय  ॥  ३०
॥  अपानोऽस्तङ्गतोयत्र प्राणो नाभ्युदितः क्षणम्  ।  कलाकलङ्करहितं तच्चित्तत्त्वं समाश्रय  ॥  ३१
॥नापानोऽस्तंगतो यत्र प्राणश्चास्तमुपागतः  ।  नासाग्रगमनावर्तं तच्चित्तत्त्वमुपा-श्रय  ॥  ३२
॥  आभासमात्रमेवेदं न सन्नासज्जगत्त्रयम्  ।  इत्यन्यकलनात्यागंसम्यग्ज्ञानं विदुर्बुधाः  ॥  ३३
॥  आभासमात्रकं ब्रह्मंश्चित्तादर्शकलङ्कितम्  ।ततस्तदपि संत्यज्य निराभासो भवोत्तम  ॥  ३४
॥  भयप्रदमकल्याणं धैर्यसर्व-स्वहारिणम्  ।  मनःपिशाचमुत्सार्य योऽसि सोऽसि स्थिरो भव  ॥  ३५
॥चिद्व्योमेव किलास्तीह परापरविवर्जितम्  ।  सर्वत्रासंभवच्चैत्यं यत्कल्पान्तेऽव-शिष्यते  ॥  ३६
॥  वाञ्छाक्षणे तु या तुष्टिस्तत्र वाञ्छैव कारणम्  ।  तुष्टिस्त्वतुष्टि-पर्यन्ता तस्माद्वाञ्छां परित्यज  ॥  ३७
॥  आशा यातु निराशात्वमभावं यातुभावना  ।  अमनस्त्वं मनो यातु तवासङ्गेन जिवतः  ॥  ३८
॥  वासनारहितैर-न्तरिन्द्रियैराहरन्क्रियाः  ।  न विकारमवाप्नोषि खवत्क्षोभशतैरपि  ॥  ३९
॥चित्तोन्मेषनिमेषाभ्यां संसारप्रलयोदयौ  ।  वासनाप्राणसंरोधमनुन्मेषं मनःकुरु  ॥  ४०
॥  प्राणोन्मेषनिमेषाभ्यां संसृतेः प्रलयोदयौ  ।  तमभ्यासप्रयोगा-भ्यामुन्मेषरहितं कुरु  ॥  ४१
॥  मौर्ख्योन्मेषनिमेषाभ्यां कर्मणां प्रलयोदयौ  ।तद्विलीनं कुरु बलाद्गुरुशास्त्रार्थसंगमैः  ॥  ४२
॥  असंवित्स्पन्दमात्रेण यातिचित्तमचित्तताम्  ।  प्राणानां वा निरोधेन तदेव परमं पदम्  ॥  ४३
॥  दृश्य-दर्शनसंबन्धे यत्सुखं पारमार्थिकम्  ।  तदन्तैकान्तसंवित्त्या ब्रह्मदृष्ट्याऽवलोकय॥  ४४
॥  यत्र नाभुदितं चित्तं तद्वै सुखमकृत्रिमम्  ।  क्षयातिशयनिर्मुक्तं नोदेतिन च शाम्यति  ॥  ४५
॥  यस्य चित्तं न चित्ताख्यं चित्तं चित्तत्वमेव हि  ।  तदेवतुर्यावस्थायां तुर्यातीतं भवत्यतः  ॥  ४६
॥  संन्यस्तसर्वसंकल्पः समः शान्तमनामुनिः  ।  संन्यासयोगयुक्तात्मा ज्ञानवान्मोक्षवान्भव  ॥  ४७
॥  सर्वसंकल्प-संशान्तं प्रशान्तघनवासनम्  ।  न किंचिद्भावनाकारं यत्तद्ब्रह्म परं विदुः  ॥  ४८
॥सम्यग्ज्ञानावरोधेन नित्यमेकसमाधिना  ।  सांख्य एवावबुद्धा ये ते सांख्यायोगिनः परे  ॥  ४९
॥  प्राणाद्यनिलसंशान्तौ युक्त्या ये पदमागताः  ॥  अना-----------------------५०६-
-मयमनाद्यन्तं ते स्मृता योगयोगिनः  ॥  ५०
॥  उपादेयं तु सर्वेषां शान्तंपदमकृत्रिमम्  ।  एकार्थाभ्यसनं प्राणरोधश्चेतःपरिक्षयः  ॥  ५१
॥  एकस्मिन्नेवसंसिद्धे संसिध्यन्ति परस्परम्  ।  अविनाभाविनी नित्यं जन्तूनां प्राणचेतसी॥  ५२
॥  आधाराधेयवच्चैते एकभावे विनश्यतः  ।  कुरुतः स्वविनाशेन कार्यंमोक्षाख्यमुत्तमम्  ॥  ५३
॥  सर्वमेतद्धिया त्यक्त्वा यदि तिष्ठसि निश्चलः  ।तदाऽहङ्कारविलये त्वमेव परमं पदम्  ॥  ५४
॥  महाचिदेकैवेहास्ति महासत्तेतियोच्यते  ।  निष्कलङ्का समा शुद्धा निरहङ्काररूपिणी  ॥  ५५
॥  सकृद्विभाताविमला नित्योदयवती समा  ।  सा ब्रह्म परमात्मेति नामभिः परिगीयते  ॥  ५६
॥सैवाहमिति निश्चित्य निदाघ कृतकृत्यवान्  ।  न भूतं न भविष्यच्च चिन्तयामिकदाचन  ॥  ५७
॥  दृष्टिमालम्ब्य तिष्ठामि वर्तमानामिहात्मना  ।  इदमद्य मयालब्धमिदं प्राप्स्यामि सुन्दरम्  ॥  ५८
॥  न स्तौमि न च निन्दामि आत्मनो-ऽन्यन्नहि क्वचित्  ।  न तुष्यामि शुभप्राप्तौ न खिद्याम्यशुभागमे  ॥  ५९
॥  प्रशा-न्तचापलं वीतशोकमस्तसमीहितम्  ।  मनो मम मुने शान्तं तेन जीवाम्य-नामयः  ॥  ६०
॥  अयं बन्धुः परश्चायं ममायमयमन्यकः  ।  इति ब्रह्मन्नजानामि संस्पर्शं न ददाम्यहम्  ॥  ६१
॥  वासनामात्रसंत्यागाज्जरामरणवर्जि-तम्  ।  सवासनं मनो ज्ञानं ज्ञेयं निर्वासनं मनः  ॥  ६२
॥  चित्ते त्यक्ते लयंयाति द्वैतमेतच्च सर्वतः  ।  शिष्यते परमं शान्तमेकमच्छमनामयम्  ॥  ६३
॥अनन्तमजमव्यक्तमजरं शान्तमच्युतम्  ।  अद्वितीयमनाद्यन्तं यदाद्यमुपलम्भ-नम्  ॥  ६४
॥  एकमाद्यन्तरहितं चिन्मात्रममलं ततम्  ।  खादप्यतितरां सूक्ष्मंतद्ब्रह्मास्मि न संशयः  ॥  ६५
॥  दिक्कालाद्यनवच्छिन्नं स्वच्छं नित्योदितं ततम्  ।सर्वार्थमयमेकार्थं चिन्मात्रममलं भव  ॥  ६६
॥  सर्वमेकमिदं शान्तमादि-मध्यान्तवर्जितम्  ।  भावाभावमजं सर्वमिति मत्वा सुखी भव  ॥  ६७
॥  नबद्धोऽस्मि न मुक्तोऽस्मि ब्रह्मैवास्मि निरामयम्  ।  द्वैतभावविमुक्तोऽस्मि सच्चि-दानन्दलक्षणः  ।  एवं भावय यत्नेन जीवन्मुक्तो भविष्यसि  ॥  ६८
॥  पदार्थ-वृन्दे देहादिधिया संत्यज्य दूरतः  ।  आशीतलान्तःकरणो नित्यमात्मपरो भव॥  ६९
॥  इदं रम्यमिदं नेति बीजं ते दुःखसंततेः  ।  तस्मिन्साम्याग्निना दग्धेदुःखस्यावसरः कुतः  ॥  ७०
॥  शास्त्रसज्जनसंपर्कैः प्रज्ञामादौ विवर्धयेत्  ॥  ७१
॥ऋतं सत्यं परं ब्रह्म सर्वसंसारभेषजम्  ।  अत्यर्थममलं नित्यमादिमध्यान्त-----------------------५०७-
-वर्जितम्  ॥  ७२
॥  तथा स्थूलमनाकाशमसंस्पृश्यमचाक्षुषम्  ।  न रसं न चगन्धाख्यमप्रमेयमनूपमम्  ॥  ७३
॥  आत्मानं सच्चिदानन्दमनन्तं ब्रह्म सुव्रत  ।अहमस्मीत्यभिध्यायेद्ध्येयातीतं विमुक्तये  ॥  ७४
॥  समाधिः संविदुत्पत्तिःपरजीवैकतां प्रति  ।  नित्यः सर्वगतो ह्यात्मा कूटस्थो दोषवर्जितः  ॥  ७५
॥एकः सन्भिद्यते भ्रान्त्या मायया न स्वरूपतः  ।  तस्मादद्वैत एवास्ति न प्रपञ्चोन संसृतिः  ॥  ७६
॥  यथाकाशो घटाकाशो महाकाश इतीरितः  ।  तथाभ्रान्तेर्द्विधा प्रोक्तो ह्यात्मा जीवेश्वरात्मना  ॥  ७७
॥  यदा मनसि चैतन्यंभाति सर्वत्रगं सदा  ।  योगिनोऽव्यवधानेन तदा संपद्यते स्वयम्  ॥  ७८
॥यदा सर्वाणि भूतानि स्वात्मन्येव हि पश्यति  ।  सर्वभूतेषु चात्मानं ब्रह्मसंपद्यते तदा  ॥  ७९
॥  यदा सर्वाणि भूतानि समाधिस्थो न पश्यति  ।  एकी-भूतः परेणासौ तदा भवति केवलः  ॥  ८०
॥  शास्त्रसज्जनसंपर्कवैराग्याभ्यास-रूपिणी  ।  प्रथमा भूमिकैषोक्ता मुमुक्षुत्वप्रदायिनी  ॥  ८१
॥  विचारणाद्वितीया स्यात्तृतीया साङ्गभावना  ।  विलापिनी चतुर्थी स्याद्वासना विलया-त्मिका  ॥  ८२
॥  शुद्धसंविन्मयानन्दरूपा भवति पञ्चमी  ।  अर्धसुप्तप्रबुद्धाभोजीवन्मुक्तोऽत्र तिष्ठति  ॥  ८३
॥  असंवेदनरूपा च षष्ठी भवति भूमिका  ।आनन्दैकघनाकारा सुषुप्तसदृशी स्थितिः  ॥  ८४
॥  तुर्यावस्थोपशान्ता सामुक्तिरेव हि केवला  ।  समता स्वच्छता सौम्या सप्तमी भूमिका भवेत्  ॥  ८५
॥तुर्यातीता तु याऽवस्था परा निर्वाणरूपिणी  ।  सप्तमी सा परा प्रौढा विषयोनैव जीवताम्  ॥  ८६
॥  पूर्वावस्थात्रयं तत्र जाग्रदित्येव संस्थितम्  ।  चतुर्थीस्वप्न इत्युक्ता स्वप्नाभं यत्र वै जगत्  ॥  ८७
॥  आनन्दैकघनाकारा सुषुप्ताख्यातु पञ्चमी  ।  असंवेदनरूपा तु षष्ठी तुर्यपदाभिधा  ॥  ८८
॥  तुर्यातीतपदा-ऽवस्था सप्तमी भूमिकोत्तमा  ।  मनोवचोभिरग्राह्या स्वप्रकाशसदात्मिका  ॥  ८९
॥अन्तःप्रत्याहृतिवशाच्चैत्यं चेन्न विभावितम्  ।  मुक्त एव न संदेहो महासम-तया तया  ॥  ९०
॥  न म्रिये न च जीवामि नाहं सन्नाप्यसन्मयः  ।  अहं नकिंचिच्चिदिति मत्वा धीरो न शोचति  ॥  ९१
॥  अलेपकोऽहमजरो नीरागःशान्तवासनः  ।  निरंशोऽस्मि चिदाकाशमिति मत्वा न शोचति  ॥  ९२
॥अहंमत्या विरहिता शुद्धो बुद्धोऽजरोऽमरः  ।  शान्तः शमसमाभास इतिमत्वा न शोचति  ॥  ९३
॥  तृणाग्रेष्वम्बरे भानौ नरनागामरेषु च  ।  यत्ति-ष्ठति तदेवाहमिति मत्वा न शोचति  ॥  ९४
॥  भावनां सर्वभावेभ्यः समु-----------------------५०८-
-त्सृज्य समुत्थितः  ।  अवशिष्टं परं ब्रह्म केवलोऽस्मीति भावय  ॥  ९५
॥  वाचा-मतीतविषयो विषयाशादशोज्झितः  ।  परानन्दरसाक्षुब्धो रमते स्वात्मनात्मनि॥  ९६
॥  सर्वकर्मपरित्यागी नित्यतृप्तो निराश्रयः  ।  न पुण्येन न पापेन नेत-रेण च लिप्यते  ॥  ९७
॥  स्फटिकः प्रतिबिम्बेन यथा नायाति रञ्जनम्  ।तज्ज्ञः कर्मफलेनान्तस्तथा नायाति रञ्जनम्  ॥  ९८
॥  विहरञ्जनतावृन्दे देव-कीर्तनपूजनैः  ।  खेदाह्लादौ न जानाति प्रतिबिम्बगतैरिव  ॥  ९९
॥  निःस्तोत्रोनिर्विकारश्च पूज्यपूजाविवर्जितः  ।  संयुक्तश्च वियुक्तश्च सर्वाचारनन्यक्रमैः॥  १००
॥  तनुं त्यजतु वा तीर्थे श्वपचस्य गृहेऽथ वा  ।  ज्ञानसंपत्तिसमयेमुक्तोऽसौ विगताशयः  ॥  १०१
॥  संकल्पत्वं हि बन्धस्य कारणं तत्परित्यज  ।मोक्षो भवेदसंकल्पात्तदभ्यासं धिया कुरु  ॥  १०२
॥  सावधानो भव त्वं चग्राह्यग्राहकसंगमे  ।  अजस्रमेव संकल्पदशाः परिहरञ्शनैः  ॥  १०३
॥  माभव ग्राह्यभावात्मा ग्राहकात्मा च मा भव  ।  भावनामखिलां त्यक्त्वा यच्छिष्टंतन्मयो भव  ॥  १०४
॥  किंचिच्चेद्रोचते तुभ्यं तद्बद्धोऽसि भवस्थितौ  ।  नकिंचिद्रोचते चेत्ते तन्मुक्तोऽसि भवस्थितौ  ॥  १०५
॥  अस्मात्पदार्थनिचयाद्या-वत्स्थावरजङ्गमात्  ।  तृणादेर्देहपर्यन्तान्मा किंचित्तत्र रोचताम्  ॥  १०६
॥  अहंभा-वानहंभावौ त्यक्त्वा सदसती तथा  ।  यदसक्तं समं स्वच्छं स्थितं तत्तुर्यमुच्यते॥  १०७
॥  या स्वच्छा समता शान्ता जीवन्मुक्तव्यवस्थितिः  ।  साक्ष्यवस्थाव्यवहृतौ सा तुर्या कलनोच्यते  ॥  १०८
॥  नैतज्जाग्रन्न च स्वप्नः संकल्पाना-मसंभवात्  ।  सुषुप्तभावो नाऽप्येतदभावाज्जडतास्थितेः  ॥  १०९
॥  शान्त-सम्यक्प्रबुद्धानां यथास्थितमिदं जगत्  ।  विलीनं तुर्यमित्याहुरबुद्धानां स्थितंस्थिरम्  ॥  ११०
॥  अहंकारकलात्यागे समतायाः समुद्गमे  ।  विशरारौ कृतेचित्ते तुर्यावस्थोपतिष्ठते  ॥  १११
॥  सिद्धान्तोऽध्यात्मशास्त्राणां सर्वापह्लवएव हि  ।  नाविद्यास्तीह नो माया शान्तं ब्रह्मेदमक्लमम्  ॥  ११२
॥  शान्तएव चिदाकाशे स्वच्छे शमसमात्मनि  ।  समग्रशक्तिखचिते ब्रह्मेति कलिता-भिधे  ॥  ११३
॥  सर्वमेव परित्यज्य महामौनी भवानघ  ।  निर्वाणवान्निर्मननःक्षीनचित्तः प्रशान्तधीः  ॥  ११४
॥  आत्मन्येवास्य शान्तात्मा मूकान्धबधि-रोपमः  ।  नित्यमन्तर्मुखः स्वच्छः स्वात्मनान्तःप्रपूर्णधीः  ॥  ११५
॥  जाग्र-त्येव सुषुप्तस्थः कुरु कर्माणि वै द्विज  ।  अन्तः सर्वपरित्यागी बहिः कुरु यथा-गतम्  ॥  ११६
॥  चित्तसत्ता परं दुःखं चित्तत्यागः परं सुखम्  ।  अतश्चित्तं----------------------५०९-
-चिदाकाशे नय क्षयमवेदनात्  ॥  ११७
॥  दृष्ट्वा रम्यमरम्यं वा स्थेयं पाषाण-वत्सदा  ।  एतावतात्मयत्नेन जिता भवति संसृतिः  ॥  ११८
॥  वेदान्ते परमंगुह्यं पुराकल्पप्रचोदितम्  ।  नाप्रशान्ताय दातव्यं न चाशिष्याय वै पुनः॥  ११९
॥  अन्नपूर्णोपनिषदं योऽधीते गुर्वनुग्रहात्  ।  स जीवन्मुक्ततां प्राप्यब्रह्मैव भवति स्वयम्  ॥  १२०
॥  इत्युपनिषत्  ॥इत्यन्नपूर्णोपनिषत्सु पञ्चमोऽध्यायः  ॥  ५
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥इत्यन्नपूर्णोपनिषत्समाप्ता  ॥  ७३
॥सूयोपनिषत्  ॥  ७४
॥सूदितस्वातिरिक्तारिसूरिनन्दात्मभावितम्  ।सूर्यनारायणाकारं नौमि चित्सूर्यवैभवम्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ ॥  अथ सूर्याथर्वाङ्गिरसं व्याख्यास्यामः  ।  ब्रह्मा ऋषिः  ।  गायत्रीछन्दः  ।  आदित्यो देवता  ।  हंसः सोऽहमग्निनारायणयुक्तं बीजम्  ।  हृल्लेखाशक्तिः  । वियदादिसर्गसंयुक्तं कीलकम्  ।  चतुर्विधपुरुषार्थसिद्ध्यर्थे विनियोगः  ।षट्स्वरारूढेन बीजेन षडङ्गं रक्ताम्बुजसंस्थितम्  ।  सप्ताश्वरथिनं हिरण्यवर्णं चतु-र्भुजं पद्मद्वयाभयवरदहस्तं कालचक्रप्रणेतारं श्रीसूर्यनारायणं य एवं वेद सवै ब्राह्मणः ॐ भूर्भुवःसुवः  ।  ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य भीमहि  ।धियो यो नः प्रचोदयात्  ।  सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च  ।  सूर्याद्वै खल्विमानिभूतानि जायन्ते  ।  सूर्याद्यज्ञः पर्जन्योऽन्नमात्मा नमस्त आदित्य  ।  त्वमेवप्रत्यक्षं कर्मकर्तासि  ।  त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि  ।  त्वमेव प्रत्यक्षं विष्णुरसि  ।त्वमेव प्रत्यक्षं रुद्रोऽसि  ।  त्वमेव प्रत्यक्षमृगसि  ।  त्वमेव प्रत्यक्षं यजुरसि  ।त्वमेव प्रत्यक्षं सामासि  ।  त्वमेव प्रत्यक्षमथर्वासि  ।  त्वमेव सर्वं छन्दोऽसि  ।आदित्याद्वायुर्जायते  ।  आदित्याद्भूमिर्जायते  ।  आदित्यादापो जायन्ते  ।  आदि-त्याज्ज्योतिर्जायते  ।  आदित्याद्व्योम दिशो जायन्ते  ।  आदित्याद्देवा जायन्ते  ।आदित्याद्वेदा जायन्ते  ।  आदित्यो वा एष एतन्मण्डलं तपति  ।  असावादित्योब्रह्म  ।  आदित्योऽन्तःकरणमनोबुद्धिचित्ताहंकाराः  ।  आदित्यो वै व्यानः समा-----------------------५१०-
-नोदानोऽपानः प्राणः  ।  आदित्यो वै श्रोत्रत्वक्चक्षूरसनघ्राणाः  ।  आदित्यो वैवाक्पाणिपादपायूपस्थाः  ।  आदित्यो वै शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः  ।  आदित्यो वैवचनादानागमनविसर्गानन्दाः  ।  आनन्दमयो ज्ञानमयो विज्ञानमय आदित्यः  ।नमो मित्राय भानवे मृत्योर्मा पाहि  ।  भ्राजिष्णवे विश्वहेतवे नमः  ।  सूर्याद्भ-वन्ति भूतानि सूर्येण पालितानि तु  ।  सूर्ये लयं प्राप्नुवन्ति यः सूर्यः सोऽह-मेव च  ।  चक्षुर्नो देवः सविता चक्षुर्न उत पर्वतः  ।  चक्षुर्धाता दधातु नः  ।आदित्याय विद्महे सहस्रकिरणाय धीमहि  ।  तन्नः सूर्यः प्रचोदयात्  ।  सवितापश्चात्तात्सविता पुरस्तात्सवितोत्तरात्तात्सविताधरात्तात्  ।  सविता नः सुवतुसर्वतातिं सविता नो रासतां दीर्घमायुः  ।  ॐमित्येकाक्षरं ब्रह्म  ।  घृणिरितिद्वे अक्षरे  ।  सूर्य इत्यक्षरद्वयम्  ।  आदित्य इति त्रीण्यक्षराणि  ।  एतस्यैव सूर्य-स्याष्टाक्षरो मनुः  ।  यः सदाऽहरहर्जपति स वै ब्राह्मणो भवति स वै ब्राह्मणोभवति  ।  सूर्याभिमुखो जप्त्वा महाव्याधिभयात्प्रमुच्यते  ।  अलक्ष्मीर्नश्यति  ।अभक्ष्यभक्षणात्पूतो भवति  ।  अगम्यागमनात्पूतो भवति  ।  पतितसंभाषणात्पूतोभवति  ।  असत्संभाषणात्पूतो भवति  ।  मध्याह्ने सूर्याभिमुखः पठेत्  ।  सद्यो-त्पन्नपञ्चमहापातकात्प्रमुच्यते  ।  सैषां सावित्रीं विद्यां न किंचिदपि न कस्मै-चित्प्रशंसयेत्  ।  य एतां महाभागः प्रातः पठति स भाग्यवाञ्जायते  ।  पशू-न्विन्दति  ।  वेदार्थं लभते  ।  त्रिकालमेतज्जप्त्वा क्रतुशतफलमवाप्नोति  ।  यो हस्ता-दित्ये जपति स महामृत्युं तरति स महामृत्युं तरति य एवं वेद  ॥  १
॥इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति सूर्योपनिषत्समाप्ता  ॥  ७४
॥अक्ष्युपनिषत्  ॥  ७५
॥यत्सप्तभूमिकाविद्यावेद्यानन्दकलेवरम्  ।विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ ह सांकृतिर्भगवानादित्यलोकं जगाम  ।  तमादित्यं नत्वाचाक्षुष्मतीविद्यया तमस्तुवत्  ॥  ॐ नमो भगवते श्रीसूर्यायाक्षितेजसे नमः  ।ॐ खेचराय नमः  ।  ॐ महासेनाय नमः  ।  ॐ तमसे नमः  ।  ॐ रजसेनमः  ।  ॐ सत्त्वाय नमः  ।  ॐ असतो मा सत् गमय  ।  तमसो मा ज्योति-र्गमय  ।  मृत्योर्माऽमृतं गमय  ।  हंसो भगवाञ्छुचिरूपः प्रतिरूपः  ।  विश्वरूपं----------------------५११-
-घृणिनं जातवेदसं हिरण्मयं ज्योतीरूपं तपन्तम्  ।  सहस्ररश्मिः शतधा वर्त-मानः पुरुषः प्रजानामुदयत्येष सूर्यः  ।  ॐ नमो भगवते श्रीसूर्यायादित्या-याक्षितेजसेऽहोऽवाहिनि वाहिनि स्वाहेति  ।  एवं चाक्षुष्मतीविद्यया स्तुतःश्रीसूर्यनारायणः सुप्रीतोऽब्रवीच्चाक्षुष्मतीविद्यां ब्राह्मणो यो नित्यमधीते नतस्याक्षिरोगो भवति  ।  न तस्य कुलेऽन्धो भवति  ।  अष्टौ ब्राह्मणान्ग्राहयि-त्वाऽथ विद्यासिद्धिर्भवति  ।  य एवं वेद स महान्भवति  ॥  १
॥  अथ ह सांकृति-रादित्यं पप्रच्छ भगवन्ब्रह्मविद्यां मे ब्रूहीति  ।  तमादित्यो होवाच  ।  सांकृतेशृणु वक्ष्यामि तत्त्वज्ञानं सुदुर्लभम्  ।  येन विज्ञातमात्रेण जीवन्मुक्तो भवि-ष्यसि  ॥  २
॥  सर्वमेकमजं शान्तमनन्तं ध्रुवमव्ययम्  ।  पश्यन्भूतार्थचिद्रूपंशान्त आस्व यथासुखम्  ॥  ३
॥  अवेदनं विदुर्योगं चित्तक्षयमकृत्रिमम्  ।योगस्थः कुरु कर्माणि नीरसो वाऽथ मा कुरु  ॥  ४
॥  विरागमुपयात्यन्तर्वासना-स्वनुवासरम्  ।  क्रियासूदाररूपासु क्रमते मोदतेऽन्वहम्  ॥  ५
॥  ग्राम्यासु जड-चेष्टासु सततं विचिकित्सते  ।  नोदाहरति मर्माणि पुण्यकर्माणि सेवते  ॥  ६
॥अनन्योद्वेगकारीणि मृदुकर्माणि सेवते  ।  पापाद्बिभेति सततं न च भोगमपेक्षते॥  ७
॥  स्नेहप्रणयगर्भाणि पेशलान्युचितानि च  ।  देशकालोपपन्नानि वचना-न्यभिभाषते  ॥  ८
॥  मनसा कर्मणा वाचा सज्जनानुपसेवते  ।  यतः कुतश्चि-दानीय नित्यं शास्त्राण्यवेक्षते  ॥  ९
॥  तदासौ प्रथमामेकां प्राप्तो भवतिभूमिकाम्  ।  एवं विचारवान्यः स्यात्संसारोत्तारणं प्रति  ॥  १०
॥  स भूमिका-वानित्युक्तः शेषस्त्वार्य इति स्मृतः  ।  विचारनाम्नीमितरामागतो योगभूमि-काम्  ॥  ११
॥  श्रुतिस्मृतिसदाचारधारणाध्यानकर्मणः  ।  मुख्यया व्याख्ययाख्याताञ्छ्रयति श्रेष्ठपण्डितान्  ॥  १२
॥  पदार्थप्रविभागज्ञः कार्याकार्यविनि-र्णयम्  ।  जानात्यधिगतश्चान्यो गृहं गृहपतिर्यथा  ॥  १३
॥  मदाभिमानमात्सर्य-लोभमोहातिशायिताम्  ।  बहिरप्यास्थितामीषत्त्यजत्यहिरिव त्वचम्  ॥  १४
॥इत्थं भूतमतिः शास्त्रगुरुसज्जनसेवया  ।  सरहस्यमशेषेण यथावदधिगच्छति॥  १५
॥  असंसर्गाभिधामन्यां तृतीयां योगभूमिकाम्  ।  ततः पतत्यसौ कान्तःपुष्पशय्यामिवामलाम्  ॥  १६
॥  यथावच्छास्त्रवाक्यार्थे मतिमाधाय निश्च-लाम्  ।  तापसाश्रमविश्रान्तैरध्यात्मकथनक्रमैः  ।  शिलाशय्यासनासीनो जरय-त्यायुराततम्  ॥  १७
॥  वनावनिविहारेण चित्तोपशमशोभिना  ।  असङ्गसुख-सौख्येन कालं नयति नीतिमान्  ॥  १८
॥  अभ्यासात्साधुशास्त्राणां करणा-----------------------५१२-
-त्पुण्यकर्मणाम्  ।  जन्तोर्यथावदेवेयं वस्तुदृष्टिः प्रसीदति  ॥  १९
॥  तृतीयांभूमिकां प्राप्य बुद्धोऽनुभवति स्वयम्  ॥  २०
॥  द्विप्रकारमसंसर्गं तस्य भेद-मिमं शृणु  ।  द्विविधोऽयमसंसर्गः सामान्यः श्रेष्ठ एव च  ॥  २१
॥  नाहं कर्तान भोक्ता च न बाध्यो न च बाधकः  ।  इत्यसञ्जनमर्थेषु सामान्यासङ्गनाम-कम्  ॥  २२
॥  प्राक्कर्मनिर्मितं सर्वमीश्वराधीनमेव वा  ।  सुखं वा यदि वादुःखं कैवात्र तव कर्तृता  ॥  २३
॥  भोगाभोगा महारोगाः संपदः परमापदः  ।वियोगायैव संयोगा आधयो व्याधयोऽधियाम्  ॥  २४
॥  कालश्च कलनोद्युक्तःसर्वभावाननारतम्  ।  अनास्थयेति भावानां यदभावनमान्तरम्  ।  वाक्यार्थ-लब्धमनसः सामान्योऽसावसङ्गमः  ॥  २५
॥  अनेन क्रमयोगेन संयोगेनमहात्मनाम्  ।  नाहं कर्तेश्वरः कर्ता कर्म वा प्राक्तनं मम  ॥  २६
॥  कृत्वादूरतरे नूनमिति शब्दार्थभावनम्  ।  यन्मौनमासनं शान्तं तच्छ्रेष्ठासङ्ग उच्यते॥  २७
॥  संतोषामोदमधुरा प्रथमोदेति भूमिका  ।  भूमिप्रोदितमात्रोऽन्तर-मृताङ्कुरिकेव सा  ॥  २८
॥  एषा हि परिमृष्टान्तःसंन्यासा प्रसवैकभूः  ।द्वितीयां च तृतीयां च भूमिकां प्राप्नुयात्ततः  ॥  २९
॥  श्रेष्ठा सर्वगता ह्येषातृतीया भूमिकाऽत्र हि  ।  भवति प्रोज्झिताशेषसंकल्पकलनः पुमान्  ॥  ३०
॥भूमिकात्रितयाभ्यासादज्ञाने क्षयमागते  ।  समं सर्वत्र पश्यन्ति चतुर्थींभूमिकां गताः  ॥  ३१
॥  अद्वैते स्थैर्यमायाते द्वैते च प्रशमं गते  ।  पश्यन्तिस्वप्नवल्लोकं चतुर्थीं भूमिकां गताः  ॥  ३२
॥  भूमिकात्रितयं जाग्रच्चतुर्थी स्वप्नौच्यते  ॥  ३३
॥  चित्तं तु शरदभ्रांशविलयं प्रविलीयते  ।  सत्त्वावशेष एवास्तेपञ्चमीं भूमिकां गतः  ॥  ३४
॥  जगद्विकल्पो नोदेति चित्तस्यात्र विलापनात्  ।पञ्चमीं भूमिकामेत्य सुषुप्तपदनामिकाम्  ।  शान्ताशेषविशेषांशस्तिष्ठत्यद्वैतमा-त्रकः  ॥  ३५
॥  गलितद्वैतनिर्भासो मुदितोऽन्तःप्रबोधवान्  ।  सुषुप्तमन एवास्तेपञ्चमीं भूमिकां गतः  ॥  ३६
॥  अन्तर्मुखतया तिष्ठन्बहिर्वृत्तिपरोऽपि सन्  ।  परि-श्रान्ततया नित्यं निद्रालुरिव लक्ष्यते  ॥  ३७
॥  कुर्वन्नभ्यासमेतस्यां भूमिकायांविवासनः  ।  षष्ठीं तुर्याभिधामन्यां क्रमात्पतति भूमिकाम्  ॥  ३८
॥  यत्र नासन्न-सद्रूपो नाहं नाप्यनहंकृतिः  ।  केवलं क्षीणमननमास्तेऽद्वैतेऽतिनिर्भयः  ॥  ३९
॥निर्ग्रन्थिः शान्तसंदेहो जीवन्मुक्तो विभावनः  ।  अनिर्वाणोऽपि निर्वाण-श्चित्रदीप इव स्थितः  ॥  ४०
॥  षष्ठ्यां भूमावसौ स्थित्वा सप्तमीं भूमि-----------------------५१३-
-माप्नुयात्  ॥  ४१
॥  विदेहमुक्तताऽन्नोक्ता सप्तमी योगभूमिका  ।  अगम्यावचसां शान्ता सा सीमा सर्वभूमिषु  ॥  ४२
॥  लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वादेहानुवर्तनम्  ।  शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा स्वाध्यासापनयं कुरु  ॥  ४३
॥  ॐकार-मात्रमखिलं विश्वप्राज्ञादिलक्षणम्  ।  वाच्यवाचकताभेदाभेदेनानुपलब्धितः॥  ४४
॥  अकारमात्रं विश्वः स्यादुकारस्तैजसः स्मृतः  ।  प्राज्ञो मकार इत्येवंपरिपश्येत्क्रमेण तु  ॥  ४५
॥  समाधिकालात्प्रागेव विचिन्त्यातिप्रयत्नतः  ।स्थूलसूक्ष्मक्रमात्सर्वं चिदात्मनि विलापयेत्  ॥  ४६
॥  चिदात्मानं नित्यशुद्ध-बुद्धमुक्तसदद्वयः  ।  परमानन्दसंदेहो वासुदेवोऽहमोमिति  ॥  ४७
॥  आदिम-ध्यावसानेषु दुःखं सर्वमिदं यतः  ।  तस्मात्सर्वं परित्यज्य तत्त्वनिष्ठो भवानघ॥  ४८
॥  अविद्यातिमिरातीतं सर्वाभासविवर्जितम्  ।  आनन्दममलं शुद्धंमनोवाचामगोचरम्  ॥  ४९
॥  प्रज्ञानघनमानन्दं ब्रह्मास्मीति विभावयेत्॥  ५०
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इत्यक्ष्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ७५
॥अध्यात्मोपनिषत्  ॥  ७६
॥यत्रान्तर्याम्यादिभेदस्तत्त्वतो न हि युज्यते  ।निर्भेदं परमाद्वैतं स्वमात्रमवशिष्यते  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥हरिः ॐ ॥  अन्तःशरीरे निहितो गुहायामज एको नित्यमस्य पृथिवी शरीरंयः पृथिवीमन्तरे संचरन्यं पृथिवी न वेद  ।  यस्यापः शरीरं यो अपोऽन्तरेसंचरन्यमापो न विदुः  ।  यस्य तेजः शरीरं यस्तेजोऽन्तरे संचरन्यं तेजो नवेद  ।  यस्य वायुः शरीरं यो वायुमन्तरे संचरन्यं वायुर्न वेद  ।  यस्याकाशःशरीरं य आकाशमन्तरे संचरन्यमाकाशो न वेद  ।  यस्य मनः शरीरं यो मनो-ऽन्तरे संचरन्यं मनो न वेद  ।  यस्य बुद्धिः शरीरं यो बुद्धिमन्तरे संचरन्यंबुद्धिर्न वेद  ।  यस्याहंकारः शरीरं योऽहंकारमन्तरे संचरन्यमहंकारो न वेद  ।यस्य चित्तं शरीरं यश्चित्तमन्तरे संचरन्यं चित्तं न वेद  ।  यस्याव्यक्तं शरीरंयोऽव्यक्तमन्तरे संचरन्यसव्यक्तं न वेद  ।  यस्याक्षरं शरीरं योऽक्षरमन्तरेसंचरन्यमक्षरं न वेद  ।  यस्य मृत्युः शरीरं यो मृत्युमन्तरे संचरन्यं मृत्युर्न----------------------५१४-
-वेद  ।  स एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः  ।  अहं-ममेति यो भावो देहाक्षादावनात्मनि  ।  अध्यासोऽयं निरस्तव्यो विदुषा ब्रह्म-निष्ठया  ॥  १
॥  ज्ञात्वा स्वं प्रत्यगात्मानं बुद्धितद्वृत्तिसाक्षिणम्  ।  सोऽहमित्येवतद्वृत्त्या स्वान्यत्रात्ममतिं त्यजेत्  ॥  २
॥  लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वा देहा-नुवर्तनम्  ।  शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा स्वाध्यासापनयं कुरु  ॥  ३
॥  स्वात्मन्येवसदा स्थित्या मनो नश्यति योगिनः  ।  युक्त्या श्रुत्या स्वानुभूत्या ज्ञात्वासार्वात्म्यमात्मनः  ॥  ४
॥  निद्राया लोकवार्तायाः शब्दादेरात्मविस्मृतेः  ।क्वचिन्नावसरं दत्त्वा चिन्तयात्मानमात्मनि  ॥  ५
॥  मातापित्रोर्मलोद्भूतं मल-मांसमयं वपुः  ।  त्यक्त्वा चण्डालवद्दरं ब्रह्मभूय कृती भव  ॥  ६
॥  घटाकाशंमहाकाश इवात्मानं परात्मनि  ।  विलाप्याखण्डभावेन तूष्णीं भव सदा मुने॥  ७
॥  स्वप्रकाशमधिष्ठानं स्वयं भूय सदात्मना  ।  ब्रह्माण्डमपि पिण्डाण्डंत्यज्यतां मलभाण्डवत्  ॥  ८
॥  चिदात्मनि सदानन्दे देहरूढामहंधियम्  ।निवेश्य लिङ्गमुत्सृज्य केवलो भव सर्वदा  ॥  ९
॥  यत्रैष जगदाभासो दर्पणा-न्तःपुरं यथा  ।  तद्ब्रह्माहमिति ज्ञात्वा कृतकृत्यो भवानघ  ॥  १०
॥  अहंकार-ग्रहान्मुक्तः स्वरूपमुपपद्यते  ।  चन्द्रवद्विमलः पूर्णः सदानन्दः स्वयंप्रभः  ॥  ११
॥क्रियानाशाद्भवेच्चिन्तानाशोऽस्माद्वासनाक्षयः  ।  वासनाप्रक्षयो मोक्षः साजीवन्मुक्तिरिष्यते  ॥  १२
॥  सर्वत्र सर्वतः सर्वब्रह्ममात्रावलोकनम्  ।  सद्भाव-भावनादार्ढ्याद्वासनालयमश्नुते  ॥  १३
॥  प्रमादो ब्रह्मनिष्ठायां न कर्तव्यःकदाचन  ।  प्रमादो मृत्युरित्याहुर्विद्यायां ब्रह्मवादिनः  ॥  १४
॥  यथाऽपकृष्टंशैवालं क्षणमात्रं न तिष्ठति  ।  आवृणोति तथा माया प्राज्ञं वापि पराङ्मुखम्॥  १५
॥  जीवतो यस्य कैवल्यं विदेहोऽपि स केवलः  ।  समाधिनिष्ठतामेत्यनिर्विकल्पो भवानघ  ॥  १६
॥  अज्ञानहृदयग्रन्थेर्निःशेषविलयस्तदा  ।  समा-धिना विकल्पेन यदाऽद्वैतात्मदर्शनम्  ॥  १७
॥  अत्रात्मत्वं दृढीकुर्वन्नहमादिषुसंत्यजन्  ।  उदासीनतया तेषु तिष्ठेद्घटपटादिवत्  ॥  १८
॥  ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तंमृषामात्रा उपाधयः  ।  ततः पूर्णं स्वमात्मानं पश्येदेकात्मना स्थितम्  ॥  १९
॥स्वयं ब्रह्मा स्वयं विष्णुः स्वयमिन्द्रः स्वयं शिवः  ।  स्वयं विश्वमिदं सर्वं स्वस्मा-दन्यन्न किंचन  ॥  २०
॥  स्वात्मन्यारोपिताशेषाभासवस्तुनिरासतः  ।  स्वयमेवपरंब्रह्म पूर्णमद्वयमक्रियम्  ॥  २१
॥  असत्कल्पो विकल्पोऽयं विश्वमित्येक-वस्तुनि  ।  निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः  ॥  २२
॥  द्रष्टृदर्शनदृश्या-----------------------५१५-
-दिभावशून्ये निरामये  ।  कल्पार्णव इवात्यन्तं परिपूर्णे चिदात्मनि  ॥  २३
॥तेजसीव तमो यत्र विलीनं भ्रान्तिकारणम्  ।  आद्वितीये परे तत्त्वे निर्विशेषेभिदा कुतः  ॥  २४
॥  एकात्मके परे तत्त्वे भेदकर्ता कथं वसेत्  ।  सुषुप्तौसुखमात्रायां भेदः केनावलोकितः  ॥  २५
॥  चित्तमूलो विकल्पोऽयं चित्ता-भावे न कश्चन  ।  अतश्चित्तं समाधेहि प्रत्यग्रपे परात्मनि  ॥  २६
॥  अखण्डानन्द-मात्मानं विज्ञाय स्वस्वरूपतः  ।  बहिरन्तःसदानन्दरसास्वादनमात्मनि॥  २७
॥  वैराग्यस्य फलं बोधो बोधस्योपरतिः फलम्  ।  स्वानन्दानुभवाच्छा-न्तिरेषैवोपरतेः फलम्  ॥  २८
॥  यद्युत्तरोत्तराभावे पूर्वरूपं तु निष्फलम्  ।निवृत्तिः परमा तृप्तिरानन्दोऽनुपमः स्वतः  ॥  २९
॥  मायोपाधिर्जगद्योनिःसर्वज्ञत्वादिलक्षणः  ।  पारोक्ष्यशबलः सत्याद्यात्मकस्तत्पदाभिधः  ॥  ३०
॥आलम्बनतया भाति योऽस्मत्प्रत्ययशब्दयोः  ।  अन्तःकरणसंभिन्नबोधःसत्वंपदाभिधः  ॥  ३१
॥  मायाविद्ये विहायैव उपाधी परजीवयोः  ।  अखण्डंसच्चिदानन्दं परं ब्रह्म विलक्ष्यते  ॥  ३२
॥  इत्थं वाक्यैस्तथाऽर्थानुसंधानं श्रवणंभवेत्  ।  युक्त्या संभावितत्त्वानुसंधानं मननं तु तत्  ॥  ३३
॥  ताभ्यां निर्वि-चिकित्स्येऽर्थे चेतसः स्थापितस्य यत्  ।  एकतानत्वमेतद्धि निदिध्यासनमुच्यते॥  ३४
॥  ध्यातृध्याने परित्यज्य क्रमाद्ध्येयैकगोचरम्  ।  निवातदीपवच्चित्तंसमाधिरभिधीयते  ॥  ३५
॥  वृत्तयस्तु तदानीमप्यज्ञाता आत्मगोचराः  ।स्मरणादनुमीयन्ते व्युत्थितस्य समुत्थिताः  ॥  ३६
॥  अनादाविह संसारेसंचिताः कर्मकोटयः  ।  अनेन विलयं यान्ति शुद्धो धर्मो विवर्धते  ॥  ३७
॥धर्ममेघमिमं प्राहुः समाधिं योगवित्तमाः  ।  वर्षत्येष यथा धर्मामृतधाराःसहस्रशः  ॥  ३८
॥  अमुना वासनाजाले निःशेषं प्रविलायिते  ।  समूलोन्मूलितेपुण्यपापाख्ये कर्मसंचये  ॥  ३९
॥  वाक्यमप्रतिबद्धं सत्प्राक्परोक्षावभासिते  ।करामलकवद्बोधमपरोक्षं प्रसूयते  ॥  ४०
॥  वासनानुदयो भोग्ये वैराग्यस्यतदावधिः  ।  अहंभावोदयाभावो बोधस्य परमावधिः  ॥  ४१
॥  लीनवृत्तेरनु-त्पत्तिर्मर्याद्धोपरतेस्तु सा  ।  स्थितप्रज्ञो यतिरयं यः सदानन्दमश्नुते  ॥  ४२
॥ब्रह्मण्येव विलीनात्मा निर्विकारो विनिष्क्रियः  ।  ब्रह्मात्मनोः शोधितयोरेक-भावावगाहिनि  ॥  ४३
॥  निर्विकल्पा च चिन्मात्रा वृत्तिः प्रज्ञेति कथ्यते  ।सा सर्वदा भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते  ॥  ४४
॥  देहेन्द्रियेष्वहंभाव----------------------५१६-
-इदंभावस्तदन्यके  ।  यस्य नो भवतः क्वापि स जीवन्मुक्त इष्यते  ॥  ४५
॥न प्रत्यग्ब्रह्मणोर्भेदं कदापि ब्रह्मसर्गयोः  ।  प्रज्ञया यो विजानाति स जीव-न्मुक्त इष्यते  ॥  ४६
॥  साधुभिः पूज्यमानेऽस्मिन्पीड्यमानेऽपि दुर्जनैः  ।समभावो भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते  ॥  ४७
॥  विज्ञातब्रह्मतत्त्वस्ययथापूर्वं न संसृतिः  ।  अस्ति चेन्न स विज्ञातब्रह्मभावो बहिर्मुखः  ॥  ४८
॥सुखाद्यनुभवो यावत्तावत्प्रारब्धमिष्यते  ।  फलोदयः क्रियापूर्वो निष्क्रियोनहि कुत्रचित्  ॥  ४९
॥  अहंब्रह्मेतिविज्ञानात् कल्पकोटिशतार्जितम्  ।संचितं विलयं याति प्रबोधात्स्वप्नकर्मवत्  ॥  ५०
॥  स्वमसङ्गमुदासीनं परि-ज्ञाय नभो यथा  ।  न श्लिष्यते यतिः किंचित्कदाचिद्भाविकर्मभिः  ॥  ५१
॥न नभो घटयोगेन सुरागन्धेन लिप्यते  ।  तथाऽऽत्मोपाधियोगेन तद्धर्मो नैवलिप्यते  ॥  ५२
॥  ज्ञानोदयात्पुराऽऽरब्धं कर्म ज्ञानान्न नश्यति  ।  अदत्त्वास्वफलं लक्ष्यमुद्दिश्योत्सृष्टबाणवत्  ॥  ५३
॥  व्याघ्रबुद्ध्या विनिर्मुक्तो बाणःपश्चात्तु गोमतौ  ।  न तिष्ठति भिनत्त्येव लक्ष्यं वेगेन निर्भरम्  ॥  ५४
॥  अ-जरोऽस्म्यमरोऽस्मीति य आत्मानं प्रपद्यते  ।  तदात्मना तिष्ठतोऽस्य कुतःप्रारब्धकल्पना  ॥  ५५
॥  प्रारब्धं सिद्ध्यति तदा यदा देहात्मना स्थितिः  ।देहात्मभावो नैवेष्टः प्रारब्धं त्यज्यतामतः  ॥  ५६
॥  प्रारब्धकल्पनाप्यस्यदेहस्य भ्रान्तिरेव हि  ॥  ५७
॥  अध्यस्तस्य कुतस्तत्त्वमसत्यस्य कुतो जनिः  ।अजातस्य कुतो नाशः प्रारब्धमसतः कुतः  ॥  ५८
॥  ज्ञानेनाज्ञानकार्यस्यसमूलस्य लयो यदि  ।  तिष्ठत्ययं कथं देह इति शङ्कावतो जडान्  ।  समाधातुंबाह्यदृष्ट्या प्रारब्धं वदति श्रुतिः  ॥  ५९
॥  न तु देहादिसत्यत्वबोधनायविपश्चिताम्  ।  परिपूर्णमनाद्यन्तमप्रमेयमविक्रियम्  ॥  ६०
॥  सद्घनं चिद्घनंनित्यमानन्दघनमव्ययम्  ।  प्रत्यगेकरसं पूर्णमनन्तं सर्वतोमुखम्  ॥  ६१
॥अहेयमनुपादेयमनाधेयमनाश्रयम्  ।  निर्गुणं निष्क्रियं सूक्ष्मं निर्विकल्पंनिरञ्जनम्  ॥  ६२
॥  अनिरूप्यस्वरूपं यन्मनोवाचामगोचरम्  ।  सत्समृद्धंस्वतःसिद्धं शुद्धं बद्धमनोदृशम्  ।  एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किंचन॥  ६३
॥  स्वानुभूत्या स्वयं ज्ञात्वा स्वमात्मानमखण्डितम्  ।  ससिद्धः ससुखंतिष्ठ निर्विकल्पात्मनात्मनि  ॥  ६४
॥  क्व गतं केन वा नीतं कुत्र लीनमिदंजगत्  ।  अधुनैव मया दृष्टं नास्ति किं महदद्भुतम्  ॥  ६५
॥  किं हेयं किमुपा-----------------------५१७-
-देयं किमन्यत्किं विलक्षणम्  ।  अखण्डानन्दपीयूषपूर्णब्रह्ममहार्णवे  ॥  ६६
॥  नकिंचिदत्र पश्यामि न शृणोमि न वेद्म्यहम्  ।  स्वात्मनैव सदानन्दरूपेणास्मिस्वलक्षणः  ॥  ६७
॥  असङ्गोऽहमनङ्गोऽहमलिङ्गोऽहमहं हरिः  ।  प्रशान्तोऽह-मनन्तोऽहं परिपूर्णश्चिरन्तनः  ॥  ६८
॥  अकर्ताऽहमभोक्ताऽहमविकारोऽहम-व्ययः  ।  शुद्धो बोधस्वरूपोऽहं केवलोऽहं सदाशिवः  ॥  ६९
॥  एतां विद्याम-पान्तरतमाय ददौ  ।  अपान्तरतमो ब्रह्मणे ददौ  ।  ब्रह्मा घोराङ्गिरसे ददौ  ।घोराङ्गिरा रैक्वाय ददौ  ।  रैक्वो रामाय ददौ  ।  रामः सर्वेभ्यो भूतेभ्यो ददा-वित्येतन्निर्वाणानुशासनं वेदानुशासनं वेदानुशासनमित्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐतत्सत्  ॥  ७०
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  इत्यध्यात्मोपनिषत्समाप्ता  ॥  ७६
॥कुण्डिकोपनिषत्  ॥  ७७
॥कुण्डिकोपनिषत्ख्यातपरिव्राजकसंततिः  ।यत्र विश्रान्तिमगमत्तद्रामपदमाश्रये  ॥  १
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  ब्रह्मचर्याश्रमे क्षीणे गुरुशुश्रूषणे रतः  ।  वेदानधीत्यानुज्ञातौच्यते गुरुणाश्रमी  ॥  १
॥  दारमाहृत्य सदृशमग्निमाधाय शक्तितः  ।  ब्राह्मीमिष्टिंयजेत्तासामहोरात्रेण निर्वपेत्  ॥  २
॥  संविभज्य सुतानर्थे ग्राम्यकामान्विसृज्यच  ।  संचरन्वनमार्गेण शुचौ देशे परिभ्रमन्  ॥  ३
॥  वायुभक्षोऽम्बुभक्षो वाविहितैः कन्दमूलकैः  ।  स्वशरीरे समाप्याथ पृथिव्यां नाश्रु पातयेत्  ॥  ४
॥सह तेनैव पुरुषः कथं संन्यस्त उच्यते  ।  सनामधेयो यस्मिंस्तु कथं संन्यस्तौच्यते  ॥  ५
॥  तस्मात्फलविशुद्धाङ्गी संन्यासं संहितात्मनाम्  ।  अग्निवर्णंविनिष्क्रम्य वानप्रस्थं प्रपद्यते  ॥  ६
॥  लोकवद्भार्ययाऽऽसक्तो वनं गच्छतिसंयतः  ।  संत्यक्त्वा संसृतिसुखमनुतिष्ठति किं मुधा  ॥  ७
॥  किंवा दुःखमनु-स्मृत्य भोगांस्त्यजति चोच्छ्रितान्  ।  गर्भवासभयाद्भीतः शीतोष्णाभ्यां तथैव च॥  ८
॥  गुह्यं प्रवेष्टुमिच्छामि परं पदमनामयमिति  ।  संन्यस्याग्रिमपुनरावर्तनंयन्मृत्युर्जाय मावहमिति  ।  अथाध्यात्ममन्त्राञ्जपेत्  ।  दीक्षामुपेयात्काषाय-----------------------५१८-
-बासाः  ।  कक्षोपस्थलोमानि वर्जयेत्  ।  ऊर्ध्वबाहुर्विमुक्तमार्गो भवति  । अनि-केतश्चरेद्भिक्षाशी  ।  निदिध्यासनं दध्यात्  ।  पवित्रं धारयेज्जन्तुसंरक्षणार्थम्  ।तदपि श्लोका भवन्ति  ।  कुण्डिकां चमसं शिक्यं त्रिविष्टपमुपानहौ  ।  शीतो-पघातिनीं कन्थां कौपीनाच्छादनं तथा  ॥  ९
॥  पवित्रं स्नानशाटीं च उत्तरा-सङ्गमेव च  ।  अतोऽतिरिक्तं यत्किंचित्सर्वं तद्वर्जयेद्यतिः  ॥  १०
॥  नदीपुलिन-शायी स्याद्देवागारेषु बाह्यतः  ।  नात्यर्थं सुखदुःखाभ्यां शरीरमुपतापयेत्॥  ११
॥  स्नानं पानं तथा शौचमद्भिः पूताभिराचरेत्  ।  स्तूयमानो न तुष्येतनिन्दितो न शपेत्परान्  ॥  १२
॥  भिक्षादिवैदलं पात्रं स्नानद्रव्यमवारितम्  ।एवंवृत्तिमुपासीनो यतेन्द्रियो जपेत्सदा  ॥  १३
॥  विश्वाय मनुसंयोगं मनसाभावयेत्सुधीः  ।  आकाशाद्वायुर्वायोर्ज्योतिर्ज्योतिष आपोऽद्भ्यः पृथिवी  ।  एषांभूतानां ब्रह्म प्रपद्ये  ।  अजरममरमक्षरमव्ययं प्रपद्ये  ।  मय्यखण्डसुखाम्भोधौबहुधा विश्ववीचयः  ।  उत्पद्यन्ते विलीयन्ते मायामारुतविभ्रमात्  ॥  १४
॥न मे देहेन संबन्धो मेघेनेव विहायसः  ।  अतः कुतो मे तद्धर्मा जाग्रत्स्वप्न-सुषुप्तिषु  ॥  १५
॥  आकाशवत्कल्पविदूरगोऽहमादित्यवद्भास्यविलक्षणोऽहम्  ।अहार्यबन्नित्यविनिश्चलोऽहमम्भोधिवत्पारविवर्जितोऽहम्  ॥  १६
॥  नारायणो-ऽहं नरकान्तकोऽहं पुरान्तकोऽहं पुरुषोऽहमीशः  ।  अखण्डबोधोऽहमशेष-साक्षी निरीश्वरोऽहं निरहं च निर्ममः  ॥  १७
॥  तदभ्यासेन प्राणापानौ संयम्यतत्र श्लोका भवन्ति  ॥  वृषणापानयोर्मध्ये पाणी आस्थाय संश्रयेत्  ।  संदश्यशनकैर्जिह्वां यवमात्रे विनिर्गताम्  ॥  १८
॥  माषमात्रां तथा दृष्टिं श्रोत्रेस्थाप्य तथा भुवि  ।  श्रवणे नासिके गन्धा यतः स्वं न च संश्रयेत्  ॥  १९
॥अथ शैवपदं यत्र तद्ब्र्ह्म ब्रह्म तत्परम्  ।  तदभ्यासेन लभ्येत पूर्वजन्मार्जितात्म-नाम्  ॥  २०
॥  संभूतैर्वायुसंश्रावैर्हृदयं तप उच्यते  ।  ऊर्ध्वं प्रपद्यते देहा-द्भित्त्वा मूर्धानमव्ययम्  ॥  २१
॥  स्वदेहस्य तु मूर्धानं ये प्राप्य परमां गतिम्  ।भूयस्ते न निवर्तन्ते परावरविदो जनाः  ॥  २२
॥  न साक्षिणं साक्ष्यधर्माःसंस्पृशन्ति विलक्षणम्  ।  अविकारमुदासीनं गृहधर्माः प्रदीपवत्  ॥  २३
॥  जलेवापि स्थले वापि लुठत्वेष जडात्मकः  ।  नाहं विलिप्ये तद्धर्मैर्घटधर्मैर्नभो यथा॥  २४
॥ निष्क्रियोऽस्म्यविकारोऽस्मि निष्कलोऽस्मि निराकृतिः  ।  निर्विकल्पो-----------------------५१९-
-ऽस्मि नित्योऽस्मि निरालम्बोऽस्मि निर्द्वयः  ॥  २५
॥  सर्वात्मकोऽहं सर्वो-ऽहं सर्वातीतोऽहमद्वयः  ।  केवलाखण्डबोधोऽहं स्वानन्दोऽहं निरन्तरः  ॥  २६
॥स्वमेव सर्वतः पश्यन्मन्यमानः स्वमद्वयम्  ।  स्वानन्दमनुभुञ्जानो निर्विकल्पोभवाम्यहम्  ॥  २७
॥  गच्छंस्तिष्ठन्नुपविशञ्छयानो वाऽन्यथापि वा  ।  यथेच्छयावसेद्विद्बानात्मारामः सदा मुनिः  ॥  २८
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इति कुण्डिकोपनिषत्समाप्ता  ॥  ७७
॥सावित्र्युपनिषत्  ॥  ७८
॥सावित्र्युपनिषद्वेद्यचित्सावित्रपदोज्ज्वलम्  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्तं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥सावित्र्यात्मा पाशुपत परंब्रह्मावधूतकम्  ।त्रिपुरातपनं देवी त्रिपुरा कठभावना  ॥  २
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  कः सविता का सावित्री अग्निरेव सविता पृथिवी सावित्री सयत्राग्निस्तत्पृथिवी यत्र वै पृथिवी तत्राग्निस्ते द्वे योनी तदेकं मिथुनम्  ॥  १
॥कः सविता का सावित्री वरुण एव सविताऽऽपः सावित्री स यत्र वरुणस्तदापिओ!यत्र वा आपस्तद्वरुणस्ते द्वे योनी तदेकं मिथुनम्  ॥  २
॥  कः सविता कासावित्री वायुरेव सविताकाशः सावित्री स यत्र वायुस्तदाकाशो यत्र वाआकाशस्तद्वायुस्ते द्वे योनी तदेकं मिथुनम्  ॥  ३
॥  कः सविता का सावित्रीयज्ञ एव सविता छन्दांसि सावित्री स यत्र यज्ञस्तत्र छन्दांसि यत्र वाछन्दांसि स यज्ञस्ते द्वे योनी तदेकं मिथुनम्  ॥  ४
॥  कः सविता का सावित्रीस्तनयित्नुरेव सविता विद्युत्सावित्री स यत्र स्तनयित्नुस्तद्विद्युत् यत्र वा विद्युत्तत्रस्तनयित्नुस्ते द्वे योनी तदेकं मिथुनम्  ॥  ५
॥  कः सविता का सावित्री आदित्यएव सविता द्यौः सावित्री स यत्रादित्यस्तद्द्यौर्यत्र वा द्यौस्तदादित्यस्ते द्वेयोनी तदेकं मिथुनम्  ॥  ६
॥  कः सविता का सावित्री चन्द्र एव सवितानक्षत्राणि सावित्री स यत्र चन्द्रस्तन्नक्षत्राणि यत्र वा नक्षत्राणि स चन्द्रमास्तेद्वे योनी तदेकं मिथुनम्  ॥  ७
॥  कः सविता का सावित्री मन एव सविता----------------------५२०-
-वाक् सावित्री स यत्र मनस्तद्वाक् यत्र वा वाक् तन्मनस्ते द्वे योनी तदेकंमिथुनम्  ॥  ८
॥  कः सविता का सावित्री पुरुष एव सविता स्त्री सावित्रीस यत्र पुरुषस्तत्स्त्री यत्र वा स्त्री स पुरुषस्ते द्वे योनी तदेकं मिथुनम्  ॥  ९
॥तस्या एव प्रथमः पादो भूस्तत्सवितुर्वरेण्यमित्यग्निर्वै वरेण्यमापो वरेण्यंचन्द्रमा वरेण्यम्  ।  तस्या एव द्वितीयः पादो भर्गमयोऽपो भुवो भर्गो देवस्य धीमहीत्यग्निर्वै भर्ग आदित्यो वै भर्गश्चन्द्रमा वै भर्गः  ।  तस्या एषतृतीयः पादः स्वर्धियो यो नः प्रचोदयादिति  ।  स्त्री चैव पुरुषश्चप्रजनयतो यो वा एतां सावित्रीमेवं वेद स पुनर्मृत्युं जयतिवलातिबलयोर्विराट् पुरुष ऋषिः  ।  गायत्री छन्दः  ।  गायत्री देवता  ।  अका-रोकारमकारा बीजाद्याः  ।  क्षुधादिनिरसने विनियोगः  ।  क्लीमित्यादिषडङ्ग-न्यासः  ।  ध्यानम्  ।  अमृतकरतलाद्रौं सर्वसंजीवनाढ्यावघहरणसुदक्षौ वेद-सारे मयूखे  ।  प्रणवमयविकारौ भास्कराकारदेहौ स्ततमनुभवेऽहं तौ बला-तिबलान्तौ  ॥  ॐ ह्रीं बले महादेवि ह्रीं महाबले क्लीं चतुर्विधपुरुषार्थसिद्धि-प्रदे तत्सवितुर्वरदात्मिके ह्रीं वरेण्यं भर्गो देवस्य वरदात्मिके अतिबले सर्व-दयामूर्ते बले सर्वक्षुद्भ्रमोपनाशिनि धीमहि धियो यो नो जाते प्रचुर्यःयो प्रचोदयादात्मिके प्रणवशिरस्कात्मिके हुं फट् स्वाहा  ।  एवं विद्वान् कृत-कृत्यो भवति सावित्र्या एव सलोकतां जयतीत्युपनिषत्  ॥  ९
॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ  आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इति सावित्र्युपनिषत्समाप्ता  ॥   ७८
॥आत्मोपनिषत्  ॥  ७९
॥यत्र नात्मप्रपञ्चोऽयमपह्नवपदं गतः  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्तः परमात्माऽवशिष्यते  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथाङ्गिरास्त्रिविधः पुरुषस्तद्यथा-बाह्यात्माऽन्तरात्मा परमात्माचेति  ।  त्वक्चर्ममांसरोमाङ्गुष्ठाङ्गुल्यः पृष्ठवंशनखगुल्फोदरनाभिमेढ्रकट्यूरुकपोल-श्रोत्र भ्रूललाटबाहुपार्श्वशिरोधमनिकाऽक्षीणि भवन्ति जायते म्रियत इत्येष----------------------५२१-
-बाह्यात्मा  ।  अथान्तरात्मा नाम पृथिव्यापस्तेजोवायुराकाशेच्छाद्वेषसुख-दुःखकाममोहविकल्पनादिभिः स्मृतिलिङ्ग उदात्तानुदात्तहस्वदीर्घप्लुतस्खलि-तगर्जितस्फुटितमुदितनृत्तगीतवादिन्रप्रलयविजृम्भितादिभिः श्रोता घ्रातारसयिता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः पुराणन्यायमीमांसाधर्म-शास्त्राणीति श्रवणघ्राणाकर्षणकर्मविशेषणं करोत्येषोऽन्तरात्मा नाम  ।अथ परमात्मा नाम यथाक्षर उपासनीयः  ।  स च प्राणायामप्रत्याहार-धारणाध्यानसमाधियोगानुमानाध्यात्मचिन्तकं वटकणिका वा श्यामा-कतण्डुलो वा वालाग्रशतसहस्रविकल्पनाभिः स लभ्यते नोपलभ्यतेन जायते न म्रियते न शुष्यति न क्लिद्यते न दह्यति न कम्पते न भिद्यते नच्छिद्यते निर्गुणः साक्षीभूतः  ।  शुद्धो निरवयवात्मा केवलः सूक्ष्मो निष्कलोनिरञ्जनो निर्विकारः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धवर्जितो निर्विकल्पो निराकाङ्क्षःसर्वव्यापी सोऽचिन्त्यो निर्वर्ण्यश्च पुनात्यशुद्धान्यपूतानि  ।  निष्क्रियस्तस्य संसारोनास्ति  ।  आत्मसंज्ञः शिवः शुद्ध एक एवाद्वयः सदा  ।  ब्रह्मरूपतया ब्रह्मकेवलं प्रतिभासते  ॥  १
॥  जगद्रूपतयाप्येतद्ब्रह्मैव प्रतिभासते  ।  विद्याऽविद्या-दिभेदेन भावाऽभावादिभेदतः  ॥  २
॥  गुरुशिष्यादिभेदेन ब्रह्मैव प्रतिभासते  ।ब्रह्मैव केवलं शुद्धं विद्यते तत्त्वदर्शने  ॥  ३
॥  न च विद्या न चाविद्या नजगच्च न चापरम्  ।  सत्यत्वेन जगद्भानं संसारस्य प्रवर्तकम्  ॥  ४
॥  असत्यत्वेनभानं तु संसारस्य निवर्तकम्  ।  घटोऽयमिति विज्ञातुं नियमः को न्वपेक्षते॥  ५
॥  विना प्रमाणसुष्ठुत्वं यस्मिन्सति पदार्थधीः  ।  अयमात्मा नित्यसिद्धःप्रमाणे सति भासते  ॥  ६
॥  न देशं नापि कालं वा न शुद्धिं वाप्यपेक्षते  ।देवदत्तोऽहमित्येतद्विज्ञानं निरपेक्षकम्  ॥  ७
॥  तद्वद्ब्रह्मविदोऽप्यस्य ब्रह्माहमितिवेदनम्  ।  भानुनेव जगत्सर्वं भास्यते यस्य तेजसा  ॥  ८
॥  अनात्मकमसत्तुच्छंकिं नु तस्यावभासकम्  ।  वेदशास्त्रपुराणानि भूतानि सकलान्यपि  ॥  ९
॥येनार्थवन्ति तं किं नु विज्ञातारं प्रकाशयेत्  ।  क्षुधां देहव्यथां त्यक्त्वा बालःक्रीडति वस्तुनि  ॥  १०
॥  तथैव विद्वान्रमते निर्ममो निरहं सुखी  ।  कामान्नि-ष्कामरूपी संचरत्येकचरो मुनिः  ॥  ११
॥  स्वात्मनैव सदा तुष्टः स्वयं सर्वा-त्मना स्थितः  ।  निर्धनोऽपि सदा तुष्टोऽप्यसहायो महाबलः  ॥  १२
॥  नित्य-तृप्तोऽप्यभुञ्जानोऽप्यसमः समदर्शनः  ।  कुर्वन्नपि न कुर्वाणश्चाभोक्ता फल-----------------------५२२-
-भोग्यपि  ॥  १३
॥  शरीर्यप्यशरीर्येष परिच्छिन्नोऽपि सर्वगः  ।  अशरीरं सदा सन्तमिदंब्रह्मविदं क्वचित्  ॥  १४
॥  प्रियाप्रिये न स्पृशतस्तथैव च शुभाशुभे  ।  तमसाग्रस्तवद्भानादग्रस्तोऽपि रविर्जनैः  ॥  १५
॥  ग्रस्त इत्युच्यते भ्रान्त्या ह्यज्ञात्वावस्तुलक्षणम्  ।  तद्वद्देहादिबन्धेभ्यो विमुक्तं ब्रह्मवित्तमम्  ॥  १६
॥  पश्यन्तिदेहिवन्मूढाः शरीराभासदर्शनात्  ।  अहिनिर्ल्वयनीवायं मुक्तदेहस्तु तिष्ठति॥  १७
॥  इतस्ततश्चाल्यमानो यत्किंचित्प्राणवायुना  ।  स्नोतसा नीयते दारुयथा निम्नोन्नतस्थलम्  ॥  १८
॥  दैवेन नीयते देहो तथा कालोपभुक्तिषु  ।लक्ष्यालक्ष्यगतिं त्यक्त्वा यस्तिष्ठेत्केवलात्मना  ॥  १९
॥  शिव एव स्वयंसाक्षादयं ब्रह्मविदुत्तमः  ।  जीवन्नेव सदा मुक्तः कृतार्थो ब्रह्मवित्तमः  ॥  २०
॥उपाधिनाशाद्ब्रह्मैव सद्ब्रह्माप्येति निर्द्वयम्  ।  शैलूषो वेषसद्भावाभावयोश्च यथापुमान्  ॥  २१
॥  तथैव ब्रह्मविच्छ्रेष्ठः सदा ब्रह्मैव नापरः  ।  घटे नष्टे यथाव्योम व्योमैव भवति स्वयम्  ॥  २२
॥  तथैवोपाधिविलये ब्रह्मैव ब्रह्मवित्स्वयम्  ।क्षीरं क्षीरे यथा क्षिप्तं तैलं तैले जलं जले  ॥  २३
॥  संयुक्तमेकतां याति तथा-ऽऽत्मन्यात्मविन्मुनिः  ।  एवं विदेहकैवल्यं सन्मात्रत्वमखण्डितम्  ॥  २४
॥ब्रह्मभावं प्रपद्यैष यतिर्नावर्तते पुनः  ।  सदात्मकत्वविज्ञानदग्धाविद्यादिवर्ष्मणः॥  २५
॥  अमुष्य ब्रह्मभूतत्वाद्ब्रह्मणः कुत उद्भवः  ।  मायाकॢप्तौ बन्धमोक्षौ नस्तः स्वात्मनि वस्तुतः  ॥  २६
॥  यथा रज्जौ निष्क्रियायां सर्पाभासविनिर्गमौ  ।अवृतेः सदसत्त्वाभ्यां वक्तव्ये बन्धमोक्षणे  ॥  २७
॥  नावृतिर्ब्रह्मणः काचिदन्या-भावादनावृतम्  ।  अस्तीति प्रत्ययो यश्च यश्च नास्तीति वस्तुनि  ॥  २८
॥बुद्धेरेव गुणावेतौ न तु नित्यस्य वस्तुनः  ।  अतस्तौ मायया कॢप्तौ बन्धमोक्षौन चात्मनि  ॥  २९
॥  निष्कले निष्क्रिये शान्ते निरवद्ये निरञ्जने  ।  अद्वितीयेपरे तत्त्वे व्योमवत्कल्पना कुतः  ॥  ३०
॥  न निरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो नच साधकः  ।  न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा परमार्थता  ॥  ३१
॥  इत्युपनिषत्  ॥हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इत्यात्मोपनिषत्समाप्ता  ॥  ७९
॥----------------------५२३-
-पाशुपतब्रह्मोपनिषत्  ॥  ८०
॥पाशुपतब्रह्मविद्यासंवेद्यं परमाक्षरम्  ।परमानन्दसंपूर्णं रामचन्द्रपदं भजे  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ ह वै स्वयंभूर्ब्रह्मा प्रजाः सृजानीति कामकामो जायतेकामेश्वरो वैश्रवणः  ।  वैश्रवणो ब्रह्मपुत्रो वालखिंल्यः स्वयंभुवं परिपृच्छतिजगतां का विद्या का देवता जाग्रत्तुरीययोरस्य को देवो यानि तस्य वशानिकालाः कियत्प्रमाणाः कस्याज्ञया रविचन्द्रग्रहादयो भासन्ते कस्य महिमागगनस्वरूप एतदहं श्रोतुमिच्छामि नान्यो जानाति त्वं ब्रूहि ब्रह्मन्  ।स्वयंभूरुवाच-कृत्स्नजगतां मातृका विद्या द्वित्रिवर्णसहिता द्विवर्णमातात्रिवर्णसहिता  ।  चतुर्मात्रात्मकोङ्कारो मम प्राणात्मिका देवता  ।  अहमेवजगत्त्रयस्यैकः पतिः  ।  मम वशानि सर्वाणि युगान्यपि  ।  अहोरात्रादयोमत्संवर्धिताः कालाः  ।  मम रूपा रवेस्तेजश्चन्द्रनक्षत्रग्रहतेजांसि च  ।  गगनोमम त्रिशक्तिमायास्वरूपो नान्यो मदस्ति  ।  तमोमायात्मको रुद्रः सात्विक-मायात्मको विष्णू राजसमायात्मको ब्रह्मा  ।  इन्द्रादयस्तामसराजसात्मिका नसात्त्विकः कोऽपि  ।  अघोरः सर्वसाधारणस्वरूपः  ।  समस्तयागानां रुद्रः पशुपतिःकर्ता  ।  रुद्रो यागदेवो विष्णुरध्वर्युर्होतेन्द्रो देवता यज्ञभुग् मानसं ब्रह्म माहे-श्वरं ब्रह्म मानसं हंसः सोऽहं हंस इति  ।  तन्मययज्ञो नादानुसंधानम्  ।तन्मयविकारो जीवः  ।  परमात्मस्वरूपो हंसः  ।  अन्तर्बहिश्चरति हंसः  ।  अन्त-र्गतोऽनवकाशान्तर्गतसुपर्णस्वरूपो हंसः  ।  षण्णवतितत्त्वतन्तुवद्व्यक्तं चित्सूत्र-त्रयचिन्मयलक्षणं नवतत्त्वत्रिरावृतं ब्रह्मविष्णुमहेश्वरात्मकमग्नित्रयकलोपेतंचिद्ग्रन्थिबन्धनम्  ।  अद्वैतग्रन्थिः यज्ञसाधारणाङ्गं बहिरन्तर्ज्वलनं यज्ञाङ्ग-लक्षणब्रह्मस्वरूपो हंसः  ।  उपवीतलक्षणसूत्रब्रह्मगा यज्ञाः  ।  ब्रह्माङ्गलक्षणयुक्तोयज्ञसूत्रम्  ।  तद्ब्रह्मसूत्रम्  ।  यज्ञसूत्रसंबन्धी ब्रह्मयज्ञः  ।  तत्स्वरूपोऽङ्गानिमात्राणि  ।  मनो यज्ञस्य हंसो यज्ञसूत्रम्  ।  प्रणवं ब्रह्मसूत्रं ब्रह्मयज्ञमयम्  ।प्रणवान्तर्वर्ती हंसो ब्रह्मसूत्रम्  ।  तदेव ब्रह्मयज्ञमयं मोक्षक्रमम्  ।  ब्रह्मसंध्या-क्रिया मनोयागः  ।  संध्याक्रिया मनोयागस्य लक्षणम्  ।  यज्ञसूत्रप्रणवब्रह्मयज्ञ-----------------------५२४-
-क्रियायुक्तो ब्राह्मणः  ।  ब्रह्मचर्येण चरन्ति देवाः  ।  हंससूत्रचर्या यज्ञाः  ।  हंस-प्रणवयोरभेदः  ।  हंसस्य प्रार्थनास्त्रिकालाः  ।  त्रिकालास्त्रिवर्णाः  ।  त्रेताग्न्यनु-संधानो यागः  ।  त्रेताग्न्यात्माकृतिवर्णोङ्कारहंसानुसंधानोऽन्तर्यागः  ।  चित्स्व-रूपवत्तन्मयं तुरीयस्वरूपम्  ।  अन्तरादित्ये ज्योतिःस्वरूपो हंसः  ।  यज्ञाङ्गं ब्रह्म-संपत्तिः  ।  ब्रह्मप्रवृत्तौ तत्प्रणवहंससूत्रेणैव ध्यानमाचरन्ति  ।  प्रोवाच पुनःस्वयंभुवं प्रतिजानीते ब्रह्मपुत्रो ऋषिर्वालखिल्यः  ।  हंससूत्राणि कतिसंख्यानिकियद्वा प्रमाणम्  ।  हृद्यादित्यमरीचीनां पदं षण्णवतिः  ।  चित्सूत्रघ्राणयोःस्वर्निर्गता प्रणवधारा षडङ्गुलदशाशीतिः  ।  वामबाहुर्दक्षिणकट्योरन्तश्चरतिहंसः परमात्मा ब्रह्मगुह्यप्रकारो नान्यत्र विदितः  ।  जानन्ति तेऽमृतफलकाः  ।सर्वकालं हंसं प्रकाशकम्  ।  प्रणवहंसान्तर्ध्यानप्रकृतिं विना न मुक्तिः  ।  नव-सूत्रान्परिचर्चितान्  ।  तेऽपि यद्ब्रह्म चरन्ति  ।  अन्तरादित्येन ज्ञातं मनुष्या-णाम्  ।  जगदादित्यो रोचत इति ज्ञात्वा ते मर्त्या विबुधास्तपनप्रार्थनायुक्ताआचरन्ति  ।  वाजपेयः पशुहर्ता अध्वर्युरिन्द्रो देवता अहिंसा धर्मयागः परम-हंसोऽध्वर्युः परमात्मा देवता पशुपतिर्ब्रह्मोपनिषदो ब्रह्म  ।  स्वाध्याययुक्ताब्राह्मणाश्चरन्ति  ।  अश्वमेधो महायज्ञकथा  ।  तद्राज्ञा ब्रह्मचर्यमाचरन्ति  ।सर्वेषां पूर्वोक्तब्रह्मयज्ञक्रमं मुक्तिक्रममिति  ।  ब्रह्मपुत्रः प्रोवाच  ।  उदितो हंसऋषिः  ।  स्वयंभूस्तिरोदधे  ।  रुद्रो ब्रह्मोपनिषदो हंसज्योतिः पशुपतिः प्रणव-स्तारकः स एवं वेद  ।  हंसात्ममालिकावर्णब्रह्मकालप्रचोदिता  ।  परमात्मापुमानिति ब्रह्मसंपत्तिकारिणी  ॥  १
॥  अध्यात्मब्रह्मकल्पस्याकृतिः कीदृशीकथा  ।  ब्रह्मज्ञानप्रभासन्ध्याकालो गच्छति धीमताम्  ।  हंसाख्यो देवमात्मा-ख्यमात्मतत्त्वप्रजः कथम्  ॥  २
॥  अन्तःप्रणवनादाख्यो हंसः प्रत्ययबोधकः  ।अन्तर्गतप्रमागूढं ज्ञाननालं विराजितम्  ॥  ३
॥  शिवशक्त्यात्मकं रूपं चिन्म-यानन्दवेदितम्  ।  नादबिन्दुकला त्रीणि नेत्रं विश्वविचेष्टितम्  ॥  ४
॥  त्रियङ्गानिशिखा त्रीणि द्वित्राणां सांख्यमाकृतिः  ।  अन्तर्गूढप्रमा हंसः प्रमाणान्निर्गतं बहिः॥  ५
॥  ब्रह्मसूत्रपदं ज्ञेयं ब्राह्मं विध्युक्तलक्षणम्  ।  हंसार्कप्रणवध्यानमित्युक्तोज्ञानसागरे  ॥  ६
॥  एतद्विज्ञानमात्रेण ज्ञानसागरपारगः  ।  स्वतः शिवः पशु-पतिः साक्षी सर्वस्य सर्वदा  ॥  ७
॥ सर्वेषां तु मनस्तेन प्रेरितं नियमेन तु  ।----------------------५२५-
-विषये गच्छति प्राणश्चेष्टते वाग्वदस्यपि  ॥  ८
॥  चक्षुः पश्यति रूपाणि श्रोत्रंसर्वं शृणोत्यपि  ।  अन्यानि खानि सर्वाणि तेनैव प्रेरितानि तु  ॥  ९
॥  स्वं स्वंविषयमुद्दिश्य प्रवर्तन्ते निरन्तरम्  ।  प्रवर्तकत्वं चाप्यस्य मायया न स्वभावतः॥  १०
॥  श्रोत्रमात्मनि चाध्यस्तं स्वयं पशुपतिः पुमान्  ।  अनुप्रविश्य श्रोत्रस्यददाति श्रोत्रतां शिवः  ॥  ११
॥  मनः स्वात्मनि चाध्यस्तं प्रविश्य परमेश्वरः  ।मनस्त्वं तस्य सत्त्वस्थो ददाति नियमेन तु  ॥  १२
॥  स एव विदितादन्यस्तथै-वाविदितादपि  । अन्येषामिन्द्रियाणां तु कल्पितानामपीश्वरः  ॥  १३
॥  तत्तद्रूप-मनु प्राप्य ददाति नियमेन तु  ।  ततश्चक्षुश्च वाक्चैव मनश्चान्यानि खानि च॥  १४
॥  न गच्छन्ति स्वयंज्योतिःस्वभावे परमात्मनि  ।  अकर्तृविषयप्रत्यक्प्र-काशं स्वात्मनैव तु  ॥  १५
॥  विना तर्कप्रमाणाभ्यां ब्रह्म यो वेद वेद सः  ।प्रत्यगात्मा परंज्योतिर्माया सा तु महत्तमः  ॥  १६
॥  तथा सति कथं माया-संभवः प्रत्यगात्मनि  ।  तस्मात्तर्कप्रमाणाभ्यां स्वानुभूत्या च चिद्घने  ॥  १७
॥स्वप्रकाशैकसंसिद्धे नास्ति माया परात्मनि  ।  व्यवहारिकदृष्ट्येयं विद्याऽविद्या नचान्यथा  ॥  १८
॥  तत्त्वदृष्ट्या तु नास्त्येव तत्त्वमेवास्ति केवलम्  ।  व्यावहारिक-दृष्टिस्तु प्रकाशाव्यभिचारतः  ॥  १९
॥  प्रकाश एव सततं तस्मादद्वैत एवहि  ।  अद्वैतमिति चोक्तिश्च प्रकाशाव्यभिचारतः  ॥  २०
॥  प्रकाश एव सततंतस्मान्मौनं हि युज्यते  ।  अयमर्थो महान्यस्य स्वयमेव प्रकाशितः  ॥  २१
॥न स जीवो न च ब्रह्म न चान्यदपि किंचन  ।  न तस्य वर्णा विद्यन्ते नाश्र-माश्च तथैव च  ॥  २२
॥  न तस्य धर्मोऽधर्मश्च न निषेधो विधिर्न च  ।  यदाब्रह्मात्मकं सर्वं विभाति तत एव तु  ॥  २३
॥  तदा दुःखादिभेदोऽयमाभा-सोऽपि न भासते  ।  जगज्जीवादिरूपेण पश्यन्नपि परात्मवित्  ॥  २४
॥  नतत्पश्यति चिद्रूपं ब्रह्मवस्त्वेव पश्यति  ।  धर्मधर्मित्ववार्ता च भेदे सति हिभिद्यते  ॥  २५
॥  भेदाभेदस्तथा भेदाभेदः साक्षात्परात्मनः  ।  नास्ति स्वात्मा-तिरेकेण स्वयमेवास्ति सर्वदा  ॥  २६
॥  ब्रह्मैव विद्यते साक्षाद्वस्तुतोऽवस्तु-तोऽपि च  ।  तथैव ब्रह्मविज्ज्ञानी किं गृह्णाति जहाति किम्  ॥  २७
॥  अधिष्ठान-मनौपम्यमवाङ्मनसगोचरम्  ।  यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रं रूपवर्जितम्  ॥  २८
॥अचक्षुःश्रोत्रमत्यर्थं तदपाणिपदं तथा  ।  नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं च तद-व्ययम्  ॥  २९
॥  ब्रह्मैवेदममृतं तत्पुरस्ताद्ब्रह्मानन्दं परमं चैव पश्चात्  ।  ब्रह्मा-----------------------५२६-
-नन्दं परमं दक्षिणे च ब्रह्मानन्दं परमं चोत्तरे च  ॥  ३०
॥  स्वात्मन्येव स्वयंसर्वं सदा पश्यति निर्भयः  ।  तदा मुक्तो न मुक्तश्च बद्धस्यैव विमुक्तता  ॥  ३१
॥एवंरूपा परा विद्या सत्येन तपसापि च  ।  ब्रह्मचर्यादिभिर्धर्मैर्लभ्या वेदान्त-वर्त्मना  ॥  ३२
॥  स्वशरीरे स्वयंज्योतिःस्वरूपं पारमार्थिकम्  ।  क्षीणदोषाःप्रपश्यन्ति नेतरे माययावृताः  ॥  ३३
॥  एवं स्वरूपविज्ञानं यस्य कस्यास्तियोगिनः  ।  कुत्रचिद्गमनं नास्ति तस्य संपूर्णरूपिणः  ॥  ३४
॥  आकाशमेकंसंपूर्णं कुत्रचिन्न हि गच्छति  ।  तद्वद्ब्रह्मात्मविच्छ्रेष्ठः कुत्रचिन्नैव गच्छति  ॥  ३५
॥अभक्ष्यस्य निवृत्त्या तु विशुद्धं हृदयं भवेत्  ।  आहारशुद्धौ चित्तस्य विशुद्धि-र्भवति स्वतः  ॥  ३६
॥  चित्तशुद्धौ क्रमाज्ज्ञानं त्रुट्यन्ति ग्रन्थयः स्फुटम्  ।अभक्ष्यं ब्रह्मविज्ञानविहीनस्यैव देहिनः  ॥  ३७
॥  न सम्यग्ज्ञानिनस्तद्वत्स्वरूपंसकलं खलु  ।  अहमन्नं सदान्नाद इति हि ब्रह्मवेदनम्  ॥  ३८
॥  ब्रह्मविद्ग्रसतिज्ञानात्सर्वं ब्रह्मात्मनैव तु  ।  ब्रह्मक्षत्रादिकं सर्वं यस्य स्यादोदनं सदा  ॥  ३९
॥यस्योपसेचनं मृत्युस्तं ज्ञानी तादृशः खलु  ।  ब्रह्मस्वरूपविज्ञानाज्जगद्भोज्यंभवेत्खलु  ॥  ४०
॥  जगदात्मतया भाति यदा भोज्यं भवेत्तदा  ।  ब्रह्मस्वात्म-तया नित्यं भक्षितं सकलं तदा  ॥  ४१
॥  यदाभासेन रूपेण जगद्भोज्यंभवेत तत्  ।  मानतः स्वात्मना भातं भक्षितं भवति ध्रुवम्  ॥  ४२
॥  स्वस्व-रूपं स्वयं भुङ्क्ते नास्ति भोज्यं पृथक् स्वतः  ।  अस्ति चेदस्तितारूपं ब्रह्मैवास्ति-त्वलक्षणम्  ॥  ४३
॥  अस्तितालक्षणा सत्तासत्ता ब्रह्म न चापरा  ।  नास्तिसत्तातिरेकेण नास्ति माया च वस्तुतः  ॥  ४४
॥  योगिनामात्मनिष्ठानां मायास्वात्मनि कल्पिता  ।  साक्षिरूपतया भाति ब्रह्मज्ञानेन बाधिता  ॥  ४५
॥ब्रह्मविज्ञानसंपन्नः प्रतीतमखिलं जगत्  ।  पश्यन्नपि सदा नैव पश्यतिस्वात्मनः पृथक्  ॥  ४६
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति पाशुपतब्रह्मोपनिषत्समाप्ता  ॥  ८०
॥----------------------५२७-
-परब्रह्मोपनिषत्  ॥  ८१
॥परब्रह्मोपनिषदि वेद्याखण्डसुखाकृति  ।परिव्राजकहृद्गेयं परितस्त्रैपदं भजे  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ हैनं महाशालः शौनकोऽङ्गिरसं भगवन्तं पिप्पलादं विधि-वदुपसन्नः पप्रच्छ दिव्ये ब्रह्मपुरे के संप्रतिष्ठिता भवन्ति  ।  कथं सृज्यन्ते  ।नित्यात्मन एष महिमा  ।  विभज्य एष महिमा विभुः  ।  क एषः  ।  तस्मै सहोवाच  ।  एतत्सत्यं यत्प्रब्रवीमि ब्रह्मविद्यां वरिष्ठां देवेभ्यः प्राणेभ्यः  ।  परब्रह्म-पुरे विरजं निष्कलं शुभमक्षरं विरजं विभाति  ।  स नियच्छति मधुकरः श्वेवविकर्मकः  ।  अकर्मा स्वामीव स्थितः  ।  कर्मतरः कर्षकवत्फलमनुभवति  ।  कर्म-मर्मज्ञाता कर्म करोति  ।  कर्ममर्म ज्ञात्वा कर्म कुर्यात्  ।  को जालं विक्षिपे-देको नैनमपकर्षत्यपकर्षति  ।  प्राणदेवताश्चत्वारः  ।  ताः सर्वा नाड्यः सुषुप्त-श्येनाकाशवत्  ।  यथा श्येनः स्वमाश्रित्य याति स्वमालयं कुलायम्  ।  एवंसुषुप्तं ब्रूत  ।  अयं च परश्च स सर्वत्र हिरण्मये परे कोशे  ।  अमृता ह्येषानाडी त्रयं संचरति  ।  तस्य त्रिपादं ब्रह्म  ।  एषात्रेष्य ततोऽनुतिष्ठति  ।  अन्यत्रब्रूत  ।  अयं च परं च सर्वत्र हिरण्मये परे कोशे  ।  यथैष देवदत्तो यष्ट्या चताड्यमानो नैवैति  ।  एवमिष्टापूर्तकर्मा शुभाशुभैर्न लिप्यते  ।  यथा कुमारकोनिष्काम आनन्दमभियाति  ।  तथैष देवः स्वप्न आनन्दमभियाति  ।  वेद एवपरं ज्योतिः  ।  ज्योतिषा मा ज्योतिरानन्दयत्येवमेव  ।  तत्परं यच्चित्तं परमा-त्मानमानन्दयति  ।  शुभ्रवर्णमाजायतेश्वरात्  ।  भूयस्तेनैव मार्गेण स्वप्नस्थानंनियच्छति  ।  जलूकाभाववद्यथाकाममाजायतेश्वरात्  ।  तावतात्मानमानन्दयति  ।परसंधि यदपरसन्धीति  ।  तत्परं नापरं त्यजति  ।  तदैव कपालाष्टकं संधायय एष स्तन इवावलम्बते सेन्द्रयोनिः स वेदयोनिरिति  ।  अत्र जाग्रति  ।शुभाशुभातिरिक्तः शुभाशुभैरपि कर्मभिर्न लिप्यते  ।  य एष देवोऽन्यदेवास्यसंप्रसादोऽन्तर्याम्यसङ्गचिद्रूपः पुरुषः  ।  प्रणवहंसः परं ब्रह्म  ।  न प्राणहंसः  ।प्रणवो जीवः  ।  आद्या देवता निवेदयति  ।  य एवं वेद तत्कथं निवेदयते  ।----------------------५२८-
-जीवस्य ब्रह्मत्वमापादयति  ।  सत्त्वमथास्य पुरुषस्यान्तःशिखोपवीतत्वं ब्राह्म-णस्य  ।  मुमुक्षोरन्तःशिखोपवीतधारणम्  ।  बहिर्लक्ष्यमाणशिखायज्ञोपवीतधा-रणं कर्मिणो गृहस्थस्य  ।  अन्तरुपवीतलक्षणं तु बहिस्तन्तुवदव्यक्तमन्तस्तत्त्व-मेलनम्  ।  न सन्नासन्न सदसद्भिन्नाभिन्ने न चोभयम्  ।  न सभागं ननिर्भागं न चाप्यभयरूपकम्  ॥  ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानं हेयं मिथ्यात्वकारणा-दिति  ।  पञ्चपाद्ब्रह्मणो न किंचन  ।  चतुष्पादन्तर्वर्तिनोऽन्तर्जीवब्रह्मणश्वत्वारिस्थानानि  ।  नाभिहृदयकण्ठमूर्धसु जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयावस्थाः  ।  आहवनी-यगार्हपत्यदक्षिणसभ्याग्निषु  ।  जागरिते ब्रह्मा स्वप्ने विष्णुः सुषुप्तौ रुद्रस्तुरीय-मक्षरं चिन्मयम्  ।  तस्माच्चतुरवस्था  ।  चतुरङ्गुलवेष्टनमिव षण्णवतितत्त्वानितन्तुवद्विभज्य तदाहितं त्रिगुणीकृत्य द्वात्रिंशत्तत्त्वनिष्कर्षमापाद्य ज्ञानपूतंत्रिगुणस्वरूपं त्रिमूर्तित्वं पृथग्विज्ञाय नवब्रह्माख्यनवगुणोपेतं ज्ञात्वा नवमा-नमितस्त्रिगुणीकृत्य सूर्येन्द्वग्निकलास्वरूपत्वेनैकीकृत्याद्यन्तरेकत्वमपि मध्येत्रिरावृत्य ब्रह्मविष्णुमहेश्वरत्वमनुसंधायाद्यन्तमेकीकृत्य चिद्ग्रन्थावद्वैतग्रन्थिंकृत्वा नाभ्यादिबह्मबिलप्रमाणं पृथक् पृथक् सप्तविंशतितत्त्वसंबन्धं त्रिगुणो-पेतं त्रिमूर्तिलक्षणलक्षितमप्येकत्वमापाद्य वामांसादिदक्षिणकट्यन्तं विभा-व्याद्यन्तग्रहसंमेलनमेकं ज्ञात्वा मूलमेकं सत्यं मृण्मयं विज्ञातं स्याद्वाचार-म्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यं  ।  हंसेति वर्णद्वयेनान्तःशिखोपवी-तित्वं निश्चित्य ब्राह्मणत्वं ब्रह्मध्यानार्हत्वं यतित्वमलक्षितान्तःशिखोपवीतित्व-मेवं बहिर्लक्षितकर्मशिखा ज्ञानोपवीतं गृहस्थस्याभासब्राह्मणत्वस्य केशसमूह-शिखाप्रत्यक्षकार्पासतन्तुकृतोपवीतत्वं चतुर्गुणीकृत्य चतुर्विंशतितत्त्वापादनतन्तु-कृत्त्वं नवतत्त्वमेकमेव परंब्रह्म तत्प्रतिसरयोग्यत्वाद्बहुमार्गप्रवृत्तिं कल्पयन्ति  ।सर्वेषां ब्रह्मादीनां देवर्षीणां मनुष्याणां मूर्तिरेका  ।  ब्रह्मैकमेव  ।  ब्राह्मणत्वमेक-मेव  ।  वर्णाश्रमाचारविशेषाःपृथक्पृथक् शिखा वर्णाश्रमिणामेककैव  ।  अपवर्गस्ययतेः शिखायज्ञोपवीतमूलं प्रणवमेकमेव वदन्ति  ।  हंसः शिखा  ।  प्रणय उपवी-तम्  ।  नादः संधानम्  ।  एष धर्मो नेतरो धर्मः  ।  तत्कथमिति  ।  प्रणवहंसोनादस्त्रिवृत्सूत्रं स्वहृदि चैतन्ये तिष्ठति त्रिविधं ब्रह्म  ।  तद्विद्धि प्रापञ्चिकशिखो-पवीतं त्यजेत्  ।  सशिखं वपनं कृत्वा बहिःसूत्रं त्यजेद्बुधः  ।  यदक्षरं परंब्रह्मतत्सूत्रमिति धारयेत्  ॥  १
॥  पुनर्जन्मनिवृत्त्यर्थं मोक्षस्याहर्निशं स्मरेत्  ।----------------------५२९-
-सूचनात्सूत्रमित्युक्तं सूत्रं नाम परं पदम्  ॥  २
॥  तत्सूत्रं विदितं येन समुमुक्षुः स भिक्षुकः  ।  स वेदवित्सदाचारः स विप्रः पङ्क्तिपावनः  ॥  ३
॥  येनसर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव  ।  तत्सूत्रं धारयेद्योगी योगविद्ब्राह्मणो यतिः॥  ४
॥  बहिः सूत्रं त्यजेद्विप्रो योगविज्ञानतत्परः  ।  ब्रह्मभावमिदं सूत्रं धारयेद्यःस मुक्तिभाक्  ॥  ५
॥  नाशुचित्वं न चोच्छिष्टं तस्य सूत्रस्य धारणात्  ।  सूत्र-मन्तर्गतं येषां ज्ञानयज्ञोपवीतिनाम्  ॥  ६
॥  ये तु सूत्रविदो लोके ते चयज्ञोपवीतिनः  ।  ज्ञानशिखिनो ज्ञाननिष्ठा ज्ञानयज्ञोपवीतिनः  ।  ज्ञानमेव परंतेषां पवित्रं ज्ञानमीरितम्  ॥  ७
॥  अग्नेरिव शिखा नान्या यस्य ज्ञानमयीशिखा  ।  स शिखीत्युच्यते विद्वान्नेतरे केशधारिणः  ॥  ८
॥  कर्मण्यधिकृता येतु वैदिके लौकिकेऽपि वा  ।  ब्राह्मणाभासमात्रेण जीवन्ते कुक्षिपूरकाः  ।व्रजन्ते निरयं ते तु पुनर्जन्मनि जन्मनि  ॥  ९
॥  वामांसदक्षकट्यन्तं ब्रह्मसूत्रंतु सव्यतः  ।  अन्तर्बहिरिवात्यर्थं तत्त्वतन्तुसमन्वितम्  ॥  १०
॥  नाभ्यादिब्रह्म-रन्ध्रान्तप्रमाणं धारयेत्सुधीः  ।  तेभिर्धार्यमिदं सूत्रं क्रियाङ्गं तन्तुनिर्मितम्॥  ११
॥  शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च तन्मयम्  ।  ब्राह्मण्यं सकलं तस्यनेतरेषां तु किंचन  ॥  १२
॥  इदं यज्ञोपवीतं तु परमं यत्परायणम्  ।  विद्वा-न्यज्ञोपवीती संधारयेद्यः स मुक्तिभाक्  ॥  १३
॥  बहिरन्तश्चोपवीती विप्रःसंन्यस्तुमर्हति  ।  एकयज्ञोपवीती तु नैव संन्यस्तुमर्हति  ॥  १४
॥  तस्मात्सर्वप्रय-त्नेन मोक्षापेक्षी भवेद्यतिः  ।  बहिःसूत्रं परित्यज्य स्वान्तःसूत्रं तु धारयेत्  ॥  १५
॥बहिःप्रपञ्चशिखोपवीतित्वमनादृत्य प्रणवहंसशिखोपवीतित्वमवलम्ब्य मोक्ष-साधनं कुर्यादित्याह भगवाञ्छौनक इत्युपनिषत्  ॥  १६
॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति परब्रह्मोपनिषत्समाप्ता  ॥  ८१
॥अवधूतोपनिषत्  ॥  ८२
॥गौणमुख्यावधूतालिहृदयाम्बुजवर्ति यत्  ।तत्त्रैपदं ब्रह्मतत्त्वं स्वमात्रमवशिष्यते  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥ अथ ह सांकृतिर्भगवन्तमवधूतं दत्तात्रेयं परिसमेत्य पप्रच्छ भग-वन्कोऽवधूतस्तस्य का स्थितिः किं लक्ष्म किं संसरणमिति  ।  तं होवाच भगवो----------------------५३०-
-दत्तात्रेयः परमकारुणिकः  ॥  अक्षरत्वाद्वरेण्यत्वाद्धूतसंसारबन्धनात्  ।  तत्त्व-मस्यादिलक्ष्यत्वादवधूत इतीर्यते  ॥  १
॥  यो विलङ्घ्याश्रमान्वर्णानात्मन्येवस्थितः सदा  ।  अतिवर्णाश्रमी योगी अवधूतः स कथ्यते  ॥  २
॥  तस्य प्रियंशिरः कृत्वा मोदो दक्षिणपक्षकः  ।  प्रमोद उत्तरः पक्ष आनन्दो गोष्पदा-यते  ॥  ३
॥  गोपालसदृशं शीर्षे नापि मध्ये न चाप्यधः  ।  ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठेतिपुच्छाकारेण कारयेत्  ॥  ४
॥  एवं चतुष्पथं कृत्वा ते यान्ति परमां गतिम्  ।न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः  ॥  ५
॥  स्वैरं स्वैरवि-हरणं तत्संसरणम्  ।  साम्बरा वा दिगम्बरा वा  ।  न तेषां धर्माधर्मौ न मेध्या-मेध्यौ  ।  सदा सांग्रहण्येष्ट्याश्वमेधमन्तर्यागं यजते  ।  स महामखो महा-योगः  ।  कृत्स्नमेतच्चित्रं कर्म  ।  स्वैरं न विगायेत्तन्महाव्रतम्  ।  न स मूढवल्लि-प्यते  ।  यथा रविः सर्वरसान्प्रभुङ्क्ते हुताशनश्चापि हि सर्वभक्षः  ।  तथैव योगीविषयान्भुङ्क्ते न लिप्यते पुण्यपापैश्च शुद्धः  ॥  ६
॥  आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठंसमुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्  ।  तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमा-प्नोति न कामकामी  ॥  ७
॥  न निरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो न च साधकः  ।न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा परमार्थता  ॥  ८
॥  ऐहिकामुष्मिकव्रातसिद्ध्यैमुक्तेश्च सिद्धये  ।  बहुकृत्यं पुरा स्यान्मे तत्सर्वमधुना कृतम्  ॥  ९
॥  तदेवकृतकृत्यत्वं प्रतियोगिपुरःसरम्  ।  अनुसंदधदेवायमेवं तृप्यति नित्यशः॥  १०
॥  दुःखिनोऽज्ञाः संसरन्तु कामं पुत्राद्यपेक्षया  ।  परमानन्दपूर्णोऽहंसंसरामि किमिच्छया  ॥  ११
॥  अनुतिष्ठन्तु कर्माणि परलोकयियासवः  ।  सर्व-लोकात्मकः कस्मादनुतिष्ठामि किं कथम्  ॥  १२
॥  व्याचक्षतां ते शास्त्राणिवेदानध्यापयन्तु वा  ।  येऽत्राधिकारिणो मे तु नाधिकारोऽक्रियत्वतः  ॥  १३
॥निद्राभिक्षे स्नानशौचे नेच्छामि न करोमि च  ।  द्रष्टारश्चेत्कल्पयन्तु किं मेस्यादन्यकल्पनात्  ॥  १४
॥  गुञ्जापुञ्जादि दह्येत नान्यारोपितवह्निना  ।  नान्या-रोपितसंसारधर्मा नैवमहं भजे  ॥  १५
॥  शृण्वन्त्वज्ञाततत्त्वास्ते जानन्क-स्माच्छृणोम्यहम्  ।  मन्यन्तां संशयापन्ना न मन्येऽहमसंशयः  ॥  १६
॥  विप-र्यस्तो निदिध्यासे किं ध्यानमविपर्यये  ।  देहात्मत्वविपर्यासं न कदाचिद्भजा-म्यहम्  ॥  १७
॥  अहं मनुष्य इत्यादिव्यवहारो विनाप्यमुम्  ।  विपर्यासं चिरा-----------------------५३१-
-भ्यस्तवासनातोऽवकल्पते  ॥  १८
॥  आरब्धकर्मणि क्षीणे व्यवहारो निवर्तते  ।कर्मक्षये त्वसौ नैव शाम्येद्ध्यानसहस्रतः  ॥  १९
॥  विरलत्वं व्यवहृतेरिष्टंचेद्ध्यानमस्तु ते  ।  बाधिकर्मव्यवहृतिं पश्यन्ध्यायाम्यहं कुतः  ॥  २०
॥  विक्षेपोनास्ति यस्मान्मे न समाधिस्ततो मम  ।  विक्षेपो वा समाधिर्वा मनसः स्याद्वि-कारिणः  ।  नित्यानुभवरूपस्य को मेऽत्रानुभवः पृथक्  ॥  २१
॥  कृतं कृत्यंप्रापणीयं प्राप्तमित्येव नित्यशः  ।  व्यवहारो लौकिको वा शास्त्रीबो वाऽन्यथापिवा  ।  ममाकर्तुरलेपस्य यथारब्धं प्रवतताम्  ॥  २२
॥  अथवा कृतकृत्योऽपिलोकानुग्रहकाम्यया  ।  शास्त्रीयेणैव मार्गेण वर्तेऽहं मम का क्षतिः  ॥  २३
॥देवार्चनस्रानशौचभिक्षादौ वर्ततां वपुः  ।  तारं जपतु वाक्तद्वत्पठत्वाम्नायमस्त-कम्  ॥  २४
॥  विष्णुं ध्यायतु धीर्यद्वा ब्रह्मानन्दे विलीयताम्  ।  साक्ष्यहं किंचि-दप्यत्र न कुर्वे नापि कारये  ॥  २५
॥  कृतकृत्यतया तृप्तः प्राप्तप्राप्यतयापुनः  ।  तृप्यन्नेवं स्वमनसा मन्यतेऽसौ निरन्तरम्  ॥  २६
॥  धन्योऽहं धन्योऽहंनित्यं स्वात्मानमञ्जसा वेद्मि  ।  धन्योऽहं धन्योऽहं ब्रह्मानन्दो विभाति मेस्पष्टम्  ॥  २७
॥  धन्योऽहं धन्योऽहं दुःखं सांसारिकं न वीक्षेऽद्य  ।  धन्योऽहंधन्योऽहं स्वस्याज्ञानं पलायितं क्वापि  ॥  २८
॥  धन्योऽहं धन्योऽहं कर्तव्यंमे न विद्यते किंचित्  ।  धन्योऽहं धन्योऽहं प्राप्तव्यं सर्वमत्र संपन्नम्  ॥  २९
॥धन्योऽहं धन्योऽहं तृप्तेर्मे कोपमा भवेल्लोके  ।  धन्योऽहं धन्योऽहं धन्योधन्यः पुनःपुनर्धन्यः  ॥  ३०
॥  अहो पुण्यमहो पुण्यं फलितं फलितं दृढम्  ।अस्य पुण्यस्य संपत्तेरहो वयमहो वयम्  ॥  ३१
॥  अहो ज्ञानमहो ज्ञानमहोसुखमहो सुखम्  ।  अहो शास्त्रमहो शास्त्रमहो गुरुरहो गुरुः  ॥ ३२
॥  इतिय इदमधीते सोऽपि कृतकृत्यो भवति  ।  सुरापानात्पूतो भवति  ।  स्वर्णस्तेया-त्पूतो भवति  ।  ब्रह्महत्यात्पूतो भवति  ।  कृत्याकृत्यात्पूतो भवति  ।  एवंविदित्वा स्वेच्छाचारपरो भूयादॐसत्यमित्युपनिषत्  ॥  ३३
॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इत्यवधूतोपनिषत्समाप्ता  ॥  ८२
॥----------------------५३२-
-त्रिपुरातापिन्युपनिषत्  ॥  ८३
॥त्रिपुरातापिनीविद्यावेद्यचिच्छक्तिविग्रहम्  ।वस्तुतश्चिन्मात्ररूपं परं तत्त्वं भजाम्यहम्  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथैतस्मिन्नन्तरे भगवान्प्राजापत्यं वैष्णवं विलयकारणं रूपमा-श्रित्य त्रिपुराभिधा भगवतीत्येवमादिशक्त्या भूर्भुवः स्वस्त्रीणि स्वर्गभूपाता-लानि त्रिपुराणि हरमायात्मकेन ह्रीङ्कारेण हृल्लेखाख्या भगवती त्रिकूटाव-साने निलये विलये धाम्नि महसा घोरेण प्राप्नोति  ।  सैवेयं भगवती त्रिपु-रेति व्यापठ्यते  ।  तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि  ।  धियो यो नः प्रचो-दयात् परो रजसे सावदोम्  ।  जातवेदसे सुनवाम सोममरातीयतो निद-हाति वेदः  ।  स नः पर्षदति दुर्गाणि विश्वा नावेव सिन्धुं दुरितात्यग्निः  ।त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम्  ।  उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीयमामृतात्  ।  शताक्षरी परमा विद्या त्रयीमयी साष्टार्णा त्रिपुरा परमेश्वरी  ।आद्यानि चत्वारि पदानि परब्रह्मविकासीनि  ।  द्वितीयानि शक्त्याख्यानि  ।तृतीयानि शैवानि  ।  तत्र लोका वेदाः शास्त्राणि पुराणानि धर्माणि वै चिकि-त्सितानि ज्योतींषि शिवशक्त्योगादित्येवं घटना व्यापठ्यते  ।  अथैतस्य परंगह्वरं व्याख्यास्याभो महामनुसमुद्भवं तदिति  ।  ब्रह्म शाश्वतम्  ।  परो भगवा-न्निर्लक्षणो निरञ्जनो निरुपाधिराधिरहितो देवः  ।  उन्मीलते पश्यति विका-सते चैतन्यभावं कामयत इति  ।  स एको देवः शिवरूपी दृश्यत्वेन विकासतेयतिषु यज्ञेषु योगिषु कामयते  ।  कामं जायते  ।  स एष निरञ्जनोऽकामत्वे-नोज्जृम्भते  ।  अकचटतपयशान्सृजते  ।  तस्मादीश्वरः कामोऽभिधीयते  ।  तत्प-रिभाषया कामः ककारं व्याप्नोति  ।  काम एवेदं तत्तदिति ककारो गृह्यते  ।तस्मात्तत्पदार्थ इति य एवं वेद  ।  सवितुर्वरेण्यमिति षूङ् प्राणिप्रसवे सविताप्राणिनः सूते प्रसूते शक्तिम्  ।  सूते त्रिपुरा शक्तिराद्येयं त्रिपुरा परमेश्वरीमहाकुण्डलिनी देवी  ।  जातवेदसमण्डलं योऽधीते सर्वं व्याप्यते  ।  त्रिकोण-शक्तिरेकारेण महाभागेन प्रसूते  ।  तस्मादेकार एव गृह्यते  ।  वरेण्यं श्रेष्ठं भज-नीयमक्षरं नमस्कार्यम्  ।  तस्माद्वरेण्यमेकाराक्षरं गृह्यत इति य एवं वेद  ।भर्गो देवस्य धीमहीत्येवं व्याख्यास्यामः  ।  धकारो धारणा  ।  धियैव धार्यतेभगवान्परमेश्वरः  ।  भर्गो देवो मध्यवर्ति तुरीयमक्षरं साक्षात्तुरीयं सर्वं सर्वा-----------------------५३३-
-न्तर्भूतम्  ।  तुरीयाक्षरमीकारं पदानां मध्यवर्तीत्येवं व्याख्यातं भर्गोरूपं व्या-चक्षते  ।  तस्माद्भर्गो देवस्य धीमहीत्येवमीकाराक्षरं गृह्यते  ।  महीत्यस्यव्याख्यानं महत्त्वं जडत्वं काठिन्यं विद्यते यस्मिन्नक्षतेरेतन्महि लकारः परंधाम  ।  काठिन्याढ्यं ससागरं सपर्वतं ससप्तद्वीपं सकाननमुज्ज्वलद्रूपं मण्डल-मेवोक्तं लकारेण पृथ्वी देवी महीत्यनेन व्याचक्षते  ।  धियो यो नः प्रचो-दयात्  ।  परमात्मा सदाशिव आदिभूतः परः  ।  स्थाणुभूतेन लकारेण ज्योति-र्लिङ्गमात्मानं धियो बुद्धयः परे वस्तुनि ध्यानेच्छारहिते निर्विकल्पके प्रचो-दयात्प्रेरयेदित्युच्चारणरहितं चेतसैव चिन्तयित्वा भावयेदिति  ।  परो रजसेसावदोमिति तदवसाने परं ज्योतिरमलं हृदि दैवतं चैतन्यं चिल्लिङ्गं हृदया-गारवासिनी हृल्लेखेत्यादिना स्पष्टं वाग्भवकूटं पञ्चाक्षरं पञ्चभूतजनकं पञ्चक-लामयं व्यापठ्यत इति  ।  य एवं वेद  ।  अथ तु परं कामकलाभूतं कामकूट-माहुः  ।  तत्सवितुर्वरेण्यमित्यादिद्वात्रिंशदक्षरीं पठित्वा तदिति परमात्मासदाशिवोऽक्षरं विमलं निरुपाधितादात्म्यप्रतिपादनेन हकाराक्षरं शिवरूपं निर-क्षरमक्षरं व्यालिख्यत इति  ।  तत्परागव्यावृत्तिमादाय शक्तिं दर्शयति  ।  तत्स-वितुरिति पूर्वेणाध्वना सूर्याधश्चन्द्रिकां व्यालिख्य मूलादिब्रह्मरन्ध्रगं साक्षर-मद्वितीयमाचक्षत इत्याह भगवन्तं देवं शिवशक्त्यात्मकमेवोदितम्  ।  शिवोऽयंग्रमं देवं शक्तिरेषा तु जीवजा  ।  सूर्याचन्द्रमसोर्योगाद्धंसस्तत्पदमुच्यते  ॥  १
॥तस्मादुज्जृम्भते कामः कामात्कामः परः शिवः  ।  कार्णोऽयं कामदेवोऽयंवरेण्यं भर्ग उच्यते  ॥  २
॥  तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवः क्षीरं सेचनीयमक्षरंसमधुघ्नमक्षरं परमात्मजीवात्मनोर्योगात्तदिति स्पष्टमक्षरं तृतीयं ह इति तदेवसदाशिव एव निष्कल्मष आद्यो देवोऽन्त्यमक्षरं व्याक्रियते  ।  परमं पदं धीतिधारणं विद्यते जडत्वधारणं महीति लकारः शिवाधस्तात्तु लकारार्थः स्पष्ट-मन्त्यमक्षरं परमं चैतन्यं धियो यो नः प्रचोदयात्परो रजसे सावदोमित्येवंकूटं कामकलालयं षडध्वपरिवर्तको वैष्णवं परमं धामैति भगवांश्चैतस्माद्यएवं वेद  ।  अथैतस्मादपरं तृतीयं शक्तिकूटं प्रतिपद्यते  ।  द्वात्रिंशदक्षर्यागायत्र्या तत्सवितुर्वरेण्यं तस्मादात्मन आकाश आकाशाद्वायुः स्फुरतितदधीनं वरेण्यं समुदीयमानं सवितुर्वा योग्यो जीवात्मपरमात्मसमुद्भवस्तंप्रकाशशक्तिरूपं जीवाक्षरं स्पष्टमापद्यते  ।  भर्गो देवस्य धीत्यनेनाधाररूप-----------------------५३४-
-शिवात्माक्षरं गण्यते  ।  महीत्यादिनाशेषं काम्यं रमणीयं दृश्यं शक्तिकूटंस्पष्टीकृतमिति  ।  एवं पञ्चदशाक्षरं त्रैपुरं योऽधीते स सर्वान्कामानवाप्नोति  ।स सर्वान्भोगानवाप्नोति  ।  स सर्वांल्लोकाञ्जयति  ।  स सर्वा वाचो विजृम्भ-यति  ।  स रुद्रत्वं प्राप्नोति  ।  स वैष्णवं धाम भित्त्वा परं ब्रह्म प्राप्नोति  ।  यएवं वेद  ।  इत्याद्यां विद्यामभिधायैतस्याः शक्तिकूटं शक्तिशिवाद्यं लोपामुद्रे-यम्  ।  द्वितीये धामनि पूर्वेणैव मनुना बिन्दुहीना शक्तिभूतहृल्लेखा क्रोधमु-निनाऽधिष्ठिता  ।  तृतीये धामनि पूर्वस्या एव विद्याया यद्वाग्भवकूटं तेनैवमानवीं चान्द्रीं कौवेरीं विद्यामाचक्षते  ।  मदनाधः शिवं वाग्भवम्  ।  तदूर्ध्वंकामकलामयम्  ।  शक्त्यूर्ध्वं शक्तिमिति मानवी विद्या  ।  चतुर्थे धामनि शिव-शक्त्याख्यं वाग्भवम्  ।  तदेवाधः शिवशक्त्याख्यमन्यत्तृतीयं चेयं चान्द्रीविद्या  ।  पञ्चमे धामनि ध्येयेयं चान्द्री कामाधः शिवाद्यकामा  ।  सैव कौबेरीषष्ठे धामनि व्याचक्षत इति  ।  य एवं वेद  ।  हित्वेकारं तुरीयस्वरं सर्वादौसूर्याचन्द्रमस्केन कामेश्वर्येवागस्त्यसंज्ञा  ।  सप्तमे धामनि तृतीयमेतस्या एवपूर्वोक्तायाः कामाद्यं द्विधाधः कं मदनकलाद्यं शक्तिबीजं वाग्भवाद्यं तयो-रर्धावशिरस्कं कृत्वा नन्दिविद्येयम्  ।  अष्टमे धामनि वाग्भवमागस्त्यं वागर्थ-कलामयं कामकलाभिधं सकलमायाशक्तिः प्रभाकरी विद्येयम्  ।  नवमे धामनिपुनरागस्त्यं वाग्भवं शक्तिमन्मथशिवशक्तिमन्मथोर्वीमायाकामकलालयं चन्द्र-सूर्यानङ्गधूर्जटिमहिमालयं तृतीयं षण्मुखीयं विद्या  ।  दशमे धामनि विद्याप्रका-शितया भूय एवागस्त्यविद्यां पठित्वा भूय एवेमामन्त्यमायां परमशिवविद्येय-मेकादशे धामनि भूय एवागस्त्यं पठित्वा एतस्या एव वाग्भवं यद्घनजं काम-कलालयं च तत्सहजं कृत्वा लोपामुद्रायाः शक्तिकूटराजं पठित्वा वैष्णवी विद्याद्वादशे धामनि व्याचक्षत इति  ॥  ३
॥  य एवं वेद  ।  तान्होवाच भगवान्सर्वेयूयं श्रुत्वा पूर्वां कामाख्यां तुरीयरूपां तुरीयातीतां सर्वोत्कटां सर्वमन्त्रासन-गतां पीठोपपीठदेवतापरिवृतां सकलकलाव्यापिनीं देवतां सामोदां सपरागांसहृदयां सामृतां सकलां सेन्द्रियां सदोदितां परां विद्यां स्पष्टीकृत्वा हृदयेनिधाय विज्ञायानिलयं गमयित्वा त्रिकूटां त्रिपुरां परमां मायां श्रेष्ठां परांवैष्णवीं संनिधाय हृदयकमलकर्णिकायां परां भगवतीं लक्ष्मीं मायां सदोदितांमहावश्यकरीं मदनोन्मादनकारिणीं धनुर्बाणधारिणीं वाग्विजृम्भिणीं चन्द्र-----------------------५३५-
-मण्डलमध्यवर्तिनीं चन्द्रकलां सप्तदशीं महानित्योपस्थितां पाशाङ्कुशमनोज्ञ-पाणिपल्लवां समुद्यदर्कनिभां त्रिनेत्रां विचिन्त्य देवीं महालक्ष्मीं सर्वलक्ष्मीमयींसर्वलक्षणसंपन्नां हृदये चैतन्यरूपिणीं निरञ्जनां त्रिकूटाख्यां स्मितमुखींसुन्दरीं महामायां सर्वसुभगां महाकुण्डलिनीं त्रिपीठमध्यवर्तिनीमकथादि-श्रीपीठे परां भैरवीं चित्कलां महात्रिपुरां देवीं ध्यायेन्महाध्यानयोगेनेयमेवंवेदेति महोपनिषत्  ॥  ४
॥इति त्रिपुरातापिन्युपनिषत्सु प्रथमोपनिषत्  ॥  १
॥अथातो जातवेदसे सुनवाम सोममित्यादि पठित्वा त्रैपुरी व्यक्तिर्लक्ष्यते  ।जातवेदस इत्येकर्चसूक्तस्याद्यमध्यमावसानेषु तत्र स्थानेषु विलीनं बीजसागर-रूपं व्याचक्ष्वेत्यृषय ऊचुः  ।  तान्होवाच भगवाञ्जातवेदसे सुनवाम सोमंतदन्त्यमवाणीं विलोमेन पठित्वा प्रथमस्याद्यं तदेवं दीर्घं द्वितीयस्याद्यं सुन-वाम सोममित्यनेन कौलं वामं श्रेष्ठं सोमं महासौभाग्यमाचक्षते  ।  स सर्व-संपत्तिभूतं प्रथमं निवृत्तिकारणं द्वितीयं स्थितिकारणं तृतीयं सर्गकारणमित्य-नेन करशुद्धिं कृत्वा त्रिपुराविद्यां स्पष्टीकृत्वा जातवेदसे सुनवाम सोममि-त्यादि पठित्वा महाविद्येश्वरीविद्यामाचक्षते त्रिपुरेश्वरीं जातवेदस इति  ।  जातेआद्याक्षरे मातृकायाः शिवसि बैन्दवममृतरूपिणीं कुण्डलिनीं त्रिकोणरूपिणींचेति वाक्यार्थः  ।  एवं प्रथमस्याद्यं वाग्भवम्  ।  द्वितीयं कामकलालयम्  ।जात इत्यनेन परमात्मनो जृम्भणम्  ।  जात इत्यादिना परमात्मा शिवौच्यते  ।  जातमात्रेण कामी कामयते काममित्यादिना पूर्णं व्याचक्षते  ।  तदेवसुनवाम गोत्रारूढं मध्यवर्तिनाऽमृतमध्येनार्णेन मन्त्रार्णान्स्पष्टीकृत्वा  ।  गोत्रेतिनामगोत्रायामित्यादिना स्पष्टं रामकलालयं शेषं वाममित्यादिना  ।  पूर्वेणा-ध्वना विद्येयं सर्वरक्षाकरी व्याचक्षते  ।  एवमेतेन विद्यां त्रिपुरेशीं स्पष्टीकृत्वाजातवेदस इत्यादिना जातो देव एक ईश्वरः परमो ज्योतिर्मन्त्रतो वेति तुरीयंवरं दत्त्वा बिन्दुपूर्णज्योतिःस्थानं कृत्वा प्रथमस्याद्यं द्वितीयं च तृतीयं चसर्वरक्षाकरीसंबन्धं कृत्वा विद्यामात्मासनरूपिणीं स्पष्टीकृत्वा जातवेदसेसुनवाम सोममित्यादि पठित्वा रक्षाकरीं विद्यां स्मृत्वाद्यन्तयोर्धाम्नोः शक्ति-शिवरूपिणीं विनियोज्य स इति शक्त्यात्मकं वर्णं सोममिति शैवात्मकं धामजानीयात्  ।  यो जानीते स सुभगो भवति  ॥  १
॥  एवमेतां चक्रासनगतांत्रिपुरवासिनीं विद्यां स्पष्टीकृत्वा जातवेदसे सुनवाम सोममिति पठित्वा----------------------५३६-
-त्रिपुरेश्वरीविद्यां सदोदितां शिवशक्त्यात्मिकामावेदितां जातवेदाः शिव इतिसेति शक्त्यात्माक्षरमिति शिवादिशक्त्यन्तरालभूतां त्रिकूटादिचारिणीं सूर्या-चन्द्रमस्कां मन्त्रासनगतां त्रिपुरां महालक्ष्मीं सदोदितां स्पष्टीकृत्वा जात-वेदसे सुनवाम सोममित्यादि पठित्वा पूर्वां सदात्मासनरूपां विद्यां स्मृत्वावेद इत्यादिना विश्वाहसंततोदयबैन्दवमुपरि विन्यस्य सिद्धासनस्थांत्रिपुरां मालिनीं विद्यां स्पष्टीकृत्वा जातवेदसे सुनवाम सोममित्यादिपठित्वा त्रिपुरां सुन्दरीं श्रित्वा कले अक्षरे विचिन्त्य मूर्तिभूतां मूर्तिरूपिणींसर्वविद्येश्वरीं त्रिपुरां विद्यां स्पष्टीकृत्वा जातवेदसे इत्यादि पठित्वा त्रिपुरांलक्ष्मीं श्रित्वाऽग्निं निदहाति सैवेयमग्न्यानने ज्वलतीति विचिन्त्य त्रिज्योति-षमीश्वरीं त्रिपुरामम्बां विद्यां स्पष्टीकुर्यात्  ।  एवमेतेन स नः पर्षदति दुर्गाणिविश्वेत्यादिपरप्रकाशिनी प्रत्यग्भूता कार्या  ।  विद्येयमाह्वानकर्मणि सर्वतोधीरेति व्याचक्षते  ।  एवमेतद्विद्याष्टकं महामायादेव्यङ्गभूतं व्याचक्षते  ।  देवाह वै भगवन्तमब्रुवन्महाचक्रनायकं नो ब्रूहीति सार्वकामिकं सर्वाराध्यं सर्व-रूपं विश्वतोमुखं मोक्षद्वारं यद्योगिन उपविश्य परं ब्रह्म भित्त्वा निर्वाणमुप-विशन्ति  ॥  २
॥  तान्होवाच भगवाञ्श्रीचक्रं व्याख्यास्याम इति  ।  त्रिकोणं त्र्यस्रंकृत्वा तदन्तर्मध्यवृत्तमानयष्टिरेखामाकृष्य विशालं नीत्वाग्रतो योनिं कृत्वापूर्वयोन्यग्ररूपिणीं मानयष्टिं कृत्वा तां सर्वोर्ध्वां नीत्वा योनिं कृत्वाद्यं त्रिकोणंचक्रं भवति  ।  द्वितीयमन्तरालं भवति  ।  तृतीयमष्टयोन्यङ्कितं भवति  ।  अथा-ष्टारचक्राद्यन्तविदिक्कोणाग्रतो रेखां नीत्वा साध्याद्याकर्षणबद्धरेखां नीत्वेत्ये-वमथोर्ध्वसंपुटयोन्यङ्कितं कृत्वा कक्षाभ्य ऊर्ध्वगरेखाचतुष्टयं कृत्वा यथाक्रमेणमानयष्टिद्वयेन दशयोन्यङ्कितं चक्रं भवति  ।  अनेनैव प्रकारेण पुनर्दशारचक्रंभवति  ।  मध्यत्रिकोणाग्रचतुष्टयाद्रेखाचराग्रकोणेषु संयोज्य तद्दशारांशतोनीतांमानयष्टिरेखां योजयित्वा चतुर्दशारं चक्रं भवति  ।  ततोऽष्टपत्रसंवृतं चक्रंभवति  ।  षोडशपत्रसंवृतं चक्रं चतुर्द्वारं भवति  ।  ततः पार्थिवं चक्रं चतुर्द्वारंभवति  ।  एवं सृष्टियोगेन चक्रं व्याख्यातम्  ।  नवात्मकं चक्रं प्रातिलोम्येनवा वच्मि  ।  प्रथमं चक्रं त्रैलोक्यमोहनं भवति  ।  साणिमाद्यष्टकं भवति  ।समात्रष्टकं भवति  ।  ससर्वसंक्षोभिण्यादिदशकं भवति  ।  सप्रकटं भवति  ।त्रिपुरयाधिष्ठितं भवति ससर्वसंक्षोभिणीमुद्रया जुष्टं भवति  ।  द्वितीयं सर्वाशा-----------------------५३७-
-परिपूरकं चक्रं भवति सकामाद्याकर्षिणीषोडशकं भवति  ।  सगुप्तं भवति  ।त्रिपुरेश्वर्याधिष्ठितं भवति  ।  सर्वविद्राविणीमुद्रया जुष्टं भवति  ।  तृतीयं सर्व-संक्षोभणं चक्रं भवति  ।  सानङ्गकुसुमाद्यष्टकं भवति  ।  सगुप्ततरं भवति  ।त्रिपुरसुन्दर्याऽधिष्ठितं भवति  ।  सर्वाकर्षिणीमुद्रया जुष्टं भवति  । तुरीयं सर्व-सौभाग्यदायकं चक्रं भवति  ।  ससर्वसंक्षोभिण्यादिद्विसप्तकं भवति  ।  ससंप्रदायंभवति  ।  त्रिपुरवासिन्याधिष्ठितं भवति  ।  ससर्ववशंकरिणीमुद्रया जुष्टं भवति  ।तुरीयान्तं सर्वार्थसाधकं चक्रं भवति  ।  ससर्वसिद्धिप्रदादिदशकं भवति  ।  सक-लकौलं भवति  ।  त्रिपुरामहालक्ष्म्याऽधिष्ठितं भवति  ।  महोन्मादिनीमुद्रया जुष्टंभवति  । षष्ठं सर्वरक्षाकरं चक्रं भवति  ।  ससर्वज्ञत्वादिदशकं भवति  ।  सनिगर्भंभवति  ।  त्रिपुरमालिन्याऽधिष्ठितं भवति  ।  महाङ्कुशमुद्रया जुष्टं भवति  ।सप्तमं सर्वरोगहरं चक्रं भवति  ।  सर्ववशिन्याद्याष्टकं भवति  ।  सरहस्यं भवति  ।त्रिपुरसिद्ध्याऽधिष्ठितं भवति  ।  सखेचरीमुद्रया जुष्टं भवति  ।  अष्टमं सर्व-सिद्धिप्रदं चक्रं भवति  ।  सायुधचतुष्टयं भवति  ।  सपरापररहस्यं भवति  ।त्रिपुराम्बयाऽधिष्ठितं भवति  ।  बीजमुद्रयाऽधिष्ठितं भवति  ।  नवमं चक्रनायकंसर्वानन्दमयं चक्रं भवति  ।  सकामेश्वर्यादित्रिकं भवति  ।  सातिरहस्यं भवति  ।महात्रिपुरसुन्दर्याऽधिष्ठितं भवति  ।  योनिमुद्रया जुष्टं भवति  ।  संक्रामन्ति वैसर्वाणि छदांसि चकाराणि  ।  तदेव चक्रं श्रीचक्रम्  ।  तस्य नाभ्यामग्नि-मण्डले सूर्याचन्द्रमसौ  ।  तत्रॐकारपीठं पूजयित्वा तत्राक्षरं बिन्दुरूपं तद-न्तर्गतव्योमरूपिणीं विद्यां परमां स्मृत्वा महात्रिपुरसुन्दरीमावाह्य  ।  क्षीरेणस्नापिते देवि चन्दनेन विलेपिते  ।  बिल्वपत्रार्चिते देवि दुर्गेऽहं शरणं गतः  ।इत्येकयर्चा प्रार्थ्य मायालक्ष्मीतन्त्रेण पूजयेदिति भगवानब्रवीत्  ।  एतैर्मन्त्रै-र्भगवतीं यजेत्  ।  ततो देवी प्रीता भवति  ।  स्वात्मानं दर्शयति  ।  तस्माद्यएतैर्मन्त्रैर्यजति स ब्रह्म पश्यति  ।  स सर्वं पश्यति  ।  सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।य एवं वेदेति महोपनिषत्  ॥  ३
॥इति त्रिपुरातापिन्युपनिषत्सु द्वितीयोपनिषत्  ॥  २
॥देवा ह वै मुद्राः सृजेमेति भगवन्तमब्रुवन्  ।  तान्होवाच भगवानवनि-कृतजानुमण्डलं विस्तीर्य पद्मासनं कृत्वा मुद्राः सृजतेति  ।  स सर्वानाकर्षयतियो योनिमुद्रामधीते स सर्वं वेत्ति स सर्वफलमश्नुते स सर्वान्भञ्ज-यति स विद्वेषिणं स्तम्भयति  ।  मध्यमे अनामिकोपरि विन्यस्य कनिष्ठिका-----------------------५३८-
-ङ्गुष्ठतोऽधीते मुक्तयोस्तर्जन्योर्दण्डवदधस्तादेवंविधा प्रथमा संपद्यते  ।  सैवमिलितमध्यमा द्वितीया  ।  तृतीयाङ्कुशाकृतिरिति  ।  प्रातिलोम्येन पाणी सङ्घर्ष-यित्वाङ्गुष्ठौ साग्निमौ समाधाय तुरीया  ।  परस्परं कनीयसेदं मध्यमाबद्धेअनामिके दण्डिन्यौ तर्जन्यावालिङ्ग्यावष्टभ्य मध्यमानखमिलिताङ्गुष्ठौ पञ्चमी  ।सैवाग्रेऽङ्कुशाकृतिः षष्ठी  ।  दक्षिणशये वामबाहुं कृत्वाऽन्योन्यानामिके कनीय-सीमध्यगते मध्यमे तर्जन्याक्रान्ते सरलास्वङ्गुष्ठौ खेचरी सप्तमी  ।  सर्वोर्ध्वेसर्वसंहृति स्वमध्यमानामिकान्तरे कनीयसि पार्श्वयोस्तर्जन्यावङ्कुशाढ्ये युक्तासाङ्गुष्ठयोगतोऽन्योन्यं सममञ्जलिं कृत्वाऽष्टमी  ।  परस्परमध्यमापृष्ठवर्तिन्याव-नामिके तर्जन्याक्रान्ते समे मध्यमे आदायाङ्गुष्ठौ मध्यवर्तिनौ नवमी प्रति-पद्यत इति  ।  सैवेयं कनीयसे समे अन्तरितेऽङ्गुष्ठौ समावन्तरितौ कृत्वात्रिखण्डापद्यत इति  ।  पञ्च बाणाः पञ्चाद्या मुद्राः स्पष्टाः  ।  क्रोमङ्कुशा  ।  हस-खूफ्रें खेचरी  ।  हस्रौं बीजाष्टमी वाग्भवाद्या नवमी दशमी च संपद्यत इति  ।य एवं वेद  ।  अथातः कामकलाभूतं चक्रं व्याख्यास्यामो ह्रीं क्लीमैं ब्लूँ स्त्रौमेतेपञ्च कामाः सर्वचक्रं व्यावर्तन्ते  ।  मध्यमं कामं सर्वावसाने संपुटीकृत्य ब्लूंका-रेण संपुटं व्याप्तं कृत्वा द्विरैन्दवेन मध्यवर्तिना साध्यं बद्ध्वा भूर्जपत्रे यजति  ।तच्चक्रं यो वेत्ति स सर्वं वेत्ति  ।  स सकलाँल्लोकानाकर्षयति  ।  सर्वं स्तम्भ-यति  ।  नीलीयुक्तं चक्रं शत्रून्मारयति  ।  गतिं स्तम्भयति  ।  लाक्षायुक्तं कृत्वासकललोकं वशीकरोति  ।  नवलक्षजपं कृत्वा रुद्रत्वं प्राप्नोति  ।  मातृकयावेष्टितं कृत्वा विजयी भवति  ।  भगाङ्ककुण्डं कृत्वाग्निमाधाय पुरुषो हविषाहुत्वा योषितो वशीकरोति  ।  वर्तुले हुत्वा श्रियमतुलां प्राप्नोति  ।  चतुरस्रेहुत्वा वृष्टिर्भवति  ।  त्रिकोणे हुत्वा शत्रून्मारयति  ।  गतिं स्तम्भयति  ।पुष्पाणि हुत्वा जिवयी भवति  ।  महारसैर्हुत्वा परमानन्दनिर्भरो भवति  ।गणानां त्वा गणपतिं हवामहे कविं कवीनामुपमश्रवस्तमम्  ।  ज्येष्ठ-राजं ब्रह्मणां ब्रह्मणस्पत आ नः शृण्वन्नूतिभिः सीद सादनम्  ।  इत्ये-वमाद्यमक्षरं तदन्त्यबिन्दुपूर्णमित्यनेनाङ्गं स्पृशति  ।  गं गणेशाय नम इतिगणेशं नमस्कुर्वीत  ।  ॐ नमो भगवते भस्माङ्गरागायोग्रतेजसे हन हनदह दह पच पच मथ मथ विध्वंसय विध्वंसय हलभञ्जन शूलमूले व्यञ्जन-सिद्धिं कुरु कुरु समुद्रं पूर्वप्रतिष्ठितं शोषय शोषय स्तम्भय स्तम्भय परमन्त्र-परयन्त्रपरतन्त्रपरदूतपरकटकपरच्छेदनकर विदारय विदारय च्छिन्धि च्छिन्धि----------------------५३९-
-ह्रीं फट् स्वाहा  ।  अनेन क्षेत्राध्यक्षं पूजयेदिति  ।  कुलकुमारि विद्महे मन्त्रको-टिषु धीमहि  ।  तन्नः कौलिः प्रचोदयात्  ।  इति  ।  कुमार्यर्चनं कृत्वा यो वै साध-कोऽभिलिखति सोऽमृतत्वं गच्छति  ।  स यश आप्नोति  ।  स परमायुष्यमथ-वा परं ब्रह्म भित्त्वा तिष्ठति  ।  य एवं वेदेति महोपनिषत्  ॥इति त्रिपुरातापिन्युपनिषत्सु तृतीयोपनिषत्  ॥  ३
॥देवा ह वै भगवन्तमव्रुवन्देव गायत्रं हृदयं नो व्याख्यातं त्रैपुरं सर्वोत्त-मम्  ।  जातवेदससूक्तेनाख्यातं नस्त्रैपुराष्टकम्  ।  यदिष्ट्वा मुच्यते योगी जन्म-संसारबन्धनात्  ।  अथ मृत्युंजयं नो ब्रूहीत्येवं ब्रुवतां सर्वेषां देवानां श्रुत्वेदंवाक्यमथातस्त्र्यम्बकेनानुष्टुभेन मृत्युंजयं दर्शयति  ।  कस्मान्त्रयम्बकमिति  ।त्रयाणां पुराणामम्बकं स्वामिनं तस्मादुच्यते त्र्यम्बकमिति  ।  अथ कस्मादुच्यतेयजामह इति  ।  यजामहे सेवामहे वस्तु महेत्यक्षरद्वयेन कूटत्वेनाक्षरैकेणमृत्युंजयमित्युच्यते तस्मादुच्यते यजामह इति  ।  अथ कस्मादुच्यते सुगन्धि-मिति  ।  सर्वतो यश आप्नोति  ।  तस्मादुच्यते सुगन्धिमिति  ।  अथ कस्मादु-च्यते पुष्टिवर्धनमिति  ।  यत्सर्वांल्लोकान्सृजति यत्सर्वांल्लोकांस्तारयति यत्सर्वां-ल्लोकान्व्याप्नोति तस्मादुच्यते पुष्टिवर्धनमिति  ।  अथ कस्मादुच्यते उर्वारुक-मिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीयेति  ।  संल्लग्नत्वादुर्वारुकमिव मृत्योः संसारबन्धना-त्संल्लग्नत्वाद्बद्धत्वान्मोक्षीभवति मुक्तो भवति  ।  अथ कस्मादुच्यते मामृता-दिति अमृतत्वं प्राप्नोत्यक्षरं प्राप्नोति स्वयं रुद्रो भवति  ।  देवा ह वै भगव-न्तमूचुः सर्वं नो व्याख्यातम्  ।  अथ कैर्मन्त्रैः स्तुता भगवती स्वात्मानं दर्श-यति तान्सर्वाञ्छैवान्वैष्णवान्सौरान्गाणेशान्नो ब्रूहीति  ।  स होवाच भगवां-स्र्यम्बकेनानुष्टुभेन मृत्युंजयमुपासयेत्  ।  पूर्वेणाध्वना व्याप्तमेकाक्षरमितिस्मृतम्  ।  ॐ नमः शिवायेति याजुषमन्त्रोपासको रुद्रत्वं प्राप्नोति  ।  कल्याणंप्राप्नोति  ।  य एवं वेद  ।  तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीवचक्षुराततम्  ।  विष्णोः सर्वतोमुखस्य स्नेहो यथा पललपिण्डमोतप्रोतमनुव्याप्तंव्यतिरिक्तं व्याप्नुत इति व्याप्नुवतो विष्णोस्तत्परमं पदं परं व्योमेति परमं पदंपश्यन्ति वीक्षन्ते  ।  सूरयो ब्रह्मादयो देवास इति सदा हृदय आदधते  ।तस्माद्विष्णोः स्वरूपं वसति तिष्ठति भूतेष्विति वासुदेव इति  ।  ॐ नम इतित्रीण्यक्षराणि  ।  भगवत इति चत्वारि  ।  वासुदेवायेति पञ्चाक्षराणि  ।  एतद्वै----------------------५४०-
-वासुदेवस्य द्वादशार्णमभ्येति  ।  सोपप्लवं तरति  ।  स सर्वमायुरेति  ।  विन्दतेप्राजापत्यं रायस्पोषं गौपत्यं च तमश्नुते प्रत्यगानन्दं ब्रह्मपुरुषं प्रणवस्वरूपम-कार उकारो मकार इति  ।  तानेकधा संभवति तदोमिति  ।  हंसः शुचिषद्वसु-रन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत्  ।  नृषद्वरसदृतसद्व्योमसदब्जा गोजाऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत्  ।  हंस इत्येतन्मनोरक्षरद्वितीयेन प्रभापुञ्जेनसौरेण धृतमब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं सत्या-प्रभा-पुञ्जि-न्युषा-संध्या-प्रज्ञाभिः शक्तिभिः पूर्वं सौरमधीयानः सर्वं फलमश्नुते  ।  स व्योम्नि परमे धामनिसौरे निवसते  ।  गणानां त्वेति त्रैष्टुभेन पूर्वेणाध्वना मनुनैकार्णेन गणाधिप-मभ्यर्च्य गणेशत्वं प्राप्नोति  ।  अथ गायत्री सावित्री सरस्वत्यजपा मातृकाप्रोक्ता तया सरवमिदं व्याप्तम्  ।  ऐं वागीश्वरि विद्महे क्लीं कामेश्वरि धीमहि  ।सौस्तन्नः शक्तिः प्रचोदयादिति  ।  गायत्री प्रातः सावित्री मध्यन्दिने सरस्वतीसायमिति निरन्तरमजपा  ।  हंस इत्येव मातृका  ।  पञ्चाशद्वर्णविग्रहेणाकारा-दिक्षकारान्तेन व्याप्तानि भुवनानि शास्त्राणि छन्दांसीत्येवं भगवती सर्वंव्याप्नोतीत्येव तस्यै वै नमो नम इति  ।  तान्भगवानब्रवीदेतैर्मन्त्रैर्नित्यं देवींयः स्तौति स सर्वं पश्यति  ।  सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  य एवं वेदेत्युपनिषत्  ॥इति त्रिपुरातापिन्युपनिषत्सु चतुर्थोपनिषत्  ॥  ४
॥देवा ह वै भगवन्तमब्रुवन्स्वामिन्नः कथितं स्फुटं क्रियाकाण्डं सविषयंत्रैपुरमिति  ।  अथ परमनिर्विशेषं कथयस्वेति  ।  तान् होवाच भगवांस्तुरीययामाययाऽन्त्यया निर्दिष्टं परमं ब्रह्मेति  ।  परमपुरुषं चिद्रूपं परमात्मेति  ।  श्रोतामन्ता द्रष्टाऽऽदेष्टा स्प्रष्टा घोष्टा विज्ञाता प्रज्ञाता सर्वेषां पुरुषाणामन्तःपुरुषः सआत्मा स विज्ञेय इति  ।  न तत्र लोका अलोका न तत्र देवा अदेवाः पश-वोऽपशवस्तापसो न तापसः पौल्कसो न पौल्कसो विप्रा न विप्राः  ।  स इत्ये-कमेव परं ब्रह्म विभ्राजते निर्वाणम्  ।  न तत्र देवा ऋषयः पितर ईशते प्रति-बुद्धः सर्वविद्येति  ।  तत्रैते श्लोका भवन्ति -- अतो निर्विषयं नित्यं मनः कार्यंमुमुक्षुणा  ।  यतो निर्विषयो नाम मनसो मुक्तिरिष्यते  ॥  १
॥  मनो हिद्विविधं प्रोक्तं शुद्धं चाशुद्धमेव च  ।  अशुद्धं कामसंकल्पं शुद्धं कामविवर्जि-तम्  ॥  २
॥  मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः  ।  बन्धनं विषयासक्तंमुक्त्यै निर्विषयं मनः  ॥  ३
॥  निरस्तविषयासङ्गं संनिरुध्य मनो हृदि  ।यदा यात्यमनीभावस्तदा तत्परमं पदम्  ॥  ४
॥  तावदेव निरोद्धव्यं यावद्धृ-----------------------५४१-
-दिगतं क्षयम्  ।  एतज्ज्ञानं च ध्यानं च शेषोऽन्यो ग्रन्थविस्तरः  ॥  ५
॥  नैवचिन्त्यं न चाचिन्त्यं नाचिन्त्यं चिन्त्यमेव च  ।  पक्षपातविनिर्मुक्तं ब्रह्म संपद्यतेध्रुवम्  ॥  ६
॥  स्वरेण संल्लयेद्योगी स्वरं संभावयेत्परम्  ।  अस्वरेण तुभावेन न भावो भाव इष्यते  ॥  ७
॥  तदेव निष्कलं ब्रह्म निर्विकल्पं निरञ्ज-नम्  ।  तद्ब्रह्माहमिति ज्ञात्वा ब्रह्म संपद्यते क्रमात्  ॥  ८
॥  निर्विकल्पमनन्तंच हेतुदृष्टान्तवर्जितम्  ।  अप्रमेयमनाद्यन्तं यज्ज्ञात्वा मुच्यते बुधः  ॥  ९
॥  ननिरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो न च साधकः  ।  न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा पर-मार्थता  ॥  १०
॥  एक एवात्मा मन्तव्यो जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु  ।  स्थानत्रयव्यती-तस्य पुनर्जन्म न विद्यते  ॥  ११
॥  एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः  ।एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत्  ॥  १२
॥  घटसंवृतमाकाशं नीयमानेघटे यथा  ।  घटो नीयेत नाकाशं तथा जीवो नभोपमः  ॥  १३
॥  घटवद्विवि-धाकारं भिद्यमानं पुनः पुनः  ।  तद्भेदे च न जानाति स जानाति च नित्यशः॥  १४
॥  शब्दमायावृतो यावत्तावत्तिष्ठति पुष्कले  ।  भिन्ने तमसि चैकत्वमेकएवानुपश्यति  ॥  १५
॥  शब्दार्णमपरं ब्रह्म तस्मिन्क्षीणे यदक्षरम्  ।  तद्विद्वा-नक्षरं ध्यायेद्यदीच्छेच्छान्तिमात्मनः  ॥  १६
॥  द्वे ब्रह्मणी हि मन्तव्ये शब्द-ब्रह्म परं च यत्  ।  शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति  ॥  १७
॥  ग्रन्थ-मभ्यस्य मेधावी ज्ञानविज्ञानतत्परः  ।  पलालमिव धान्यार्थी त्यजेद्ग्रन्थम-शेषतः  ॥  १८
॥  गवामनेकवर्णानां क्षीरस्याप्येकवर्णता  ।  क्षीरवत्पश्यति ज्ञानीलिङ्गिनस्तु गवां यथा  ॥  १९
॥  ज्ञाननेत्रं समाधाय स महत्परमं पदम्  ।निष्कलं निश्चलं शान्तं ब्रह्माहमिति संस्मरेत्  ॥  २०
॥  इत्येकं परब्रह्मरूपंसर्वभूताधिवासं तुरीयं जानीते सोऽक्षरे परमे व्योमन्यधिवसति  ।  य एतांविद्यां तुरीयां ब्रह्मयोनिस्वरूपां तामिहायुषे शरणमहं प्रपद्ये  ।  आकाशाद्यनु-क्रमेण सर्वेषां वा एतद्भूतानामाकाशः परायणम्  ।  सर्वाणि ह वा इमानिभूतान्याकाशादेव जायन्ते  ।  आकाश एव लीयन्ते  ।  तस्मादेव जातानिजीवन्ति  ।  तस्मादाकाशजं बीजं विन्द्यात्  ।  तदेकाकाशपीठं स्पार्शनं पीठंतेजःपीठममृतपीठं रत्नपीठं जानीयात्  ।  यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।तस्मादेतां तुरीयां श्रीकामराजीयामेकादशधा भिन्नामेकाक्षरं ब्रह्मेति योजानीते स तुरीयं पदं प्राप्नोति  ।  य एवं वेदेति महोपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥इति त्रिपुरातापिन्युपनिषत्सु पञ्चमोपनिषत्  ॥  ५
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति श्रीत्रिपुरातापिन्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ८३
॥----------------------५४२-
-देव्युपनिषत्  ॥  ८४
॥श्रीदेव्युपनिषद्विद्यावेद्यापारसुखाकृति  ।त्रैपदं ब्रह्मचैतन्यं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  सर्वे वै देवा देवीमुपतस्थुः  ।  कासि त्वं महादेवि  ।  साब्रवीदहंब्रह्मस्वरूपिणी  ।  मत्तः प्रकृतिपुरुषात्मकं जगच्छून्यं चाशून्यं च अहमानन्दा-नानन्दाः विज्ञानाविज्ञाने अहम्  ।  ब्रह्मा ब्रह्मणी वेदितव्ये  ।  इत्याहाथर्वणीश्रुतिः  ।  अहं पञ्च भूतान्यपञ्चभूतानि  ।  अहमखिलं जगत्  ।  वेदोऽहमवेदोऽहम्  ।विद्याहमविद्याहम्  ।  अजाहमनजाहम्  ।  अधश्चोर्ध्वं च तिर्यक्चाहम्  ।  अहं रुद्रेभि-र्वसुभिश्चराम्यहमादित्यैरुत विश्वदेवैः  ।  अहं मित्रावरुणावुभौ बिभर्म्यहमिन्द्राग्नीअहमश्विनावुभौ  ।  अहं सोमं त्वष्टारं पूषणं भगं दधाम्यहम्  ॥  १
॥  विष्णुमुरुक्रमंब्रह्माणमुत प्रजापतिं दधामि  ।  अहं दधामि द्रविणं हविष्मते सुप्राव्ये३
यजमा-नाय सुन्वते  ॥  २
॥  अहं राष्ट्री सङ्गमनी वसूनामहं सुवे पितरमस्य मूर्धन्ममयोनिरप्स्वन्तः समुद्रे  ।  एवं वेद स देवीपदमाप्नोति  ।  ते देवा अब्रुवन्  ।नमो देव्यै महादेव्यै शिवायै सततं नमः  ।  नमः प्रकृत्यै भद्रायै नियताःप्रणताः स्म ताम्  ॥  ३
॥  तामग्निवर्णां तपसा ज्वलन्तीं वैरोचनीं कर्मफलेषुजुष्टाम्  ।  दुर्गां देवीं शरणमहं प्रपद्ये सुतरां नाशयते तमः  ॥  ४
॥  देवींवाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति  ।  सा नो मन्द्रेषमूर्जंदुहाना धेनुर्वागस्मानुपसुष्टुतैतु  ॥  ५
॥  कालरात्रिं ब्रह्मस्तुतां वैष्णवीं स्कन्द-मातरम्  ।  सरस्वतीमदितिं दक्षदुहितरं नमामः पावनां शिवाम्  ॥  ६
॥  महा-लक्ष्मीश्च विद्महे सर्वसिद्धिश्च धीमहि  ।  तन्नो देवी प्रचोदयात्  ॥  ७
॥  अदि-तिर्ह्यजनिष्ट दक्ष या दुहिता तव  ।  तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमृतबन्धवः॥  ८
॥  कामो योनिः कामकला वज्रपाणिर्गुहा हसा  ।  मातरिश्वाभ्रमिन्द्रःपुनर्गुहा सकला मायया च पुनः कोशा विश्वमाता दिवि द्योम्  ॥  ९
॥  एषा-ऽऽत्मशक्तिः  ।  एषा विश्वमोहिनी पाशाङ्कुशधनुर्बाणधरा  ।  एषा श्रीमहाविद्या  ।य एवं वेद स शोकं तरति  ।  नमस्ते अस्तु भगवति भवती मातरस्मान्पातुसर्वतः  ।  सैषाऽष्टौ वसवः  । सैषैकादश रुद्राः  । सैषा द्वादशादित्याः  ।  सैषाविश्वेदेवाः सोमपा असोमपाश्च  ।  सैषा यातुधाना असुरा रक्षांसि पिशाच-यक्षाः सिद्धाः  ।  सैषा सत्त्वरजस्तमांसि  । सैषा प्रजापतीन्द्रमनवः  ।  सैषा ग्रहा----------------------५४३-
-नक्षत्रज्योतींषि कलाकाष्टादिकालरूपिणी  ।  तामहं प्रणौमि नित्यम्  ।  तापाप-हारिणीं देवीं भुक्तिमुक्तिप्रदायिनीम्  ।  अनन्तां विजयां शुद्धां शरण्यां शिवदांशिवाम्  ॥  १०
॥  वियदाकारसंयुक्तं वीतिहोत्रसमन्वितम्  ।  अर्धेन्दुलसितंदेव्या बीजं सर्वार्थसाधकम्  ॥  ११
॥  एवमेकाक्षरं मन्त्रं यतयः शुद्धचेतसः  ।ध्यायन्ति परमानन्दमया ज्ञानाम्बुराशयः  ॥  १२
॥  वाङ्मया ब्रह्मभूस्तस्मा-त्षष्ठं वक्त्रसमन्वितम्  ।  सूर्यो वामश्रोत्रबिन्दुः संयुताष्टतृतीयकः  ॥  १३
॥नारायणेन संयुक्तो वायुश्चाधरसंयुतः  ।  विच्चे नवार्णकोऽर्णः स्यान्महदान-न्ददायकः  ॥  १४
॥  हृत्पुण्डरीकमध्यस्थां प्रातःसूर्यसमप्रभाम्  ।  पाशाङ्कुश-धरां सौम्यां वरदाभयहस्तकाम्  ।  त्रिनेत्रां रक्तवसनां भक्तकामदुघां भजे॥  १५
॥  नमामि त्वामहं देवीं महाभयविनाशिनीम्  ।  महादुर्गप्रशमनींमहाकारुण्यरूपिणीम्  ॥  १६
॥  यस्याः स्वरूपं ब्रह्मादयो न जानन्ति तस्मा-दुच्यतेऽज्ञेया  ।  यस्या अन्तो न विद्यते तस्मादुच्यतेऽनन्ता  ।  यस्या ग्रहणंनोपलभ्यते तस्मादुच्यतेऽलक्ष्या  ।  यस्या जननं नोपलभ्यते तस्मादुच्यतेऽजा  ।एकैव सर्वत्र वर्तते तस्मादुच्यत एका  ।  एकैव विश्वरूपिणी तस्मादुच्यतेनैका  ।  अत एवोच्यतेऽज्ञेयाऽनन्ताऽलक्ष्याऽजैका नैकेति  ।  मन्त्राणं मातृका देवीशब्दानां ज्ञानरूपिणी  ।  ज्ञानानां चिन्मयातीता शून्यानां शून्यसाक्षिणी॥  १७
॥  यस्याः परतरं नास्ति सैषा दुर्गा प्रकीर्तिता दुर्गात्संत्रायतेयस्माद्देवी दुर्गेति कथ्यते  ॥  १८
॥  प्रपद्ये शरणं देवीं दुंदुर्गे दुरितं हर  ॥तां दुर्गां दुर्गमां देवीं दुराचारविघातिनीम्  ।  नमामि भवभीतोऽहं संसारा-र्णवतारिणीम्  ॥  १९
॥  इदमथर्वशीर्षं योऽधीते स पञ्चाथर्वशीर्षजपफलम-वाप्नोति  । इदमथर्वशीर्षं ज्ञात्वा योऽर्चां स्थापयति  ।  शतलक्षं प्रजप्त्वापिसोऽर्चासिद्धिं च विन्दति  ।  शतमष्टोत्तरं चास्याः पुरश्चर्याविधिः स्मृतः  ॥  २०
॥दशवारं पठेद्यस्तु सद्यः पापैः प्रमुच्यते  ।  महादुर्गाणि तरति महादेव्याः प्रसा-दतः  ॥  २१
॥  प्रातरधीयानो रात्रिकृतं पापं नाशयति  ।  सायमधीयानोदिवसकृतं पापं नाशयति  ।  तत्सायंप्रातः प्रयुञ्जानः पापोऽपापो भवति  ।निशीथे तुरीयसंध्यायां जप्त्वा वाक्सिद्धिर्भवति  ।  नूतनप्रतिमायां जप्त्वादेवतासांनिध्यं भवति  ।  प्राणप्रतिष्ठायां जप्त्वा प्राणानां प्रतिष्ठा भवति  ।भौमाश्विभ्यां महादेवीसंनिधौ जप्त्वा महामृत्युं तरति  ।  य एवं वेदेत्युप-निषत्  ॥  २२
॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति देव्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ८४
॥----------------------५४४-
-त्रिपुरोपनिषत्  ॥  ८५
॥त्रिपुरोपनिषद्वेद्यपारमैश्वर्यवैभवम्  ।अखण्डानन्दसाम्राज्यं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥ॐ तिस्रः पुरस्त्रिपथा विश्वचर्षणा अन्नाकथा अक्षराः संनिविष्टाः  ।  अधि-ष्ठायैना अजरा पुराणी महत्तरा महिमा देवतानाम्  ॥  १
॥  नवयोनीर्नव-चक्राणि दधिरे नवैव योगा नव योगिन्यश्च  ।  नवानां चक्रा अधिनाथास्योना नव भद्रा नव मुद्रा महीनाम्  ॥  २
॥  एका स आसीत्प्रथमा सानवासीदासोनविंशादासोनत्रिंशात्  ।  चत्वारिंशादथ तिस्रः समिधा उशती-रिव मातरो मा विशन्तु  ॥  ३
॥  ऊर्ध्वज्वलज्ज्वलनं ज्योतिरग्रे तमो वै तिर-श्चीनमजरं तद्रजोऽभूत्  ।  आनन्दनं मोदनं ज्योतिरिन्दोरेता उ वै मण्डलामण्डयन्ति  ॥  ४
॥  यास्तिस्रो रेखाः सदनानि भूस्त्रीस्त्रिविष्टपास्त्रिगुणास्त्रिप्र-काराः  ।  एतत्त्रयं पूरकं पूरकाणां मन्त्री प्रथते मदनो मदन्या  ॥  ५
॥  मद-न्तिका मानिनी मङ्गला च सुभागा च सा सुन्दरी सिद्धिमत्ता  ।  लज्जामतिस्तुष्टिरिष्टा च पुष्टा लक्ष्मीरुमा ललिता लालपन्ती  ॥  ६
॥  इमां विज्ञायसुधिया मदन्ती परिस्रुता तर्पयन्तः स्वपीठम्  ।  नाकस्य पृष्ठे महतो वसन्तिपरं धाम त्रैपुरं चाविशन्ति  ॥  ७
॥  कामो योनिः कामकला वज्रपाणिर्गुहा-हसा मातरिश्वाभ्रमिन्द्रः  ।  पुनर्गुहा सकला मायया च पुरूच्येषा विश्वमा-तादिविद्या  ॥  ८
॥  षष्ठं सप्तममथ वह्निसारथिमस्या मूलत्रिकमादेशयन्तः  ।कथ्यं कविं कल्पकं काममीशं तुष्टुवांसो अमृतत्वं भजन्ते  ॥  ९
॥  पुरं हन्त्री-मुखं विश्वमातू रवे रेखा स्वरमध्यं तदेषा  ।  वृहत्तिथिर्दश पञ्च च नित्यासषोडशीकं पुरमध्यं बिभर्ति  ॥  १०
॥  यद्वा मण्डलाद्वा स्तनबिम्बमेकं मुखंचाधस्त्रीणि गुहासदनानि  ।  कामी कलां कामरूपां चिकित्वा नरो जायतेकामरूपश्च कामः  ॥  ११
॥  परिस्रुतं झषमाजं फलं च भक्तानि योनीः सुप-रिष्कृताश्च  ।  निवेदयन्देवतायै महत्यै स्वात्मीकृते सुकृते सिद्धिमेति  ॥  १२
॥सृण्येव सितया विश्वचर्षणिः पाशेनैव प्रतिबध्नात्यभीकाम्  ।  इषुभिः पञ्चभि-र्धनुषा च विध्यत्यादिशक्तिररुणा विश्वजन्या  ॥  १३
॥  भगः शक्तिर्भगवा-न्काम ईश उभा दाताराविह सौभगानाम्  ।  समप्रधानौ समसत्त्वौ समोजौ----------------------५४५-
-तयोः शक्तिरजरा विश्वयोनिः  ॥  १४
॥  परिस्रुता हविषा भावितेन प्रसंकोचेगलिते वैमनस्कः  ।  शर्वः सर्वस्य जगतो विधाता धर्ता हर्ता विश्वरूपत्वमेति॥  १५
॥  इयं महोपनिषत्त्रैपुर्या यामक्षयं परमो गीर्भिरीट्टे  ।  एषर्ग्यजुः पर-मेतच्च सामायमथर्वेयमन्या च विद्या  ॥  १६
॥  ॐ ह्रीमॐ ह्रीमित्युपनिषत्  ॥हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इति श्रीत्रिपुरोपनिषत्समाप्ता  ॥  ८५
॥कठरुद्रोपनिषत्  ॥  ८६
॥परिव्रज्याधर्मपूगालंकारा यत्पदं ययुः  ।तदहं कठविद्यार्थं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ ॥  देवा ह वै भगवन्तमब्रुवन्नधीहि भगवन्ब्रह्मविद्याम्  ।  स प्रजा-पतिरब्रवीत्सशिखान्केशान्निष्कृष्य विसृज्य यज्ञोपवीतं निष्कृष्य पुत्रं दृष्ट्वा त्वंब्रह्मा त्वं यज्ञस्त्वं वषट्कारस्त्वमॐकारस्त्वं स्वाहा त्वं स्वधा त्वं धाता त्वंविधाता त्वं प्रतिष्ठाऽसीति वदेत्  ।  अथ पुत्रो वदत्यहं ब्रह्माहं यज्ञोऽहं वष-ट्कारोऽहमॐकारोऽहं स्वाहाहं स्वधाहं धाताहं विधाताहं त्वष्टाहं प्रतिष्ठास्मीति  ।तान्येतान्यनुव्रजन्नाश्रुमापातयेत्  ।  यदश्रुमापातयेत्प्रजां विच्छिन्द्यात्  ।  प्रद-क्षिणमावृत्त्यैतच्चैतच्चानवेक्षमाणाः प्रत्यायन्ति  ।  स स्वर्ग्यो भवति ब्रह्मचारीवेदमधीत्य वेदोक्ताचरितब्रह्मचर्यो दारानाहृत्य पुत्रानुत्पाद्य ताननुपाधिभिर्वि-तत्येष्ट्वा च शक्तितो यज्ञैः  ।  तस्य संन्यासो गुरुभिरनुज्ञातस्य बान्धवैश्च  ।सोऽरण्यं परेत्य द्वादशरात्रं पयसाग्निहोत्रं जुहुयात्  ।  द्वादशरात्रं पयोभक्षास्यात्  ।  द्वादशरात्रस्यान्ते अग्नये वैश्वानराय प्रजापतये च प्राजापत्यं चरुंवैष्णवं त्रिकपालमग्निं संस्थितानि पूर्वाणि दारुपात्राण्यग्नौ जुहुयात्  ।  मृण्म-यान्यप्सु जुहुयात्  । तैजसानि गुरवे दद्यात्  ।  मा त्वं मामपहाय परागाः  ।नाहं त्वामपहाय परागामिति  ।  गार्हपत्यदक्षिणाप्न्याहवनीयेष्वरणिदेशाद्भस्म-मुष्टिं पिबेदित्येके  ।  सशिखान्केशान्निष्कृष्य विसृज्य यज्ञोपवीतं भूःस्वाहेत्यप्सुजुहुयात्  ।  अत ऊर्ध्वमनशनमपां प्रवेशमग्निप्रवेशं वीराध्वानं महाप्रस्थानं----------------------५४६-
-वृद्धाश्रमं वा गच्छेत्  ।  पयसा यं प्राश्नीयात्सोऽस्य सायंहोमः  ।  यत्प्रातः सोऽयंप्रातः  ।  यद्दर्शे तद्दर्शनम्  ।  यत्पौर्णमास्ये तत्पौर्णमास्यम्  ।  यद्वसन्ते केशश्मश्रु-लोमनखानि वापयेत्सोऽस्याग्निष्टोमः  ।  संन्यस्याग्निं न पुनरावर्तयेन्मृत्यु-र्जयमावहमित्यध्यात्ममन्त्रान्पठेत्  ।  स्वस्ति सर्वजीवेभ्य इत्युक्त्वाऽऽत्मानमनन्यंध्यायन् तदूर्ध्वबाहुर्विमुक्तमार्गो भवेत्  ।  अनिकेतश्चरेत्  ।  भिक्षाशी यत्किं-चिन्नाद्यात्  ।  लवैकं न धावयेज्जन्तुसंरक्षणार्थं वर्षवर्जमिति  ।  तदपि श्लोकाभवन्ति-कुण्!डिकां चमसं शिक्यं त्रिविष्टपमुपानहौ  ।  शीतोपघातिनीं कन्थांकौपीनाच्छादनं तथा  ॥  १
॥  पवित्रं स्नानशाटीं च उत्तरासङ्गमेव च  ।यज्ञोपवीतं वेदांश्च सर्वं तद्वर्जयेद्यतिः  ॥  २
॥  स्नानं पानं तथा शौचमद्भिःपूताभिराचरेत्  ।  नदीपुलिनशायी स्याद्देवागारेषु वा स्वपेत्  ॥  ३
॥  नात्यर्थंसुखदुःखाभ्यां शरीरमुपतापयेत्  ।  स्तूयमानो न तुष्येत निन्दितो नशपेत्परान्  ॥  ४
॥  ब्रह्मचर्येण संतिष्ठेदप्रमादेन मस्करी  ।  दर्शनं स्पर्शनंकेलिः कीर्तनं गुह्यभाषणम्  ॥  ५
॥  संकल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिर्वृत्तिरेवच  ।  एतन्मैथुनमष्टाङ्गं प्रवदन्ति मनीषिणः  ॥  ६
॥  विपरीतं ब्रह्मचर्यमनुष्ठेयंमुमुक्षुभिः  ।  यज्जगद्भासकं भानं नित्यं भाति स्वतः स्फुरत्  ॥  ७
॥  स एवजगतः साक्षी सर्वात्मा विमलाकृतिः  ।  प्रतिष्ठा सर्वभूतानां प्रज्ञानघनलक्षणः॥  ८
॥  न कर्मणा न प्रजया न चान्येनापि केनचित्  ।  ब्रह्मवेदनमात्रेणब्रह्माप्नोत्येव मानवः  ॥  ९
॥  तद्विद्याविषयं ब्रह्म स्तयज्ञानसुखाद्वयम्  ।  संसारेच गुहावाच्ये मायाज्ञानादिसंज्ञके  ॥  १०
॥  निहितं ब्रह्म यो वेद परमेव्योम्नि संज्ञिते  ।  सोऽश्नुते  सकलान्कामान्क्रमेणैव द्विजोत्तमः  ॥  ११
॥प्रत्यगात्मानमज्ञानमायाशक्तेश्च साक्षिणम्  ।  एकं ब्रह्माहमस्मीति ब्रह्मैवभवति स्वयम्  ॥  १२
॥  ब्रह्मभूतात्मनस्तस्मादेतस्माच्छक्तिमिश्रितात्  ।उपञ्चीकृत आकाशसंभूतो रज्जुसर्पवत्  ॥  १३
॥  आकाशाद्वायुसंज्ञस्तुस्पर्शोऽपञ्चीकृतः पुनः  ।  वायोरग्निस्तथा चाग्नेराप अद्भ्यो वसुन्धरा॥  १४
॥  तानि भूतानि सूक्ष्माणि पञ्चीकृत्येश्वरस्तदा  ।  तेभ्य एवविसृष्टं तद्ब्रह्माण्डादि शिवेन ह  ॥  १५
॥  ब्रह्माण्डस्योदरे देवा दानवायक्षकिन्नराः  ।  मनुष्याः पशुपक्ष्याद्यास्तत्तत्कर्मानुसारतः  ॥  १६
॥  अस्थि-स्नाय्वादिरूपोऽयं शरीरं भाति देहिनाम्  ।  योऽयमन्नमयो ह्यात्मा भाति सर्व-----------------------५४७-
-शरीरिणः  ॥  १७
॥  ततः प्राणमयो ह्यात्मा विभिन्नश्चान्तरस्थितः  ।  ततोविज्ञान आत्मा तु ततोऽन्यश्चान्तरः स्वतः  ॥  १८
॥  आनन्दमय आत्मा तुततोऽन्यश्चान्तरस्थितः  ।  योऽयमन्नमयः सोऽयं पूर्णः प्राणमयेन तु  ॥  १९
॥मनोमयेन प्राणोऽपि तथा पूर्णः स्वभावतः  ।  तथा मनोमयो ह्यात्मा पूर्णोज्ञानमयेन तु  ॥  २०
॥  आनन्देन सदा पूर्णः सदा ज्ञानमयः सुखम्  ।  तथा-नन्दमयश्चापि ब्रह्मणोऽन्येन साक्षिणा  ॥  २१
॥  सर्वान्तरेण पूर्णश्च ब्रह्मनान्येन केनचित्  ।  यदिदं ब्रह्मपुच्छाख्यं सत्यज्ञानाद्वयात्मकम्  ॥  २२
॥सारमेव रसं लब्ध्वा साक्षाद्देही सनातनम्  ।  सुखी भवति सर्वत्र अन्यथासुखता कुतः  ॥  २३
॥  असत्यस्मिन्परानन्दे स्वात्मभूतेऽखिलात्मनाम्  ।  कोजीवति नरो जन्तुः को वा नित्यं विचेष्टते  ॥  २४
॥  तस्मात्सर्वात्मना चित्तेभासमानो ह्यसौ नरः  ।  आनन्दयति दुःखाढ्यं जीवात्मानं सदा जनः  ॥  २५
॥यदा ह्येवैष एतस्मिन्नदृश्यत्वादिलक्षणे  ।  निर्भेदं परमाद्वैतं विन्दते च महा-यतिः  ॥  २६
॥  तदेवाभयमत्यन्तकल्याणं परमाभृतम्  ।  सद्रूपं परमं ब्रह्मत्रिपरिच्छेदवर्जितम्  ॥  २७
॥  यदा ह्येवैष एतस्मिन्नल्पमप्यन्तरं नरः  ।  विजा-नाति तदा तस्य भयं स्यान्नात्र संशयः  ॥  २८
॥  अस्यैवानन्दकोशेन स्तम्बान्ताविष्णुपूर्वकाः  ।  भवन्ति सुखिनो नित्यं तारतम्यक्रमेण तु  ॥  २९
॥  तत्तत्पद-विरक्तस्य श्रोत्रियस्य प्रसादिनः  ।  स्वरूपभूत आनन्दः स्वयं भाति परे यथा॥  ३०
॥  निमित्तं किंचिदाश्रित्य खलु शब्दः प्रवर्तते  ।  यतो वाचो निवर्तन्तेनिमित्तानामभावतः  ॥  ३१
॥  निर्विशेषे परानन्दे कथं शब्दः प्रवर्तते  ।तस्मादेतन्मनः सूक्ष्मं व्यावृतं सर्वगोचरम्  ॥  ३२
॥  यस्माच्छ्रोत्रत्वगक्ष्यादि-खादिकर्मेन्द्रियाणि च  ।  व्यावृत्तानि परं प्राप्तुं न समर्थानि तानि तु  ॥  ३३
॥तद्ब्रह्मानन्दमद्वन्द्वं निर्गुणं सत्यचिद्घनम्  ।  विदित्वा स्वात्मरूपेण न बिभेतिकुतश्चन  ॥  ३४
॥  एवं यस्तु विजानाति स्वगुरोरुपदेशतः  ।  स साध्वसाधु-कर्मभ्यां सदा न तपति प्रभुः  ॥  ३५
॥  ताप्यतापकरूपेण विभातमखिलं जगत्  ।प्रत्यगात्मतया भाति ज्ञानाद्वेदान्तवाक्यजात्  ॥  ३६
॥  शुद्धमीश्वरचैतन्यं जीव-चैतन्यमेव च  । प्रमाता च प्रमाणं च प्रमेयं च फलं तथा  ॥  ३७
॥  इतिसप्तविधं प्रोक्तं भिद्यते व्यवहारतः  ।  मायोपाधिविनिर्मुक्तं शुद्धमित्यभिधीयते॥  ३८
॥  मायासंबन्धतश्चेशो जीवोऽविद्यावशस्तथा  ।  अन्तःकरणसंबन्धात्प्रमाते-----------------------५४८-
-त्यभिधीयते  ॥  ३९
॥  तथातद्वृत्तिसंबन्धात्प्रमाणमिति कथ्यते  ।  अज्ञातमपिचैतन्यं प्रमेयमिति कथ्यते  ॥  ४०
॥  तथा ज्ञातं च चैतन्यं फलमित्यभि-धीयते  ।  सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं स्वात्मानं भावयेत्सुधीः  ॥  ४१
॥  एवं यो वेदतत्त्वेन ब्रह्मभूयाय कल्पते  ।  सर्ववेदान्तसिद्धान्तसारं वच्मि यथार्थतः  ॥  ४२
॥स्वयं मृत्वा स्वयं भूत्वा स्वयमेवावशिष्यते  ॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति कठरुद्रोपनिषत्समाप्ता  ॥  ८६
॥भावनोपनिषत्  ॥  ८७
॥स्वाविद्यापदतत्कार्यं श्रीचक्रोपरि भासुरम्  ।बिन्दुरूपशिवाकारं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  आत्मानमखण्डमण्डलाकारमावृत्य सकलब्रह्माण्डमण्डलं स्वप्र-काशं ध्यायेत्  ।  ॐ श्रीगुरुः सर्वकारणभूता शक्तिः  ।  तेन नवरन्ध्ररूपो देहः  ।नवशक्तिरूपं श्रीचक्रम्  ।  वाराही पितृरूपा  ।  कुरुकुल्ला बलिदेवता माता  ।पुरुषार्थाः सागराः  ।  देहो नवरत्नद्वीपः  ।  आधारनवकमुद्राः शक्तयः  । त्वगा-दिसप्तधातुभिरनेकैः संयुक्ताः संकल्पाः कल्पतरवः  ।  तेजः कल्पकोद्यानम्  ।रसनया भाव्यमाना मधुराम्लतिक्तकटुकषायलवणभेदाः षड्रसाः षडृतवःक्रियाशक्तिः पीठम्  ।  कुण्डलिनी ज्ञानशक्तिर्गृहम्  ।  इच्छाशक्तिर्महात्रिपुर-सुन्दरी  । ज्ञाता होता ज्ञानमग्निः ज्ञेयं हविः  ।  ज्ञातृज्ञानज्ञेयानामभेदभावनंश्रीचक्रपूजनम्  ।  नियतिसहिताः शृङ्गारादयो नव रसा अणिमादयः  ।कामक्रोधलोभमोहमदमात्सर्यपुण्यपापमया ब्राह्म्याद्यष्ट शक्तयः  ।  पृथिव्य-प्तेजोवाय्वाकाशश्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणवाक्पाणिपादपायूपस्थमनोविकाराःषोडश शक्तयः  ।  वचनादानगमनविसर्गानन्दहानोपेक्षाबुद्धयोऽनङ्गकुसुमादिश-क्तयोऽष्टौ  ।  अलम्बुसा कुहूर्विश्वोदरी वरुणा हस्तिजिह्वा यशस्वत्यश्विनीगान्धारी पूषा शङ्खिनी सरस्वतीडा पिङ्गला सुषुम्ना चेति चतुर्दश नाड्यः  ।सर्वसंक्षौभिण्यादिचतुर्दशारगा देवताः  ।  प्राणापानव्यानोदानसमाननागकूर्म-कृकरदेवदत्तघनंजया इति दश वायवः  ।  सर्वसिद्धिप्रदा देव्यो बहिर्दशारगा----------------------५४९-
-देवताः  ।  एतद्वायुदशकसंसर्गोपाधिभेदेन रेचकपूरकशोषकदाहप्लावका अमृत-मिति प्राणमुख्यत्वेन पञ्चविधोऽस्ति  ।  क्षारको दारकः क्षोभको मोहकोजृम्भक इत्यपालनमुख्यत्वेन पञ्चविधोऽस्ति  ।  तेन मनुष्याणां मोहको दाहकोभक्ष्यभोज्यलेह्यचोष्यपेयात्मकं चतुर्विधमन्नं पाचयति  ।  एता दश वह्निकलाःसर्वज्ञत्वाद्यन्तर्दशारगा देवताः  ।  शीतोष्णसुखदुःखेच्छासत्त्वरजस्तमोगुणावशिन्यादिशक्तयोऽष्टौ  ।  शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः पञ्चतन्मात्राः पञ्च पुष्पबाणामन इक्षुधनुः  ।  वश्यो बाणो रागः पाशः  । द्वेषोऽङ्कुशः  ।  अव्यक्तमहत्तत्त्व-महदहंकार इति कामेश्वरी-वज्रेश्वरी-भगमालिन्योऽन्तस्त्रिकोणाग्रगा देवताः  ।पञ्चदशतिथिरूपेण कालस्य परिणामावलोकनस्थितिः पञ्चदश नित्याः  ।  श्रद्धा-नुरूपा धीर्देवता  ।  तयोः कामेश्वरी सदानन्दघना परिपूर्णस्वात्मैक्यरूपादेवता  ।  सलिलमिति लौहित्यकारणं सत्त्वम्  ।  कर्तव्यमकर्तव्यमिति भावना-युक्त उपचारः  ।  अस्तिनास्तीति कर्तव्यतानूपचारः  ।  बाह्याभ्यन्तःकरणानांरूपग्रहणयोग्यतास्त्वित्यावाहनम्  ।  तस्य बाह्याभ्यन्तःकरणानामेकरूपविषय-ग्रहणमासनम्  ।  रक्तशुक्लपदैकीकरणं पाद्यम्  ।  उज्ज्वलदामोदानन्दासनदान-मर्ध्यम्  ।  स्वच्छं स्वतःसिद्धमित्याचमनीयम्  ।  चिच्चन्द्रमयीति सर्वाङ्गस्रवणंस्रानम्  । चिदग्निस्वरूपपरमानन्दशक्तिस्फुरणं वस्त्रम्  ।  प्रत्येकं सप्तविंशतिधाभिन्नत्वेनेच्छाज्ञानक्रियात्मकब्रह्मग्रन्थिमद्रसतन्तुब्रह्मनाडी ब्रह्मसूत्रम्  ।  स्वव्य-तिरिक्तवस्तुसङ्गरहितस्मरणं विभूषणम्  ।  सच्चित्सुखपरिपूर्णतास्मरणं गन्धः  ।समस्तविषयाणां मनसः स्थैर्येणानुसंधानं कुसुमम्  ।  तेषामेव सर्वदा स्वीक-रणं धूपः  ।  पवनावच्छिन्नोर्ध्वज्वलनसच्चिदुल्काकाशदेहो दीपः  ।  समस्तया-तायातवर्ज्यं नैवेद्यम्  ।  अवस्थात्रयाणामेकीकरणं ताम्बूलम्  ।  मूलाधारादाब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं ब्रह्मरंध्रादा मूलाधारपर्यन्तं गतागतरूपेण प्रादक्षिण्यम्  ।तुर्यावस्था नमस्कारः  ।  देहशून्यप्रमातृतानिमज्जनं बलिहरणम्  ।  सत्यमस्तिकर्तव्यमकर्तव्यमौदासीन्यनित्यात्मविलापनं होमः  ।  स्वयं तत्पादुकानिमज्जनंपरिपूर्णध्यानम्  ।  एवं मुहूर्तत्रयं भावनापरो जीवन्मुक्तो भवति  ।  तस्य----------------------५५०-
-देवतात्मैक्यसिद्धिः  ।  चिन्तितकार्याण्ययत्नेन सिद्ध्यन्ति  ।  स एव शिवयोगीतिकथ्यते  ।  कादिहादिमतोक्तेन भावना प्रतिपादिता  ।  जीवन्मुक्तो भवति  ।य एवं वेद  ।  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीया भावनोपनिषत्संपूर्णा  ॥  ८७
॥रुद्रहृदयोपनिषत्  ॥  ८८
॥यद्ब्रह्म रुद्रहृदयमहाविद्याप्रकाशितम्  ।तद्ब्रह्ममात्रावस्थानपदवीमधुना भजे  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  हृदयं कुण्डली भस्मरुद्राक्षगणदर्शनम्  ।  तारसारं महावाक्यंपञ्चब्रह्माग्निहोत्रकम्  ॥  १
॥  प्रणम्य शिरसा पादौ शुको व्यासमुवाच ह  ।को देवः सर्वदेवेषु कस्मिन्देवाश्च सर्वशः  ॥  २
॥  कस्य शुश्रूषणान्नित्यं प्रीतादेवा भवन्ति मे  ।  तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रत्युवाच पिता शुकम्  ॥  ३
॥  सर्व-देवात्मको रुद्रः सर्वे देवाः शिवात्मकाः  ।  रुद्रस्य दक्षिणे पार्श्वे रविर्ब्रह्मात्रयोऽग्नयः  ॥  ४
॥  वामपार्श्वे उमा देवी विष्णुः सोमोऽपि ते त्रयः  ।  या उमासा स्वयं विष्णुर्यो विष्णुः स हि चन्द्रमाः  ॥  ५
॥  ये नमस्यन्ति गोविन्दं तेनमस्यन्ति शंकरम्  ।  येऽर्चयन्ति हरिं भक्त्या तेऽर्चयन्ति वृषध्वजम्  ॥  ६
॥ये द्विषन्ति विरूपाक्षं ते द्विषन्ति जनार्दनम्  ।  ये रुद्रं नाभिजानन्ति ते नजानन्ति केशवम्  ॥  ७
॥  रुद्रात्प्रवर्तते बीजं बीजयोनिर्जनार्दनः  ।  यो रुद्रः सस्वयं ब्रह्मा यो ब्रह्मा स हुताशनः  ॥  ८
॥  ब्रह्मविष्णुमयो रुद्र अग्नीषोमात्मकंजगत्  ।  पुंलिङ्गं सर्वमीशानं स्त्रीलिङ्गं भगवत्युमा  ॥  ९
॥  उमारुद्रात्मिकाःसर्वाः प्रजाः स्थावरजङ्गमाः  ।  व्यक्तं सर्वमुमारूपमव्यक्तं तु महेश्वरम्  ॥  १०
॥उमाशंकरयोगो यः स योगो विष्णुरुच्यते  ।  यस्तु तस्मै नमस्कारं कुर्याद्भक्ति-समन्वितः  ॥  ११
॥  आत्मानं परमात्मानमन्तरात्मानमेव च  ।  ज्ञात्वात्रिविधमात्मानं परमात्मानमाश्रयेत्  ॥  १२
॥  अन्तरात्मा भवेद्ब्रह्मा परमात्मामहेश्वरः  ।  सर्वेषामेव भूतानां विष्णुरात्मा सनातनः  ॥  १३
॥  अस्य त्रैलोक्य-वृक्षस्य भूमौ विटपशाखिनः  ।  अग्रं मध्यं तथा मूलं विष्णुब्रह्ममहेश्वराः----------------------५५१-
-॥  १४
॥  कार्यं विष्णुः क्रिया ब्रह्मा कारणं तु महेश्वरः  ।  प्रयोजनार्थंरुद्रेण मूर्तिरेका त्रिधा कृता  ॥  १५
॥  धर्मो रुद्रो जगद्विष्णुः सर्व-ज्ञानं पितामहः  ।  श्रीरुद्र रुद्र रुद्रेति यस्तं ब्रूयाद्विचक्षणः  ॥  १६
॥कीर्तनात्सर्वदेवस्य सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।  रुद्रो नर उमा नारी तस्मै तस्यैनमो नमः  ॥  १७
॥  रुद्रो ब्रह्मा उमा वाणी तस्मै तस्यै नमो नमः  ॥  रुद्रोविष्णुरुमा लक्ष्मीस्तस्मै तस्यै नमो नमः  ॥  १८
॥  रुद्रः सूर्य उमा छायातस्मै तस्यै नमो नमः  ।  रुद्रः सोम उमा तारा तस्मै तस्यै नमो नमः  ॥  १९
॥रुद्रो दिवा उमा रात्रिस्तस्मै तस्यै नमो नमः  ।  रुद्रो यज्ञ उमा वेदिस्तस्मैतस्यै नमो नमः  ॥  २०
॥  रुद्रो वह्निरुमा स्वाहा तस्मै तस्यै नमो नमः  ।रुद्रो वेद उमा शास्त्रं तस्मै तस्यै नमो नमः  ॥  २१
॥  रुद्रो वृक्ष उमा वल्लीतस्मै तस्यै नमो नमः  ।  रुद्रो गन्ध उमा पुष्पं तस्मै तस्यै नमो नमः  ॥  २२
॥रुद्रोऽर्थ अक्षरः सोमा तस्मै तस्यै नमो नमः  ।  रुद्रो लिङ्गमुमा पीठं तस्मैतस्यै नमो नमः  ॥  २३
॥  सर्वदेवात्मकं रुद्रं नमस्कुर्यात्पृथक्पृथक्  ।  एभि-र्मन्त्रपदैरेव नमस्यामीशपार्वतीम्  ॥  २४
॥  यत्र यत्र भवेत्सार्धमिमं मन्त्रमु-दीरयेत्  ।  ब्रह्महा जलमध्ये तु सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥  २५
॥  सर्वाधिष्ठानम-द्वन्द्वं परं ब्रह्म सनातनम्  ।  सच्चिदानन्दरूपं तदवाङ्मनसगोचरम्  ॥  २६
॥तस्मिन्सुविदिते सर्वं विज्ञातं स्यादिदं शुक  ।  तदात्मकत्वात्सर्वस्य तस्माद्भिन्नंनहि क्वचित्  ॥  २७
॥  द्वे विद्ये वेदितव्ये हि परा चैवापरा च ते  ।  तत्रापरातु विद्यैषा ऋग्वेदो यजुरेव च  ॥  २८
॥  सामवेदस्तथाऽथर्ववेदः शिक्षा मुनी-श्वर  ।  कल्पो व्याकरणं चैव निरुक्तं छन्द एव च  ॥  २९
॥  ज्योतिषं च यथानात्मविषया अपि बुद्धयः  ।  अथैषा परमा विद्या ययात्मा परमाक्षरम्  ॥  ३०
॥यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रं रूपवर्जितम्  ।  अचक्षुःश्रोत्रमत्यर्थं तदपाणिपदं तथा॥  ३१
॥  नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं च तदव्ययम्  ।  तद्भूतयोनिं पश्यन्तिधीरा आत्मानमात्मनि  ॥  ३२
॥  यः सर्वज्ञः सर्वविद्यो यस्य ज्ञानमयं तपः  ।तस्मादत्रान्नरूपेण जायते जगदावलिः  ॥  ३३
॥  सत्यवद्भाति तत्सर्वं रज्जुसर्प-वदास्थितम्  ।  तदेतदक्षरं सत्यं तद्विज्ञाय विमुच्यते  ॥  ३४
॥  ज्ञानेनैव हिसंसारविनाशो नैव कर्मणा  ।  श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं स्वगुरुं गच्छेद्यथाविधि  ॥  ३५
॥----------------------५५२-
-गुरुस्तस्मै परां विद्यां दद्याद्ब्रह्मात्मबोधिनीम्  ।  गुहायां निहितं साक्षादक्षरंवेद चेन्नरः  ॥  ३६
॥  छित्त्वाऽविद्यामहाग्रन्थिं शिवं गच्छेत्सनातनम्  ।  तदे-तदमृतं सत्यं तद्बोद्धव्यं मुमुक्षुभिः  ॥  ३७
॥  धनुस्तारं शरो ह्यात्मा ब्रह्मतल्लक्ष्यमुच्यते  ।  अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत्  ॥  ३८
॥ लक्ष्यं सर्व-गतं चैव शरः सर्वगतो मुखः  ।  वेद्धा सर्वगतश्चैव शिवलक्ष्यं न संशयः॥  ३९
॥  न तत्र चन्द्रार्कवपुः प्रकाशते न वान्ति वाताः सकला देवताश्च  ।स एष देवः कृतभावभूतः स्वयं विशुद्धो विरजः प्रकाशते  ॥  ४०
॥  द्वौसुपर्णौ शरीरेऽस्मिञ्जीवेशाख्यौ सह स्थितौ  ।  तयोर्जीवः फलं भुङ्क्ते कर्मणोन महेश्वरः  ॥  ४१
॥  केवलं साक्षिरूपेण विना भोगं महेश्वरः  ।  प्रकाशतेस्वयं भेदः कल्पितो मायया तयोः  ॥  ४२
॥  घटाकाशमठाकाशौ यथाकाश-प्रभेदतः  ।  कल्पितो परमौ जीवशिवरूपेण कल्पितौ  ॥  ४३
॥  तत्त्वतश्च शिवःसाक्षाच्चिज्जीवश्च स्वतः सदा  ।  चिच्चिदाकारतो भिन्ना न भिन्ना चित्त्वहानितः॥  ४४
॥  चितश्चिन्न चिदाकाराद्भिद्यते जडरूपतः  ।  भिद्यते चेज्जडो भेदश्चि-देका सर्वदा खलु  ॥  ४५
॥  तर्कतश्च प्रमाणाच्च चिदेकत्वव्यवस्थितेः  ।  चिदे-कत्वपरिज्ञाने न शोचति न मुह्यति  ॥  ४६
॥  अद्वैतं परमानन्दं शिवं यातितु केवलम्  ॥  ४७
॥  अधिष्ठानं समस्तस्य जगतः सत्यचिद्घनम्  ।  अहम-स्मीति निश्चित्य वीतशोको भवेन्मुनिः  ॥  ४८
॥  स्वशरीरे स्वयंज्योतिःस्वरूपंसर्वसाक्षिणम्  ।  क्षीणदोषाः प्रपश्यन्ति नेतरे माययावृताः  ॥  ४९
॥  एवंरूपपरिज्ञानं यस्यास्ति परयोगिनः  ।  कुत्रचिद्गमनं नास्ति तस्य पूर्णस्वरू-पिणः  ॥  ५०
॥  आकाशमेकं संपूर्णं कुत्रचिन्नैव गच्छति  ।  तद्वत्स्वात्मपरिज्ञानीकुत्रचिन्नैव गच्छति  ॥  ५१
॥  स यो ह वै तत्परमं ब्रह्म यो वेद वै मुनिः  ।ब्रह्मैव भवति स्वस्थः सच्चिदानन्दमातृकः  ॥  ५२
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐतत्सत्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति रुद्रहृदयोपनिषत्समाप्ता  ॥  ८८
॥----------------------५५३-
-योगकुण्डल्युपनिषत्  ॥  ८९
॥योगकुण्डल्युपनिषद्योगसिद्धिहृदासनम्  ।निर्विशेषब्रह्मतत्त्वं स्वमात्रमिति चिन्तये  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  हेतुद्वयं हि चित्तस्य वासना च समीरणः  ।  तयोर्विनष्ट एक-स्मिंस्तद्द्वावपि विनश्यतः  ॥  १
॥  तयोरादौ समीरस्य जयं कुर्यान्नरः सदा  ।मिताहारश्चासनं च शक्तिचालस्तृतीयकः  ॥  २
॥  एतेषां लक्षणं वक्ष्ये शृणुगौतम सादरम्  ।  सुस्निग्धमधुराहारश्चतुर्थांशविवर्जितः  ॥  ३
॥  भुज्यते शिव-संप्रीत्यै मिताहारः स उच्यते  ।  आसनं द्विविधं प्रोक्तं पद्मं वर्जासनं तथा॥  ४
॥  ऊर्वोरुपरि चेद्धत्ते उभे पादतले यथा  ।  पद्मासनं भवेदेतत्सर्वपाप-प्रणाशनम्  ॥  ५
॥  वामाङ्घ्रिमूलकन्दाधो ह्यन्यं तदुपरि क्षिपेत्  ।  समग्रीवशिरः-कायो वज्रासनमितीरितम्  ॥  ६
॥  कुण्डल्येव भवेच्छक्तिस्तां तु संचालयेद्बुधः  ।स्वस्थानादाभ्रुवोर्मध्यं शक्तिचालनमुच्यते  ॥  ७
॥  तत्साधने द्वयं मुख्यं सरस्व-त्यास्तु चालनम्  ।  प्राणरोधमथाभ्यासादृज्वी कुण्डलिनी भवेत्  ॥  ८
॥  तयो-रादौ सरस्वत्याश्चालनं कथयामि ते  ।  अरुन्धत्येव कथिता पुराविद्भिः सर-स्वती  ॥  ९
॥  यस्याः संचालनेनैव स्वयं चलति कुण्डली  ।  इडायांवहति प्राणे बद्ध्वा पद्मासनं दृढम्  ॥  १०
॥  द्वादशाङ्गुलदैर्घ्यं चअम्बरं चतुरङ्गुलम्  ।  विस्तीर्य तेन तन्नाडीं वेष्टयित्वा ततः सुधीः॥  ११
॥  अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां तु हस्ताभ्यां धारयेद्दृढम्  ।  स्वशक्त्या चाल-येद्वामे दक्षिणेन पुनः पुनः  ॥  १२
॥  मुहूर्तद्वयपर्यन्तं निर्भयाच्चालये-त्सुधीः  ।  ऊर्ध्वमाकर्षयेत्किंचित्सुषुम्नां कुण्डलीगताम्  ॥  १३
॥  तेन कुण्डलिनीतस्याः सुषुम्नाया मुखं व्रजेत्  ।  जहाति तस्मात्प्राणोऽयं सुषुम्नां व्रजतिस्वतः  ॥  १४
॥  तुन्दे तु ताणं कुर्याच्च कण्ठसंकोचनेव कृते  ।  सरस्वत्यां चाल-नेन वक्षसश्चोर्ध्वगो मरुत्  ॥  १५
॥  सूर्येण रेचयेद्वायुं सरस्वत्यास्तु चालने  ।कण्ठसंकोचनं कृत्वा वक्षसश्चोर्ध्वगो मरुत्  ॥  १६
॥  तस्मात्संचालयेन्नित्यंशब्दगर्भां सरस्वतीम्  ।  यस्याः संचालनेनैव योगी रोगैः प्रमुच्यते  ॥  १७
॥  गुल्मंजलोदरः प्लीहा ये चान्ये तुन्दमध्यगाः  ।  सर्वे तु शक्तिचालेन रोगा नश्यन्ति----------------------५५४-
-निश्चयम्  ॥  १८
॥  प्राणरोधमथेदानीं प्रवक्ष्यामि समासतः  ।  प्राणश्च देहगोवायुरायामः कुम्भकः स्मृतः  ॥  १९
॥  स एव द्विविधः प्रोक्तः सहितः केवल-स्तथा  ।  यावत्केवलसिद्धिः स्यात्तावत्सहितमभ्यसेत्  ॥  २०
॥  सूर्योज्जायीशीतली च भस्त्री चैव चतुर्थिका  ।  भेदैरेव समं कुम्भो यः स्यात्सहित-कुम्भकः  ॥  २१
॥  पवित्रे निर्जने देशे शर्करादिविवर्जिते  ।  धनुःप्रमाणपर्यन्तेशीताग्निजलवर्जिते  ॥  २२
॥  पवित्रे नात्युच्चनीचे ह्यासने सुखदे सुखे  ।बद्धपद्मासनं कृत्वा सरस्वत्यास्तु चालनम्  ॥  २३
॥  दक्षनाड्या समाकृष्यबहिष्ठं पवनं शनैः  ।  यथेष्टं पूरयेद्वायुं रेचयेदिडया ततः  ॥  २४
॥  कपाल-शोधने वापि रेचयेत्पवनं शनैः  ।  चतुष्कं वातदोषं तु कृमिदोषं निहन्ति च॥  २५
॥  पुनःपुनरिदं कार्यं सूर्यभेदमुदाहृतम्  ।  मुखं संयम्य नाडिभ्या-माकृष्य पवनं शनैः  ॥  २६
॥  यथा लगति कण्ठात्तु हृदयावधि सस्वनम्  ।पूर्ववत्कुम्भयेत्प्राणं रेचयेदिडया ततः  ॥  २७
॥  शीर्षोदितानलहरं गलश्लेष्म-हरं परम्  ।  सर्वरोगहरं पुण्यं देहानलविवर्धनम्  ॥  २८
॥  नाडीजलोदरंधातुगतदोषविनाशनम्  ।  गच्छतस्तिष्ठतः कार्यमुज्जायाख्यं तु कुम्भकम्  ॥  २९
॥जिह्वया वायुमाकृष्य पूर्ववत्कुम्भकादनु  ।  शनैस्तु घ्राणरन्ध्राभ्यां रेचयेदनिलंसुधीः  ॥  ३०
॥  गुल्मप्लीहादिकान्दोषान्क्षयं पित्तं ज्वरं तृषाम्  । विषाणिशीतली नाम कुम्भकोऽयं निहन्ति च  ॥  ३१
॥  ततः पद्मासनं बद्ध्वा सम-ग्रीवोदरः सुधीः  ।  मुखं संयम्य यत्नेन प्राणं घ्राणेन रेचयेत्  ॥  ३२
॥  यथालगति कण्ठात्तु कपाले सस्वनं ततः  ।  वेगेन पूरयेत्  किंचिद्धृत्पद्मावधि मारु-तम्  ॥  ३३
॥  पुनर्विरेचयेत्तद्वत्पूरयेच्च पुनः पुनः  ।  यथैव लोहकाराणां भस्त्रावेगेन चाल्यते  ॥  ३४
॥  तथैव स्वशरीरस्थं चालयेत्पवनं शनैः  ।  यथा श्रमोभवेद्देहे तथा सूर्येण पूरयेत्  ॥  ३५
॥  यथोदरं भवेत्पूर्णं पवनेन तथा लघु  ।धारयन्नासिकामध्यं तर्जनीभ्यां विना दृढम्  ॥  ३६
॥  कुम्भकं पूर्ववत्कृत्वारेचयेदिडयानिलम्  ।  कण्ठोत्थितानलहरं शरीराग्निविवर्धनम्  ॥  ३७
॥  कुण्डली-बोधकं पुण्यं पापघ्नं शुभदं सुखम्  ।  ब्रह्मनाडीमुखान्तस्थकफाद्यर्गलनाश-नम्  ॥  ३८
॥  गुणत्रयसमुद्भूतग्रन्थित्रयविभेदकम्  ।  विशेषेणैव कर्तव्यंभस्त्राख्यं कुम्भकं त्विदम्  ॥  ३९
॥  चतुर्णामपि भेदानां कुम्भके समुपस्थिते  ।बन्धत्रयमिदं कार्यं योगिभिर्वीतकल्मषैः  ॥  ४०
॥  प्रथमो मूलबन्धस्तु----------------------५५५-
-द्वितीयोड्डीयणाभिधः  ।  जालन्धरस्तृतीयस्तु तेषां लक्षणमुच्यते  ॥  ४१
॥अधोगतिमपानं वै ऊर्ध्वगं कुरुते बलात्  ।  आकुञ्चनेन तं प्राहुर्मूल-बन्धोऽयमुच्यते  ॥  ४२
॥  अपाने चोर्ध्वगे याते संप्राप्ते वह्निमण्डले  ।ततोऽनलशिखा दीर्घा वर्धते वायुनाहता  ॥  ४३
॥  ततो यातौ वह्न्यमानौप्राणमुष्णस्वरूपकम्  ।  तेनात्यन्तप्रदीप्तेन ज्वलनो देहजस्तथा  ॥  ४४
॥  तेनकुण्डलिनी सुप्ता संतप्ता संप्रबुध्यते  ।  दण्डाहतभुजङ्गीव निःश्वस्य ऋजुतांव्रजेत्  ॥  ४५
॥ बिलप्रवेशतो यत्र ब्रह्मनाड्यन्तरं व्रजेत्  ।  तस्मान्नित्यं मूलबन्धःकर्तव्यो योगिभिः सदा  ॥  ४६
॥  कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियाणकः  ।बन्धो येन सुषुम्नायां प्राणस्तूड्डीयते यतः  ॥  ४७
॥  तस्मादुड्डीयणाख्योऽयंयोगिभिः समुदाहृतः  ।  सति वज्रासने पादौ कराभ्यां धारयेद्दृढम्  ॥  ४८
॥गुल्फदेशसमीपे च कन्दं तत्र प्रपीडयेत्  ।  पश्चिमं ताणमुदरे धारयेद्धृदये गले॥  ४९
॥  शनैः शनैर्यदा प्राणस्तुन्दसन्धिं निगच्छति  ।  तुन्ददोषं विनिर्धूय कर्तव्यंसततं शनैः  ॥  ५०
॥  पूरकान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालन्धराभिधः  ।  कण्ठ-संकोचरूपोऽसौ वायुमार्गनिरोधकः  ॥  ५१
॥  अधस्तात्कुञ्चनेनाशु कण्ठसं-कोचने कृते  ।  मध्ये पश्चिमताणेन स्यात्प्राणो ब्रह्मनाडिगः  ॥  ५२
॥पूर्वोक्तेन क्रमेणैव सम्यगासनमास्थितः  ।  चालनं तु सरस्वत्याः कृत्वाप्राणं निरोधयेत्  ॥  ५३
॥  प्रथमे दिवसे कार्यं कुम्भकानां चतुष्टयम्  ।प्रत्येकं दशसंख्याकं द्वितीये पञ्चभिस्तथा  ॥  ५४
॥  विशत्यलं तृतीयेऽह्निपञ्चवृद्ध्या दिने दिने  ।  कर्तव्यः कुम्भको नित्यं बन्धत्रयसमन्वितः  ॥  ५५
॥दिवा सुप्तिर्निशायां तु जागरादतिमैथुनात्  ।  बहुसंक्रमणं नित्यं रोधान्मूत्र-पुरीषयोः  ॥  ५६
॥  विषमाशनदोषाच्च प्रयासप्राणचिन्तनात्  ।  शीघ्रमुत्पच्चतेरोगः स्तम्भयेद्यदि संयमी  ॥  ५७
॥  योगाभ्यासेन मे रोग उत्पन्न इतिकथ्यते  ।  ततोऽभ्यासं त्यजेदेवं प्रथमं विघ्नमुच्यते  ॥  ५८
॥  द्वितीयं संशयाख्यंच तृतीयं च प्रमत्तता  ।  आलस्याख्यं चतुर्थं च निद्रारूपं तु पञ्चमम्  ॥  ५१
॥षष्ठं तु विरतिर्भ्रान्तिः सप्तमं परिकीर्तितम्  ।  विषमं चाष्टमं चैव अनाख्यंनवमं स्मृतम्  ॥  ६०
॥  अलब्धिर्योगतत्त्वस्य दशमं प्रोच्यते बुधैः  । इत्येत-द्विघ्नदशकं विचारेण त्यजेद्बुधः  ॥  ६१
॥  प्राणाभ्यासस्ततः कार्यो नित्यं सत्त्व-स्थया धिया  ।  सुषुम्ना लीयते चित्तं तथा वायुः प्रधावति  ॥  ६२
॥  शुष्केमले तु योगी च स्याद्गतिश्चलिता ततः  ।  अधोगतिमपानं वै ऊर्ध्वगं कुरुते----------------------५५६-
-बलात्  ॥  ६३
॥  आकुञ्चनेन तं प्राहुर्मूलबन्धोऽयमुच्यते  ।  अपानश्चोर्ध्वगोभूत्वा वह्निना सह गच्छति  ॥  ६४
॥  प्राणस्थानं ततो वह्निः प्राणापानौ चसत्वरम्  ।  मिलित्वा कुण्डलीं याति प्रसुप्ता कुण्डलाकृतिः  ॥  ६५
॥  तेना-ग्निना च संतप्ता पवनेनैव चालिता  ।  प्रसार्य स्वशरीरं तु सुषुम्ना वदनान्तरे॥  ६६
॥  ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा रजोगुणसमुद्भवम्  ।  सुषुम्ना वदने शीघ्रंविद्युल्लेखेव संस्फुरेत्  ॥  ६७
॥  विष्णुग्रन्थिं प्रयात्युच्चैः सत्वरं हृदि संस्थिता  ।ऊर्ध्वं गच्छति यच्चास्ते रुद्रग्रन्थिं तदुद्भवम्  ॥  ६८
॥  भ्रुवोर्मध्यं तु संभिद्ययाति शीतांशुमण्डलम्  ।  अनाहताख्यं यच्चक्रं दलैः षोडशभिर्युतम्  ॥  ६९
॥तत्र शीतांशुसंजातं द्रवं शोषयति स्वयम्  ।  चलिते प्राणवेगेन रक्तं पित्तंरवेर्ग्रहात्  ॥  ७०
॥  यातेन्दुचक्रं यत्रास्ते शुद्धश्लेष्मद्रवात्मकम्  ।  तत्र सिक्तंग्रसत्युष्णं कथं शीतस्वभावकम्  ॥  ७१
॥  तथैव रभसा शुक्लं चन्द्ररूपं हितप्यते  ।  ऊर्ध्वं प्रवहति क्षुब्धा तदैवं भ्रमतेतराम्  ॥  ७२
॥  तस्यास्वादवशा-च्चित्तं बहिष्ठं विषयेषु यत्  ।  तदेव परमं भुक्त्वा स्वस्थः स्वात्मरतो युवा॥  ७३
॥  प्रकृत्यष्टकरूपं च स्थानं गच्छति कुण्डली  ।  क्रोडीकृत्य शिवं यातिक्रोडीकृत्य विलीयते  ॥  ७४
॥  इत्यधोर्ध्वरजः शुक्लं शिवे तदनु मारुतः  ।प्राणापानौ समौ याति सदा जातौ तथैव च  ॥  ७५
॥  भूतेऽल्पे चाप्यनल्पेवा वाचके त्वतिवर्धते  ।  धावयत्यखिला वाता अग्निमूषाहिरण्यवत्  ॥  ७६
॥आधिभौतिकदेहं तु आधिदैविकविग्रहे  ।  देहोऽतिविमलं याति चातिवाहि-कतामियात्  ॥  ७७
॥  जाड्यभावविनिर्मुक्तममलं चिन्मयात्मकम्  ।  तस्याति-वाहिकं मुख्यं सर्वेषां तु मदात्मकम्  ॥  ७८
॥  जायाभवविनिर्मुक्तिः काल-रूपस्य विभ्रमः  ।  इति तं स्वस्वरूपा हि मती रज्जुभुजङ्गवत्  ॥  ७९
॥मृषैवोदेति सकलं मृषैव प्रविलीयते  ।  रौप्यबुद्धिः शुक्तिकायां स्त्रीपुंसो-र्भ्रमतो यथा  ॥  ८०
॥  पिण्डब्रह्माण्डयोरैक्यं लिङ्गसूत्रात्मनोरपि  ।  स्वापाव्या-कृतयोरैक्यं स्वप्रकाशचिदात्मनोः  ॥  ८१
॥  शक्तिः कुण्डलिनी नाम बिस-तन्तुनिभा शुभा  ।  मूलकन्दं फणाग्रेण दृष्ट्वा कमलकन्दवत्  ॥  ८२
॥  मुखेनपुच्छं संगृह्य ब्रह्मरन्ध्रसमन्विता  ।  पद्मासनगतः स्वस्थो गुदमाकुञ्च्य साधकः॥  ८३
॥  वायुमूर्ध्वगतं कुर्वन्कुम्भकाविष्टमानसः  ।  वाय्वाघातवशादग्निःस्वाधिष्ठानगतो ज्वलन्  ॥  ८४
॥  ज्वलनाघातपवनाघातैरुन्निद्रितोऽहिराट्  ।----------------------५५७-
-ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा विष्णुग्रन्थिं भिनत्त्यतः  ॥  ८५
॥  रुद्रग्रन्थिं चभित्त्वैव कमलानि भिनत्ति षट्  ।  सहस्रकमले शक्तिः शिवेन सह मोदते॥  ८६
॥  सैवावस्था परा ज्ञेया सैव निर्वृतिकारिणी इति  ॥इति योगकुण्डल्युपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥अथाहं संप्रवक्ष्यामि विद्यां खेचरिसंज्ञिकाम्  ।  यथा विज्ञानवानस्यालोकेऽस्मिन्नजरोऽमरः  ॥  १
॥  मृत्युव्याधिजराग्रस्तो दृष्ट्वा विद्यामिमां मुने  ।बुद्धिं दृढतरां कृत्वा खेचरीं तु समभ्यसेत्  ॥  २
॥  जरामृत्युगदघ्नो यः खेचरींवेत्ति भूतले  ।  ग्रन्थतश्चार्यतश्चैव तदभ्यासप्रयोगतः  ॥  ३
॥  तं मुने सर्वभा-वेन गुरुं मत्वा समाश्रयेत्  ।  दुर्लभा खेचरी विद्या तदभ्यासोऽपि दुर्लभः॥  ४
॥  अभ्यासं मेलनं चैव युगपन्नैव सिध्यति  ।  अभ्यासमात्रनिरता नविन्दन्ते ह मेलनम्  ॥  ५
॥  अभ्यासं लभते ब्रह्मञ्जन्मजन्मान्तरे क्वचित्  ।मेलनं तत्तु जन्मानां शतान्तेऽपि न लभ्यते  ॥  ६
॥  अभ्यासं बहुजन्मान्तेकृत्वा तद्भावसाधितम्  ।  मेलनं लभते कश्चिद्योगी जन्मान्तरे क्वचित्  ॥  ७
॥यदा तु मेलनं योगी लभते गुरुवक्त्रतः  ।  तदा तत्सिद्धिमाप्नोति यदुक्ताशास्त्रसंततौ  ॥  ८
॥  ग्रन्थतश्चार्थतश्चैव मेलनं लभते यदा  ।  तदा शिवत्वमा-प्नोति निर्मुक्तः सर्वसंसृतेः  ॥  ९
॥  शास्त्रं विनापि संबोद्धुं गुरवोऽपि नशक्नुयुः  ।  तस्मात्सुदुर्लभतरं लभ्यं शास्त्रमिदं मुने  ॥  १०
॥  यावन्न लभ्यतेशास्त्रं तावद्गां पर्यटेद्यतिः  ।  यदा संलभ्यते शास्त्रं तदा सिद्धिः करेस्थिता  ॥  ११
॥  न शास्त्रेण विना सिद्धिर्दृष्टा चैव जगत्त्रये  ।  तस्मान्मेलनदा-तारं शास्त्रदातारमच्युतम्  ॥  १२
॥  तदभ्यासप्रदातारं शिवं मत्वा समाश्र-येत्  ।  लब्ध्वा शास्त्रमिदं मह्यामन्येषां न प्रकाशयेत्  ॥  १३
॥  तस्मात्सर्वप्रय-त्नेन गोपनीयं विजानता  ।  यत्रास्ते च गुरुर्ब्रह्मन्दिव्ययोगप्रदायकः  ॥  १४
॥तत्र गत्वा च तेनोक्तविद्यां संगृह्य खेचरीम्  ।  तेनोक्तः सम्यगभ्यासं कुर्यादा-दावतन्द्रितः  ॥  १५
॥  अनया विद्यया योगी खेचरीसिद्धिभाग्भवेत्  ।  खेचर्याखेचरीं युञ्जन्खेचरीबीजपूरया  ॥  १६
॥  खेचराधिपतिर्भूत्वा खेचरेषु सदावसेत्  ।  खेचरावसथं वह्निमम्बुमण्डलभूषितम्  ॥  १७
॥  आख्यातं खेचरीबीजंतेन योगः प्रसिध्यति  ।  सोमांशनवकं वर्णं प्रतिलोमेन चोद्धरेत्  ॥  १८
॥तस्मात्त्र्यंशकमाख्यातमक्षरं चन्द्ररूपकम्  ।  तस्मादप्यष्टमं वर्णं विलोमेन परंमुने  ॥  १९
॥  तथा तत्परमं विद्धि तदादिरपि पञ्चमी  ।  इन्दोश्च बहुभिन्ने च----------------------५५८-
-कूटोऽयं परिकीर्तितः  ॥  २०
॥  गुरूपदेशलभ्यं च सर्वयोगप्रसिद्धिदम्  ।  यत्तस्यदेहजा माया निरुद्धकरणाश्रया  ॥  २१
॥  स्वप्नेऽपि न लभेत्तस्य नित्यं द्वादश-जप्यतः  ।  य इमां पञ्च लक्षाणि जपेदपि सुयत्त्रितः  ॥  २२
॥  तस्य श्रीखेचरी-सिद्धिः स्वयमेव प्रवर्तते  ।  नश्यन्ति सर्वविघ्नानि प्रसीदन्ति च देवताः॥  २३
॥  वलीपलितनाशश्च भविष्यति न संशयः  ।  एवं लब्ध्वा महाविद्या-मभ्यासं कारयेत्ततः  ॥  २४
॥  अन्यथा क्लिश्यते ब्रह्मन्न सिद्धिः खेचरीपथे  ।यदभ्यासविधौ विद्यां न लभेद्यः सुधामयीम्  ॥  २५
॥  ततः संमेलकादौ चलब्ध्वा विद्यां सदा जपेत्  ।  नान्यथा रहितो ब्रह्मन्न किंचित्सिद्धिभाग्भवेत्॥  २६
॥  यदिदं लभ्यते शास्त्रं तदा विद्यां समाश्रयेत्  ।  ततस्तदोदितां सिद्धि-माशु तां लभते मुनिः  ॥  २७
॥  तालुमूलं समुत्कृष्य सप्तवासरमात्मवित्  ।स्वगुरूक्तप्रकारेण मलं सर्वं विशोधयेत्  ॥  २८
॥  स्नुहिपत्रनिभं शस्त्रं सुतीक्ष्णंस्निग्धनिर्मलम्  ।  समादाय ततस्तेन रोममात्रं समुच्छिनेत्  ॥  २९
॥  हित्वासैन्धवपथ्याभ्यां चूर्णिताभ्यां प्रकर्षयेत्  ।  पुनः सप्तदिने प्राप्ते रोममात्रं समु-च्छिनेत्  ॥  ३०
॥  एवं क्रमेण षण्मासं नित्योद्युक्तः समाचरेत्  ।  षण्मासा-द्रसनामूलं सिराबद्धं प्रणश्यति  ॥  ३१
॥  अथ वागीश्वरीधाम शिरो वस्त्रेण वेष्ट-येत्  ।  शनैरुत्कर्षयेद्योगी कालवेलाविधानवित्  ॥  ३२
॥  पुनः षण्मासमात्रेणनित्यं संघर्षणान्मुने  ।  भ्रूमध्यावधि चाप्येति तिर्यक्कणबिलावधिः  ॥  ३३
॥अधश्च चुबुकं मूलं प्रयाति क्रमचारिता  ।  पुनः संवत्सराणां तु तृतीयादेवलीलया  ॥  ३४
॥  केशान्तमूर्ध्वं क्रमति तिर्यक्शाखावधिर्मुने  ।  अधस्तात्कण्ठ-कूपान्तं पुनर्वर्षत्रयेण तु  ॥  ३५
॥  ब्रह्मरन्ध्रं समावृत्य तिष्ठेदेव न संशयः  ।तिर्यक् चूलितलं याति अधः कण्ठबिलावधि  ॥  ३६
॥  शनैः शनैर्मस्तकाच्चमहावज्रकपाटभित्  ।  पूर्वं बीजयुता विद्या ह्याख्याता याऽतिदुर्लभा  ॥  ३७
॥तस्याः षडङ्गं कुर्वीत तया षट्स्वरभिन्नया  ।  कुर्यादेवं करन्यासं सर्वसिद्ध्या-दिहेतवे  ॥  ३८
॥  शनैरेवं प्रकर्तव्यमभ्यासं युगपन्नहि  ।  युगपद्वर्तते यस्यशरीरं विलयं व्रजेत्  ॥  ३९
॥  तस्माच्छनैः शनैः कार्यमभ्यासं मुनिपुङ्गव  ।  यदाच बाह्यमार्गेण जिह्वा ब्रह्मबिलं व्रजेत्  ॥  ४०
॥  तदा ब्रह्मार्गलं ब्रह्मन्दुर्भेद्यंत्रिदशैरपि  ।  अङ्गुल्यग्रेण संघृष्य जिह्वामात्रं निवेशयेत्  ॥  ४१
॥  एवं वर्षत्रयंकृत्वा ब्रह्मद्वारं प्रविश्यति  ।  ब्रह्मद्वारे प्रविष्ट तु सम्यङ्मथनमोचरेत्  ॥  ४२
॥----------------------५५९-
-मथनेन विना केचित्साध्यन्ति विपश्चितः  ।  खेचरीमन्त्रसिद्धस्य सिध्यते मथनंविना  ॥  ४३
॥  जपं च मथनं चैव कृत्वा शीघ्रं फलं लभेत्  ।  स्वर्णजां रौप्यजांवापि लोहजां वा शलाकिकाम्  ॥  ४४
॥  नियोज्य नासिकारन्ध्रं दुग्धसिक्तेनतन्तुना  ।  प्राणान्निरुध्य हृदये सुखमासनमात्मनः  ॥  ४५
॥  शनैः सुमथनंकुर्याद्भूमध्ये न्यस्य चक्षुषी  ।  षण्मासं मथनावस्था भावेनैव प्रजायते  ॥  ४६
॥यथा सुषुप्तिर्बालानां यथा भावस्तथा भवेत्  ।  न सदा मथनं शस्तं मासेमासे समाचरेत्  ॥  ४७
॥  सदा रसनया योगी मार्गं न परिसंक्रमेत्  ।  एवंद्वादशवर्षान्ते संसिद्धिर्भवति ध्रुवा  ॥  ४८
॥  शरीरे सकलं विश्वं पश्यत्या-त्माविभेदतः  ।  ब्रह्माण्डोऽयं महामार्गे राजदन्तोर्ध्वकुण्डली  ॥  ४९
॥  इति  ॥इति योगकुण्डल्युपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥मेलनमनुः  ।  ह्रीं भं सं पं फं सं क्षम्  ।  पद्मज उवाच  ।  अमावास्या चप्रतिपत्पौर्णमासी च शंकर  ।  अस्याः का वर्ण्यते संज्ञा एतदाख्याहि तत्त्वतः॥  १
॥  प्रतिपद्दिनतोऽकाले अमावास्या तथैव च  ।  पौर्णमास्यां स्थिरीकुर्यात्सच पन्था हि नान्यथा  ॥  २
॥  कामेन विषयाकाङ्क्षी विषयात्काममोहितः  ।द्वावेव संत्यजेन्नित्यं निरञ्जनमुपाश्रयेत्  ॥  ३
॥  अपरं संत्यजेत्सर्वं यदीच्छेदा-त्मनो हितम्  ।  शक्तिमध्ये मनः कृत्वा मनः शक्तेश्च मध्यगम्  ॥  ४
॥  मनसामन आलोक्य तत्त्यजेत्परमं पदम्  ।  मन एव हि बिन्दुश्च उत्पत्तिस्थिति-कारणम्  ॥  ५
॥  मनसोत्पद्यते बिन्दुर्यथा क्षीरं घृतात्मकम्  ।  न च बन्धन-मध्यस्थं तद्वै कारणमानसम्  ॥  ६
॥  चन्द्रार्कमध्यमा शक्तिर्यत्रस्था तत्र बन्ध-नम्  ।  ज्ञात्वा सुषुम्नां तद्भेदं कृत्वा वायुं च मध्यगम्  ॥  ७
॥  स्थित्वाऽसौबैन्दवस्थाने घ्राणरन्ध्रे निरोधयेत्  ।  वायुं बिन्दुं समाख्यातं सत्त्वं प्रकृतमेवच  ॥  ८
॥  षट् चक्राणि परिज्ञात्वा प्रविशेत्सुखमण्डलम्  ।  मूलाधारं स्वाधि-ष्ठानं मणिपूरं तृतीयकम्  ॥  ९
॥  अनाहतं विशुद्धं च आज्ञाचक्रं च षष्ठकम्  ।आधारं गुदमित्युक्तं स्वाधिष्ठानं तु लैङ्गिकम्  ॥  १०
॥  मणिपूरं नाभिदेशंहृदयस्थमनाहतम्  ।  विशुद्धिः कण्ठमूले च आज्ञाचक्रं च मस्तकम्  ॥  ११
॥  षट्चक्राणि परिज्ञात्वा प्रविशेत्सुखमण्डले  ।  प्रविशेद्वायुमाकृष्य तथैवोर्ध्वं नियोज-येत्  ॥  १२
॥  एवं समभ्यसेद्वायुं स ब्रह्माण्डमयो भवेत्  ।  वायुं बिन्दुं तथा चक्रंचित्तं चैव समभ्यसेत्  ॥  १३
॥  समाधिमेकेन समममृतं यान्ति योगिनः  ।----------------------५६०-
-यथाऽग्निर्दारुमध्यस्थो नोत्तिष्ठेन्मथनं विना  ॥  १४
॥  विना चाभ्यासयोगेनज्ञानदीपस्तथा न हि  ।  घटमध्यगतो दीपो बाह्ये नैव प्रकाशते  ॥  १५
॥भिन्ने तस्मिन्घटे चैव दीपज्वाला च भासते  ।  स्वकायं घटमित्युक्तं यथा दीपोहि तत्पदम्  ॥  १६
॥  गुरुवाक्यसमाभिन्ने ब्रह्मज्ञानं स्फुटीभवेत्  ।  कर्णधारंगुरुं प्राप्य कृत्वा सूक्ष्मं तरन्ति च  ॥  १७
॥  अभ्यासवासनाशक्त्या तरन्तिभवसागरम्  ।  परायामङ्कुरीभूय पश्यन्त्यां द्विदलीकृता  ॥  १८
॥  मध्यमायांमुकुलिता वैखर्यां विकसीकृता  ।  पूर्वं यथोदिता या वाग्विलोमेनास्तगाभवेत्  ॥  १९
॥  तस्या वाचः परो देवः कूटस्थो वाक्प्रबोधकः  ।  सोऽहमस्मीतिनिश्चित्य यः सदा वर्तते पुमान्  ॥  २०
॥  शब्दैरुच्चावचैर्नीचैर्भाषितोऽपि नलिप्यते  ।  विश्वश्च तैजसश्चैव प्राज्ञश्चेति च ते त्रयः  ॥  २१
॥  विराड्ढिरण्य-गर्भश्च ईश्वरश्चेति ते त्रयः  ।  ब्रह्माण्डं चैव पिण्डाण्डं लोका भूरादयः क्रमात्॥  २२
॥  स्वस्वोपाधिलयादेव लीयन्ते प्रत्यगात्मनि  ।  अण्डं ज्ञानाग्निना तप्तंलीयते कारणैः सह  ॥  २३
॥  परमात्मनि लीनं तत्परं ब्रह्मैव जायते  ।  ततःस्तिमितगम्भीरं न तेजो न तमस्ततम्  ॥  २४
॥  अनाख्यमनभिव्यक्तं सत्किंचि-दवशिष्यते  ।  ध्यात्वा मध्यस्थमात्मानं कलशान्तरदीपवत्  ॥  २५
॥  अङ्गुष्ठ-मात्रमात्मानमधूमज्योतिरूपकम्  ।  प्रकाशयन्तमन्तःस्थं ध्यायेत्कूटस्थमव्ययम्॥  २६
॥  विज्ञानात्मा तथा देहे जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितः  ।  मायया मोहितःपश्चाद्बहुजन्मान्तरे पुनः  ॥  २७
॥  सत्कर्मपरिपाकात्तु स्वविकारं चिकीर्षति  ।कोऽहं कथमयं दोषः संसाराख्य उपागतः  ॥  २८
॥  जाग्रत्स्वप्ने व्यवहरन्सु-षुप्तौ क्व गतिर्मम  ।  इति चिन्तापरो भूत्वा स्वभासा च विशेषतः  ॥  २९
॥अज्ञानात्तु चिदाभासो बहिस्तापेन तापितः  ।  दग्धं भवत्येव तदा तूलपिण्ड-मिवाग्निना  ॥  ३०
॥  दहरस्थः प्रत्यगात्मा नष्टे ज्ञाने ततः परम्  ।  विततोव्याप्य विज्ञानं दहत्येव क्षणेन तु  ॥  ३१
॥  मनोमयज्ञानमयान्सम्यग्दग्ध्वाक्रमेण तु  ।  घटस्थदीपवच्छश्वदन्तरेव प्रकाशते  ॥  ३२
॥  ध्यायन्नास्ते मुनिश्चै-वमासुप्तेरामृतेस्तु यः  ।  जीवन्मुक्तः स विज्ञेयः स धन्यः कृतकृत्यवान्  ॥  ३३
॥जीवन्मुक्तपदं त्यक्त्वा स्वदेहे कालसात्कृते  ।  विशत्यदेशमुक्तत्वं पवनोऽस्प-न्दतामिव  ॥  ३४
॥  अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्चयत्  ।  अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं तदेव शिष्यत्यमलं निरामयम्  ॥  ३५
॥हरिः ॐ तत्सत्  ॥इति योगकुण्डल्युपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ।इति योगकुण्डल्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ८९
॥----------------------५६१-
-भस्मजाबालोपनिषत्  ॥  ९०
॥यत्साम्यज्ञानकालाग्निस्वातिरिक्तास्तिताभ्रमम्  ।करोति भस्म निःशेषं तत्ब्रह्मैवास्मि केवलम्  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ जाबालो भुसुण्डः कैलासशिखरावासमॐकारस्वरूपिणंमहादेवमुमार्धकृतशेखरं सोमसूर्याग्निनयनमनन्तेन्दुरविप्रभं व्याघ्रचर्माम्बरधरंमृगहस्तं भस्मोद्धूलितविग्रहं तिर्यक्!त्रिपुण्ड्ररेखाविराजमानभालप्रदेशं स्मित-संपूर्णपञ्चविधपञ्चाननं वीरासनारूढमप्रमेयमनाद्यनन्तं निष्कलं निर्गुणं शान्तंनिरञ्जनमनामयं हुम्फट्कुर्वाणं शिवनामान्यनिशमुच्चरन्तं हिरण्यबाहुं हि-रण्यरूपं हिरण्यवर्णं हिरण्यनिधिमद्वैतं चतुर्थं ब्रह्मविष्णुरुद्रातीतमेकमाशास्यंभगवन्तं शिवं प्रणम्य मुहुर्मुहुरभ्यर्च्य श्रीफलदलैस्तेन भस्मना च नतोत्तमाङ्गःकृताञ्जलिपुटः पप्रच्छाधीहि भगवन्वेदसारमुद्धृत्य त्रिपुण्ड्रविधिं यस्मादन्या-नपेक्षमेव मोक्षोपलब्धिः  ।  किं भस्मनो द्रव्यम्  ।  कानि स्थानानि  ।  मनवोऽ-प्यत्र के वा  ।  कति वा तस्य धारणम्  ।  के वात्राधिकारिणः  ।  नियमस्तेषांको वा  ।  मामन्तेवासिनमनुशासयामोक्षमिति  ।  अथ स होवाच भगवान्प-रमेश्वरः परमकारुणिकः प्रमथान्सुरानपि सोऽन्वीक्ष्य पूतं प्रातरुदयाद्गोमयंब्रह्मपर्णे निधाय त्र्यम्बकमिति मन्त्रेण शोषयेत्  ।  येन केनापि तेजसा तत्स्व-गृह्योक्तमार्गेण प्रतिष्ठाप्य वह्निं तत्र तद्गोमयद्रव्यं निधाय सोमाय स्वाहेतिमन्त्रेण ततस्तिल्व्रीहिभिः साज्यैर्जुहुयात्  ।  अयं तेनाष्टोत्तरसहस्रं सार्धमेतद्वा  ।तत्राज्यस्य पर्णमयी जुहूर्भवति  ।  तेन न पापं शृणोति  ।  तद्धोममन्त्रस्त्र्यम्ब-कमित्येव अन्ते स्विष्टकृत्पूर्णाहुतिस्तेनैवाष्टदिक्षु बलिप्रदानम्  ।  तद्भस्मगायत्र्या संप्रोक्ष्य तद्धैमे राजते ताम्रे मृण्मये वा पात्रे निधाय रुद्रमन्त्रैः पुनर-भ्युक्ष्य शुद्धदेशे संस्थापयेत्  ।  ततो भोजयेद्ब्राह्मणान्  ।  ततः स्वयं पूतोभवति  ।  मानस्तोक इति सद्यो जातमित्यादि पञ्चब्रह्ममन्त्र्तैर्भस्म संगृह्या-ग्निरिति भस्म वायुरिति भस्म जलमिति भस्म स्थलमिति भस्म व्योमेति भस्मदेवा भस्म ऋषयो भस्म  ।  सर्व ह वा एतदिदं भस्म पूतं पावनं नमामि सद्यःसमस्ताघशासकमिति शिरसाभिनम्य  ।  पूते वामहस्ते वामदेवायेति निधाय----------------------५६२-
-त्र्यम्बकमिति संप्रोक्ष्य शुद्धं शुद्धेनेति संमृज्य संशोध्य तेनैवापादशीर्षमुद्धू-लनमाचरेत्  ।  तत्र ब्रह्ममन्त्राः पञ्च  ।  ततः शेषस्य भस्मनो विनियोगः  ।तर्जनीमध्यमानामिकाभि रग्नेर्भस्मासीति भस्म संगृह्य मूर्धानमिति मूर्धन्यग्रेन्यसेत्  ।  त्र्यम्बकमिति ललाटे नीलग्रीवायेति कण्ठे कण्ठस्य दक्षिणे पार्श्वेत्र्यायुषमितिवामेति कपोलयोः कालायेति नेत्रयोस्त्रिलोचनायेति श्रोत्रयोःशृणवामेति वक्त्रे प्रब्रवामेति हृदये आत्मन इति नाभौ नाभिरिति मन्त्रेणदक्षिणभुजमूले भवायेति तन्मध्ये रुद्रायेति तन्मणिबन्धे शर्वायेति तस्कर-पृष्ठे पशुपतय इति वामबाहुमूले उग्रायेति तन्मध्ये अग्रेवधायेति तन्म-णिबन्धे दूरेवधायेति तत्करपृष्ठे नमो हत्त्र इति अंसे शंकरायेति यथाक्रमंभस्म धृत्वा सोमायेति शिवं नत्वा ततः प्रक्षाल्य तद्भस्मापः पुनन्त्वितिपिबेत्  ।  नाधो त्याज्यं नाधो त्याज्यम्  ।  एतन्मध्याह्नसायाह्नेषु त्रिकालेषुविधिवद्भस्मधारणमप्रमादेन कार्यम्  ।  प्रमादात्पतितो भवति  ।  ब्राह्मणानाम-यमेव धर्मोऽयमेव धर्मः  ।  एवं भस्मधारणमकृत्वा नाश्नीयादापोऽन्नमन्यद्वा  ।प्रमादात्त्यक्त्वा भस्मधारणं न गायत्रीं जपेत्  ।  न जुहुयादग्नौ तर्पयेद्देवानृ-षीन्पित्रादीन्  ।  अयमेव धर्मः सनातनः सर्वपापनाशको मोक्षहेतुः  ।नित्योऽयं धर्मो ब्राह्मणानां ब्रह्मचारिगृहिवानप्रस्थयतीनाम्  ।  एतदकरणे प्रत्य-वैति ब्राह्मणः  ।  अकृत्वा प्रमादेनैतदष्टोत्तरशतं जलमध्ये स्थित्वा गायत्रींजप्त्वोपोषणेनैकेन शुद्धो भवति  ।  यतिर्भस्मधारणं त्यक्त्वैकदोपोष्य द्वादश-सहस्रप्रणवं जप्त्वा शुद्धो भवति  ।  अन्यथेन्द्रो यतीन्सालावृकेभ्यः पात-यति  ।  भस्मनो यद्यभावस्तदा नर्यभस्मदाहनजन्यमन्यद्वावश्यं मन्त्रपूतंधार्यम्  ।  एतत्प्रातः प्रयुञ्जानो रात्रिकृतात्पापात्पूतो भवति  । स्वर्णस्तेयात्म-मुच्यते  ।  मध्यन्दिने माध्यन्दिनं कृत्वोपस्थानान्तं ध्यायमान आदित्याभि-मुखोऽधीयानः सुरापानात्पूतो भवति  ।  स्वर्णस्तेयात्पूतो भवति  ।  ब्राह्मण-वधात्पूतो भवति  ।  गोवधात्पूतो भवति  ।  अश्ववधात्पूतो भवति  ।  गुरुवधा-त्पूतो भवति  ।  मातृवधात्पूतो भवति  ।  पितृवधात्पूतो भवति  ।  त्रिकाल-मेतत्प्रयुञ्जानः सर्ववेदपारायणफलमवाप्नोति  ।  सर्वतीर्थफलमश्नुते  ।  अनप-ब्रुवः सर्वमायुरेति  ।  विन्दते प्राजापत्यं रायस्पोषं गौपत्यम्  ।  एवमावर्तये-दुपनिषदमित्याह भगवान्सदाशिवः साम्बः सदाशिवः साम्बः  ॥इति भस्मजाबालोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥----------------------५६३-
-अथ भुसुण्डो जाबालो महादेवं साम्बं प्रणम्य पुनः पप्रच्छ किं नित्यंब्राह्मणानां कर्तव्यं यदकरणे प्रत्यवैति ब्राह्मणः  ।  कः पूजनीयः  ।  को वाध्येयः  ।  कः स्मर्तव्यः  ।  कथं ध्येयः  ।  क्व स्थातव्यमेतद्ब्रूहीति  ।  सामासेन तंहोवाच  ।  प्रागुदयान्निर्वर्त्य शौचादिकं ततः स्नायात्  ।  मार्जनं रुद्रसूक्तैः  ।ततश्चाहतं वासः परिधत्ते पाप्मनोपहृत्यै  ।  उद्यन्तमादित्यमभिध्यायन्नुद्धूलि-ताङ्गं कृत्वा यथास्थानं भस्मना त्रिपुण्ड्रं श्वेतेनैव रुद्राक्षाञ्छ्वेतान्विभृयात्  ।नैतत् संमर्शः  ।  तथान्ये  ।  मूर्ध्नि चत्वारिंशत्  ।  शिखायामेकं त्रयं वा  ।  श्रोत्र-योर्द्वादश  ।  कण्ठे द्वात्रिंशत्  ।  बाह्वोः षोडश षोडश  ।  द्वादश द्वादश मणिव-न्धयोः षट्षडङ्गुष्ठयोः  ।  ततः संध्यां सकुशोऽहरहरुपासीत  ।  अग्निर्ज्योति-रित्यादिभिरग्नौ जुहुयात्  ।  शिवलिङ्गं त्रिसंध्यमभ्यर्च्य कुशेष्वासीनो ध्यात्वासाम्बं मामेव वृषभारूढं हिरण्यबाहुं हिरण्यवर्णं हिरण्यरूपं पशुपाशविमोचकंपुरुषं कृष्णपिङ्गलमूर्ध्वरेतसं विरूपाक्षं विश्वरूपं सहस्राक्षं सहस्रशीर्षं सहस्रचरणंविश्वतोबाहुं विश्वात्मानमेकमद्वैतं निष्कलं निष्क्रियं शान्तं शिवमक्षरमव्ययंहरिहरहिरण्यगर्भस्रष्टारमप्रमेयमनाद्यन्तं रुद्रसूक्तैरभिषिच्य सितेन भस्मनाश्रीफलदलैश्च त्रिशाखैरार्द्रैरनार्द्रैर्वा  ।  न तत्र संस्पर्शः  ।  तत्पूजासाधनं कल्प-येच्च नैवेद्यं  ।  ततश्चैकादशगुणरुद्रो जपनीयः  ।  एकगुणोऽनन्तः  ।  षडक्षरो-ऽष्टाक्षरो वा शैवो मन्त्रो जपनीयः  ।  ओमित्यग्रे व्याहरेत्  ।  नम इति पश्चात्  ।ततः शिवायेत्यक्षरत्रयम्  ।  ओमित्यग्रे व्याहरेत्  ।  नम इति पश्चात्  ।  ततोमहादेवायेति पञ्चाक्षराणि  ।  नातस्तारकः परमो मन्त्रः  ।  तारकोऽयं पञ्चा-क्षरः  ।  कोऽयं शैवो मनुः  ।  शैवस्तारकोऽयमुपदिश्यते मनुरविमुक्ते शैवेभ्योजीवेभ्यः  ।  शैवोऽयमेव मन्त्रस्तारयति  ।  स एव ब्रह्मोपदेशः  ।  ब्रह्म सोमोऽर्हपवनः सोमोऽहं पवते सोमोऽहं जनिता मतीनां सोमोऽहं जनिता पृथिव्याःसोमोऽहं जनिताऽग्नेः सोमोऽहं जनिता सूर्यस्य सोमोऽहं जनितेन्द्रस्यसोमोऽहं जनितोत विष्णोः सोमोऽहमेव जनिता स यश्चन्द्रमसो देवानांभूर्भुवःस्वरादीनां सर्वेषां लोकानां च विश्वं भूतं भुवनं चित्रं बहुधा जातंजायमानं च यत्सर्वस्य सोमोऽहमेव जनिता विश्वाधिको रुद्रो महर्षिः हिर-ण्यगर्भादीनहं जायमानान्पश्यामि  ।  यो रुद्रो अग्नौ यो अप्सु य ओषधीषुयो रुद्रो विश्वा भुवना विवेशैवमेव  ।  अयमेवात्मान्तरात्मा ब्रह्मज्योतिर्य-स्मान्न मत्तोऽन्यः परः  ।  अहमेव परो विश्वाधिकः  ।  मामेव विदित्वाऽमृतत्व-मेति  ।  तरति शोकम्  ।  मामेव विदित्वा सांसृतिकीं रुजं द्रावयति  ।  तस्मा-----------------------५६४-
-दहं रुद्रो यः सर्वेषां परमा गतिः  ।  सोऽहं सर्वाकारः  ।  यतो वा इमानिभूतानि जायन्ते  ।  येन जातानि जीवन्ति  ।  यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति  ।  तंमामेव विदित्वोपासीत  ।  भूतेभिर्देवेभिरभिष्टुतोऽहमेव  ।  भीषास्माद्वातः पवते  ।भीषोदेति सूर्यः भीषास्मादग्निश्चेन्द्रश्च  ।  सोमोऽत एव योऽहं सर्वेषामधि-ष्ठाता सर्वेषां च भूतानां पालकः  ।  सोऽहं पृथिवी  ।  सोऽहमापः  ।  सोऽहं तेजः  ।सोऽहं वायुः  ।  सोऽहं कालः  ।  सोऽहं दिशः  ।  सोऽहमात्मा  ।  मयि सर्वं प्रति-ष्ठितम्  ।  ब्रह्मविदाप्नोति परम्  ।  ब्रह्मा शिवो मे अस्तु सदाशिवोम्  ।  अचक्षु-र्विश्वतश्चक्षुरकर्णो शिश्वतःकर्णोऽपादो विश्वतःपादोऽपाणिर्विश्वतःपाणिरहमशिराविश्वतःशिरा विद्यामन्त्रैकसंश्रयो विद्यारूपो विद्यामयो विश्वेश्वरोऽहमजरो-ऽहम्  ।  मामेवं विदित्वा संसृतिपाशात्प्रमुच्यते  ।  तस्मादहं पशुपाशवि-मोचकः  ।  पशवश्चामानवान्तं मध्यवर्तिनश्च युक्तात्मानो यतन्ते मामेवप्राप्तुम्  ।  प्राप्यन्ते मां न पुनरावर्तन्ते  ।  त्रिशूलगां काशीमधिश्रित्य त्यक्ता-सवोऽपि मय्येव संविशन्ति  ।  प्रज्वलद्वह्निगं हविर्यथा न यजमानमा-सादयति तथासौ त्यक्त्वा कुणपं न तत्तादृशं पुरा प्राप्नुवन्ति  ।  एष एवा-देशः एष उपदेशः  ।  एष एव परमो धर्मः  ।  सत्यात्तत्र कदाचिन्न प्रमदि-तठयं तत्रोद्धूलनत्रिपुण्ड्राभ्याम्  ।  तथा रुद्राक्षाद्यधारणात्तथा मदर्चनाच्च  ।  प्रमा-देनापि नान्तर्देवसदने पुरीषं कुर्यात्  ।  व्रतान्न प्रमदितव्यम् तद्धि तपस्तद्धितपः काश्यामेव मुक्तिकामानाम्  ।  न तत्त्याज्यं न तत्त्याज्यं मोचकोऽहमविमुक्तेनिवसताम्  ।  नाविमुक्तात्परमं स्थानम्  ।  नाविमुक्तात्परमं स्थानम्  ।  काश्यांस्थानानि चत्वारि  ।  तेषामभ्यर्हितमन्तर्गृहम्  ।  तत्राप्यविमुक्तमभ्यर्हितम्  ।तत्र स्थानानि पञ्च  ।  तन्मध्ये शिवागारमभ्यर्हितम्  ।  तत्र प्राच्यामैश्वर्यस्था-नम्  ।  दक्षिणायां विचालनस्थानम्  ।  पश्चिमायां वैराग्यस्थानम्  ।  उत्तरायांज्ञानस्थानम्  ।  तस्मिन्यदन्तर्निर्लिप्तमव्ययमनाद्यन्तमशेषवेदवेदान्तवेद्यमनि-र्देश्यमनिरुक्तमप्रच्यवमाशास्यमद्वैतं सर्वाधारमनाधारमनिरीक्ष्यमहरहर्ब्रह्मवि-ष्णुपुरन्दराद्यमरवरसेवितं मामेव ज्योतिःस्वरूपं लिङ्गं मामेवोपासितव्यंतदेवोपासितव्यम्  ।  नैव भावयन्ति तल्लिङ्गं भानुश्चन्द्रोऽग्निर्वायुः  ।  स्वप्रकाशंविश्वेश्वराभिधं पातालमधितिष्ठति  ।  तदेवाहम्  ।  तत्रार्चितोऽहम्  ।  साक्षाद-र्चितः त्रिशाखैर्बिल्वदलैर्दीप्तैर्वा योऽभिसंपूजयेन्मन्मना मय्याहितासुर्मय्ये-वार्पिताखिलकर्मा भस्मदिग्धाङ्गो रुद्राक्षभूषणो मामेव सर्वभावेन प्रपन्नो मदे-----------------------५६५-
-कपूजानिरतः संपूजयेत्  ।  तदहमश्नामि  ।  तं मोचयामि संसृतिपाशात्  ।  अहर-हरभ्यर्च्य विश्वेश्वरं लिङ्गं तत्र रुद्रसूक्तैरभिषिच्य तदेव स्नपनपयस्त्रिः पीत्वामहापातकेभ्यो मुच्यते  ।  न शोकमाप्नोति  ।  मुच्यते संसारबन्धनात्  ।  तदन-भ्यर्च्य नाश्नीयात्फलमन्नमन्यद्वा  ।  यदश्नीयाद्रेतोभक्षीभवेत्  ।  नापः पिबेत्  ।यदि पिबेत्पूयपो भवेत्  ।  प्रमादेनैकदा त्वनभ्यर्च्य मां भुक्त्वा भोजयित्वाकेशान्वापयित्वा गव्यानां पञ्च संगृह्योपोष्य जले रुद्रस्नानम्  ।  जपेत्त्रिवारंरुद्रानुवाकम्  ।  आदित्यं पश्यन्नभिध्यायन्स्वकृतकर्मकृद्रौद्रैरेव मन्त्रैः कुर्यान्मा-र्जनम्  ।  ततो भोजयित्वा ब्राह्मणान्पूतो भवति  ।  अन्यथा परेतो यातनाम-श्नुते  ।  पत्रैः फलैर्वा जलैर्वान्यैर्वाभिपूज्य विश्वेश्वरं मां ततोऽश्नीयात्  ।कापिलेन पयसाभिषिच्य रुद्रसूक्तेन मामेव शिवलिङ्गरूपिणं ब्रह्महत्यायाःपूतो भवति  ।  कापिलेन दध्नाभिषिच्य सुरापानात्पूतो भवति  ।  कापिलेना-ज्येनाभिषिच्य स्वर्णस्तेयात्पूतो भवति  ।  मधुनाभिषिच्य गुरुदारगमनात्पूतोभवति  ।  सितया शर्करयाभिषिच्य सर्वजीववधात्पूतो भवति  ।  क्षीरादिभि-रेतैरभिषिच्य सर्वानवाप्नोति कामान्  ।  इत्येकैकं महान्प्रस्थशतं महान्प्रस्थश-तमानैः शतैरभिपूज्य मुक्तो भवति संसारबन्धनात्  ।  मामेव शिवलिङ्गरूपि-णमार्द्रायां पौर्णमास्यां वाऽमावास्यायां वा महाव्यतीपाते ग्रहणे संक्रान्तावभि-षिच्य तिलैः सतण्डुलैः सयवैः संपूज्य बिल्वदलैरभ्यर्च्य कापिलेनाज्यान्वित-गन्धसारधूपैः परिकल्प्य दीपं नैवेद्यं साज्यमुपहारं कल्पयित्वा दद्यात्पुष्पा-ञ्जलिम्  ।  एवं प्रयतोऽभ्यर्च्य मम सायुज्यमेति  ।  शतैर्महाप्रस्थैरखण्डैस्तण्डु-लैरभिषिच्य चन्द्रलोककामश्चन्द्रलोकमवाप्नोति  ।  तिलैरेतावद्भिरभिषिच्य वा-युलोककामो वायुलोकमवाप्नोति  ।  माषैरेतावद्भिरभिषिच्य वरुणलोककामो व-रुणलोकमवाप्नोति  ।  यवैरेतावद्भिरभिषिच्य सूर्यलोककामः सूर्यलोकमवाप्नोति  ।एतैरेतावद्भिर्द्विगुणैरभिषिच्य स्वर्गलोककामः स्वर्गलोकमवाप्नोति  ।  एतैरेताव-द्भिश्चतुर्गुणैरभिषिच्य ब्रह्मलोककामो ब्रह्मलोकमवाप्नोति  ।  एतैरेतावद्भिः शत-गुणैरभिषिच्य चतुर्जालं ब्रह्मकोशं यन्मृत्युर्नावपश्यति  ।  तमतीत्य मल्लोककामोमल्लोकमवाप्नोति नान्यं मल्लोकात्परम्  ।  यमवाप्य न शोचति  ।  न स पुनरा-वर्तते न स पुनरावर्तते  ।  लिङ्गरूपिणं मां संपूज्य चिन्तयन्ति योगिनः सिद्धाःसिद्धिं गताः  ।  यजन्ति यज्वानः  ।  मामेव स्तुवन्ति वेदाः साङ्गाः सोपनिषदःसेतिहासाः  ।  न मत्तोऽन्यदहमेव सर्वम्  ।  मयि सर्वं प्रतिष्ठितम्  ।  ततः काश्यां----------------------५६६-
-प्रयतैरेवाहमन्वहं पूज्यः  ।  तत्र गणा रौद्रानना नानामुखा नानाशस्त्रधारिणोनानारूपधरा नानाचिह्निताः  ।  ते सर्वे भस्मदिग्धाङ्गा रुद्राक्षाभरणाः कृताञ्ज-लयो नित्यमभिध्यायन्ति  ।  तत्र पूर्वस्यां दिशि ब्रह्मा कृताञ्जलिरहर्निशं मामु-पास्ते  ।  दक्षिणस्यां दिशि विष्णुः कृत्वैव मूर्धाञ्जलिं मामुपास्ते  ।  प्रती-च्यामिन्द्रः सन्नताङ्ग उपास्ते  ।  उदीच्यामग्निकायमुमानुरक्ता हेमाङ्गवि-भूषणा हेमवस्त्रा मामुपासते मामेव वेदाश्चतुर्मूर्तिधराः  ।  दक्षिणायांदिशि मुक्तिस्थानं तन्मुक्तिमण्डपसंज्ञितम्  ।  तत्रानेकगणाः पालकाःसायुधाः पापघातकाः  ।  तत्र ऋषयः शांभवाः पाशुपता महाशैवा वेदावतंसंशैवं पञ्चाक्षरं जपन्तस्तारकं सप्रणवं मोदमानास्तिष्ठन्ति  ।  तत्रैका रत्नवेदिका  ।तत्राहमासीनः काश्यां त्यक्तकुणपाञ्छैवानानीय स्वस्याङ्के संनिवेश्य भसित-रुद्राक्षभूषितानुपस्पृश्य मा भूदेतेषां जन्म मृतिश्चेति तारकं शैवं मनुमुपदि-शामि  ।  ततस्ते मुक्ता मामनुविशन्ति विज्ञानमयेनाङ्गेन  ।  न पुनरावर्तन्तेहुताशनप्रतिष्ठं हविरिव तत्रैव मुक्त्यर्थमुपदिश्यते शैवोऽयं मन्त्रः पञ्चाक्षरः  ।तन्मुक्तिस्थानम्  ।  तत ॐकाररूपम्  ।  ततो मदर्पितकर्मणां मदाविष्टचेतसां मद्रू-पता भवति  ।  नान्येषामियं ब्रह्मविद्येयं ब्रह्मविद्या  ।  मुमुक्षवः काश्यामेवासीनावीर्यवन्तो विद्यावन्तः  ।  विज्ञानमयं ब्रह्मकोशम्  ।  चतुर्जालं ब्रह्मकोशम्  ।यन्मृत्युर्नावपश्यति  ।  यं ब्रह्मा नावपश्यति  ।  यं विष्णुर्नावपश्यति  ।  यमि-न्द्राग्नी नावपश्येताम्  ।  यं वरुणादयो नावपश्यन्ति  ।  तमेव तत्तेजःप्लुष्ट-विहभावं हैममुमां संश्लिष्य वसन्तं चन्द्रकोटिसमप्रभं चन्द्रकिरीटं सोम-सूर्याग्निनयनं भूतिभूषितविग्रहं शिवं मामेवमभिध्यायन्तो मुक्तकिल्बिषा-स्त्यक्तबन्धा मय्येव लीना भवन्ति  ।  ये चान्ये काश्यां पुरीषकारिणः प्रति-ग्रहरतास्त्यक्तभस्मधारणास्त्यक्तरुद्राक्षधारणास्त्यक्तसोमवारव्रतास्त्यक्तग्रहयागा-स्त्यक्तविश्वेश्वरार्चनास्त्यक्तपञ्चाक्षरजपास्त्यक्तभैरवार्चना भैरवीं घोरादियातनांनानाविधां काश्यां परेता भुक्त्वा ततः शुद्धा मां प्रपद्यन्ते च  ।  अन्तर्गृहेरेतो मूत्रं पुरीषं वा विसृजन्ति तदा तेन सिञ्चन्ते पितॄन्  ।  तमेव पापकारिणंमृतं पश्यन्नीललोहितो भैरवस्तं पातयत्यस्त्रमण्डले ज्वलज्ज्वलनकुण्डेष्वन्ये-ष्वपि  ।  ततश्चाप्रमादेन निवसेदप्रमादेन निवसेत्काश्यां लिङ्गरूपिण्यामित्यु-पनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥इति भस्मजाबालोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति भस्मजाबालोपनिषत्समाप्ता  ॥  ९०
॥----------------------५६७-
-रुद्राक्षजाबालोपनिषत्  ॥  ९१
॥रुद्राक्षोपनिषद्वेद्यं महारुद्रतयोज्ज्वलम्  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्तं शिवमात्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ ॥  अथ हैनं कालाग्निरुद्रं भुसुण्डः पप्रच्छ कथं रुद्राक्षोत्पत्तिः  ।तद्धारणात्किं फलमिति  ।  तं होवाच भगवान्कालाग्निरुद्रः  ।  त्रिपुरवधार्थमहंनिमीलिताक्षोऽभवम्  ।  तेभ्यो जलबिन्दवो भूमौ पतितास्ते रुद्राक्षा जाताः  ।सर्वानुग्रहार्थाय तेषां नामोच्चारमात्रेण दशगोप्रदानफलं दर्शनस्पर्शनाभ्यांद्विगुणं फलमत ऊर्ध्वं वक्तुं न शक्नोमि  ।  तत्रैते श्लोका भवन्ति  ।  कस्मिंस्थितंतु किं नाम कथं वा धार्यते नरैः  ।  कतिभेदमुखान्यत्र कैर्मन्त्रैर्धार्यते कथम्॥  १
॥  दिव्यवर्षसहस्राणि चक्षुरुन्मीलितं मया  ।  भूमावक्षिपुटाभ्यां तु पतिताजलबिन्दवः  ॥  २
॥  तत्राश्रुबिन्दवो जाता महारुद्राक्षवृक्षकाः  ।  स्थावर-त्वमनुप्राप्य भक्तानुग्रहकारणात्  ॥  ३
॥  भक्तानां धारणात्पापं दिवारात्रि-कृतं हरेत्  ।  लक्षं तु दर्शनात्पुण्यं कोटिस्तद्धारणाद्भवेत्  ॥  ४
॥  तस्यकोटिशतं पुण्यं लभते धारणान्नरः  ।  लक्षकोटिसहस्राणि लक्षकोटिशतानि च॥  ५
॥  तज्जपाल्लभते पुण्यं नरो रुद्राक्षधारणात्  ।  धात्रीफलप्रमाणं यच्छ्रेष्ठ-मेतदुदाहृतम्  ॥  ६
॥  बदरीफलमात्रं तु मध्यमं प्रोच्यते बुधैः  ।  अधमं चण-मात्रं स्यात्प्रक्रियैषा मयोच्यते  ॥  ७
॥  ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चेतिशिवाज्ञया  ।  वृथा जाताः पृथिव्यां तु तज्जातीयाः शुभाक्षकाः  ॥  ८
॥  श्वेतास्तुब्राह्मणा ज्ञेयाः क्षत्रिया रक्तवर्णकाः  ।  पीतास्तु वैश्या विज्ञेयाः कृष्णाः शूद्राउदाहृताः  ॥  ९
॥  ब्राह्मणो बिभृयाच्छ्वेतान्रक्तान्राजा तु धारयेत्  ।  पीतान्वै-श्यस्तु बिभृयात्कृष्णाञ्छूद्रस्तु धारयेत्  ॥  १०
॥  समाः स्निग्धा दृढाः स्थूलाःकण्टकैः संयुताः शुभाः  ।  कृमिदष्टं भिन्नभिन्नं कण्टकैर्हीनमेव च  ॥  ११
॥व्रणयुक्तमयुक्तं च षड्रुद्राक्षा विवर्जयेत्  ।  स्वयमेव कृतं द्वारं रुद्राक्षं स्यादि-होत्तमम्  ॥  १२
॥  यत्तु पौरुषयत्नेन कृतं तन्मध्यमं भवेत्  ।  समान्स्निग्धान्दृ-ढान्स्थूलान्क्षौमसूत्रेण धारयेत्  ॥  १३
॥  सर्वगात्रेण सौम्येन सामान्यानिविचक्षणः  ।  निकषे हेमरेखाभा यस्य रेखा प्रदृश्यते  ॥  १४
॥  तदक्षमुत्तमंविद्यात्तद्धार्यं शिवपूजकैः  ।  शिखायामेकरुद्राक्षं त्रिशतं शिरसा वहेत्  ॥  १५
॥----------------------५६८-
-षट्त्रिंशतं गले दध्याद्वाहोः षोडश षोडश  ।  मणिबन्धे द्वादशैव स्कन्धे पञ्च-शतं वहेत्  ॥  १६
॥  अष्टोत्तरशतैर्मालामुपवीतं प्रकल्पयेत्  ।  द्विसरं त्रिसरंवापि सराणां पञ्चकं तथा  ॥  १७
॥  सराणां सप्तकं वापि बिभृयात्कण्ठ-देशतः  ।  मुकुटे कुण्डले चैव कर्णिकाहारकेऽपि वा  ॥  १८
॥  केयूरकटके सूत्रंकुक्षिबन्धे विशेषतः  ।  सुप्ते पीते सदाकालं रुद्राक्षं धारयेन्नरः  ॥  १९
॥त्रिशतं त्वधमं पञ्चशतं मध्यममुच्यते  ।  सहस्रमुत्तमं प्रोक्तमेवं भेदेन धारयेत्॥  २०
॥  शिरसीशानमंत्रेण कण्ठे तत्पुरुषेण तु  ।  अघोरेण गले धार्यं तेनैवहृदयेऽपि च  ॥  २१
॥  अघोरबीजमन्त्रेण करयोर्धारयेत्सुधीः  ।  पञ्चाशदक्ष-ग्रथितान्व्योमव्याप्यपि चोदरे  ॥  २२
॥  पञ्च ब्रह्मभिरङ्गैश्च त्रिमाला पञ्च सप्तच  ।  ग्रथित्वा मूलमन्त्रेण सर्वाण्यक्षाणि धारयेत्  ॥  २३
॥  अथ हैनं भग-वन्तं कालाग्निरुद्रं भुसुण्डः पप्रच्छ रुद्राक्षाणां भेदेन यदक्षं यत्स्वरूपं यत्फां-लमिति  ।  तत्स्वरूपं मुखयुक्तमरिष्टनिरसनं कामाभीष्टफलं ब्रूहीति होवाच  ।तत्रैते श्लोका भवन्ति--एकवक्त्रं तु रुद्राक्षं परतत्त्वस्वरूपकम्  ।  तद्धारणा-त्परे तत्त्वे लीयते विजितेन्द्रियः  ॥  १
॥  द्विवक्त्रं तु मुनिश्रेष्ठ चार्धनारीश्वरा-त्मकम्  ।  धारणादर्धनारीशः प्रीयते तस्य नित्यशः  ॥  २
॥  त्रिमुखं चैव रुद्रा-क्षमग्नित्रयस्वरूपकम्  ।  तद्धारणाच्च हुतभुक्तस्य तुष्यति नित्यदा  ॥  ३
॥  चतु-र्मुखं तु रुद्राक्षं चतुर्वक्त्रस्वरूपकम्  ।  तद्धारणाच्चतुर्वक्त्रः प्रीयते तस्य नित्यद-॥  ४
॥  पञ्चवक्त्रं तु रुद्राक्षं पञ्चब्रह्मस्वरूपकम्  ।  पञ्चवक्त्रः स्वयं ब्रह्म पुंहत्याच व्यपोहति  ॥  ५
॥  षड्वक्त्रमपि रुद्राक्षं कार्तिकेयाधिदैवतम्  ।  तद्धारणा-न्महाश्रीः स्यान्महदारोग्यमुत्तमम्  ॥  ६
॥  मतिविज्ञानसंपत्तिशुद्धये धारये-त्सुधीः  ।  विनायकाधिदैवं च प्रवदन्ति मनीषिणः  ॥  ७
॥  सप्तवक्त्रं तु रुद्राक्षंसप्तमालाधिदैवतम्  ।  तद्धारणान्महाश्रीः स्यान्महदारोग्यमुत्तमम्  ॥  ८
॥महती ज्ञानसंपत्तिः शुचिर्धारणतः सदा  ।  अष्टवक्त्रं तु रुद्राक्षमष्टमात्राधि-दैवतम्  ॥  ९
॥  वस्वष्टकप्रियं चैव गङ्गाप्रीतिकरं तथा  ।  तद्धारणादिमे प्रीताभवेयुः सत्यवादिनः  ॥  १०
॥  नववक्त्रं तु रुद्राक्षं नवशक्त्यधिदैवतम्  ।  तस्यधारणमात्रेण प्रीयन्ते नव शक्तयः  ॥  ११
॥  दशवक्त्रं तु रुद्राक्षं यमदैवत्य-मीतिरम्  ।  दशाप्रशान्तिजनकं धारणान्नात्र संशयः  ॥  १२
॥  एकादशमुखंस्वक्षं रुद्रैकादशदैवतम्  ।  तदिदं दैवतं प्राहुः सदा सौभाग्यवर्धनम्  ॥  १३
॥----------------------५६९-
-रुद्राक्षं द्वादशमुखं महाविष्णुस्वरूपकम्  ।  द्वादशादित्यरूपं च बिभर्त्येव हितत्परम्  ॥  १४
॥  त्रयोदशमुखं त्वक्षं कामदं सिद्धिदं शुभम्  ।  तस्या धारण-मात्रेण कामदेवः प्रसीदति  ॥  १५
॥  चतुर्दशमुखं चाक्षं रुद्रनेत्रसमुद्भवम्  ।सर्वव्याधिहरं चैव सर्वदारोग्यमाप्नुयात्  ॥  १६
॥  मद्यं मांसं च लशुनंपलाण्डुं शिग्रुमेव च  ।  श्लेष्मातकं विड्वराहमभक्ष्यं वर्जयेन्नरः  ॥  १७
॥  ग्रहणेविषुवे चैवमयने संक्रमेऽपि च  ।  दर्शेषु पूर्णमासे च पूर्णेषु दिवसेषु च  ।  रुद्रा-क्षधारणात्सद्यः सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥  १८
॥  रुद्राक्षमूलं तद्ब्रह्मा तन्नालं विष्णुरेवच  ।  तन्मुखं रुद्र इत्याहुस्तद्बिन्दुः सर्वदेवताः  ॥  १९
॥  इति  । अथ कालाग्निरुद्रंभगवन्तं सनत्कुमारः पप्रच्छाधीहि भगवन्रुद्राक्षधारणविधिम्  ।  तस्मि-न्समये निदाघजडभरतदत्तात्रेयकात्यायनभरद्वाजकपिलवसिष्ठपिप्पलादादयश्चकालाग्निरुद्रं परिसमेत्योचुः  ।  अथ कालाग्निरुद्रः किमर्थं भवतामागमनमितिहोवाच  ।  रुद्राक्षधारणविधिं वै सर्वे श्रोतुमिच्छामह इति  ।  अथ कालाग्नि-रुद्रः प्रोवाच  ।  रुद्रस्य नयनादुत्पन्ना रुद्राक्षा इति लोके ख्यायन्ते  ।  अथसदाशिवः संहारकाले संहारं कृत्वा संहाराक्षं मुमुलीकरोति  ।  तन्नयनाज्जातारुद्राक्षा इति होवाच  ।  तस्माद्रुद्राक्षत्वमिति कालाग्निरुद्रः प्रोवाच  ।  तद्रुद्राक्षेवाग्विषये कृते दशगोप्रदानेन यत्फलमवाप्नोति तत्फलमश्नुते  ।  स एष भस्म-ज्योती रुद्राक्ष इति  ।  तद्रुद्राक्षं करेण स्पृष्ट्वा धारणमात्रेण द्विसहस्रगोप्रदान-फलं भवति  ।  तद्रुद्राक्षे कर्णयोर्धार्यमाणे एकादशसहस्रगोप्रदानफलं भवति  ।एकादशरुद्रत्वं च गच्छति  ।  तद्रुद्राक्षे शिरसि धार्यमाणे कोटिगोप्रदान-फलं भवति  ।  एतेषां स्थानानां कर्णयोः फलं वक्तुं न शक्यमिति होवाच  ।य इमां रुद्राक्षजाबालोपनिषदं नित्यमधीते बालो वा युवा वा वेद स महा-न्भवति  ।  स गुरुः सर्वेषां मन्त्राणामुपदेष्टा भवति एतैरेव होमं कुर्यात्  ।एतैरेवार्चनम्  ।  तथा रक्षोघ्नं मृत्युतारकं गुरुणा लब्धं कण्ठे बाहौ शिखायांवा बध्नीत  ।  सप्तद्वीपवती भूमिर्दक्षिणार्थं नावकल्पते  ।  तस्माच्छ्रद्धया यांकांचिद्गां दद्यात्सा दक्षिणा भवति  ।  य इमामुपनिषदं ब्राह्मणः सायमधी-यानो दिवसकृतं पापं नाशयति  ।  मध्याह्नेऽधीयानः षड्जन्मकृतं पापंनाशयति  ।  सायं प्रातः प्रयुञ्जानोऽनेकजन्मकृतं पापं नाशयति  ।  षट्सहस्र-लक्षगायत्रीजपफलमवाप्नोति  ।  ब्रह्महत्यासुरापानस्वर्णस्तेयगुरुदारगमनतत्सं-योगपातकेभ्यः पूतो भवति  ।  सर्वतीर्थफलमश्नुते  ।  पतितसंभाषणात्पूतो----------------------५७०-
-भवति  ।  पङ्क्तिशतसहस्रपावनो भवति  ।  शिवसायुज्यमवाप्नोति  ।  न च पुन-रावर्तते न च पुनरावर्तत इत्यॐसत्यमित्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ आप्यायन्त्वितिशान्तिः  ॥इति रुद्राक्षजाबालोपनिषत्समाप्ता  ॥  ९१
॥गणपत्युपनिषत्  ॥  ९२
॥यं नत्वा मुनयः सर्वे निर्विघ्नं यान्ति तत्पदम्  ।गणेशोपनिषद्वेद्यं तद्ब्रह्मैवास्मि सर्वगम्  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  नमस्ते गणपतये  ।  त्वमेव प्रत्यक्षं तत्त्वमसि  । त्वमेवकेवलं कर्तासि  ।  त्वमेव केवलं धर्तासि  ।  त्वमेव केवलं हर्तासि  ।त्वमेव सर्वं खल्विदं ब्रह्मासि  ।  त्वं साक्षादात्मासि नित्यं  ।  ऋतं वच्मि  ।सत्यं वच्मि  ।  अव त्वं माम्  ।  अव वक्तारम्  ।  अव श्रोतारम्  ।  अवदातारम्  ।  अव धातारम्  ।  अवानूचानमव शिष्यम्  ।  अव पश्चात्तात्  ।  अवपुरस्तात्  ।  अव चोत्तरात्तात्  ।  अव दक्षिणात्तात्  ।  अव चोर्ध्वात्तात्  ।  अवा-धरात्तात्  ।  सर्वतो मां पाहि पाहि समन्तात्  ।  त्वं वाङ्मयस्त्वं चिन्मयः  ।त्वमानन्दमयस्त्वं ब्रह्ममयः  ।  त्वं सच्चिदानन्दाद्वितीयोऽसि  ।  त्वं प्रत्यक्षंब्रह्मासि  ।  त्वं ज्ञानमयो विज्ञानमयोऽसि  ।  सर्वं जगदिदं त्वत्तो जायते  ।सर्वं जगदिदं त्वत्तस्तिष्ठति  ।  सर्वं जगदिदं त्वयि लयमेष्यति  ।  सर्वं जगदिदंत्वयि प्रत्येति  ।  त्वं भूमिरापोऽनलोऽनिलो नभः  ।  त्वं चत्वारि वाक्पदानि  ।त्वं गुणत्रयातीतः  ।  त्वं कालत्रयातीतः  ।  त्वं देहत्रयातीतः  ।  त्वं मूलाधार-स्थितोऽसि नित्यम्  ।  त्वं शक्तित्रयात्मकः  ।  त्वां योगिनो ध्यायन्तिनित्यम्  ।  त्वं ब्रह्मा त्वं विष्णुस्त्वं रुद्रस्त्वमिन्द्रस्त्वमग्निस्त्वं वायुस्त्वंसूर्यस्त्वं चन्द्रमास्त्वं ब्रह्म भूर्भुवःसुवरोम्  ।  गणादिं पूर्वमुच्चार्य वर्णादिंतदनन्तरम्  ।  अनुस्वारः परतरः  ।  अर्धेन्दुलसितम्  ॥  १
॥  तारेण रुद्धम्  ।  एत-----------------------५७१-
-त्तव मनुस्वरूपम्  ।  गकारः पूर्वरूपम्  ।  अकारो मध्यमरूपम्  ।  अनुस्वारश्चा-न्त्यरूपम्  ।  बिन्दुरुत्तररूपम्  ।  नादः संधानम्  ।  संहिता संधिः  ।  सैषा गणेश-विद्या  ।  गणक ऋषिः निचृद्गायत्री छन्दः  ।  श्रीमहागणपतिर्देवता  ।  ॐ गम्  ।गणपतये नमः  ।  एकदन्ताय विद्महे वक्रतुण्डाय धीमहि  ।  तन्नो दन्तीप्रचोदयात्  ॥  एकदन्तं चतुर्हस्तं पाशमङ्कुशधारिणम्  ।  अभयं वरदं हस्तै-र्बिभ्राणं मूषकध्वजम्  ॥  रक्तं लम्बोदरं शूर्पकर्णकं रक्तवाससम्  ।  रक्तगन्धा-नुलिप्ताङ्गं रक्तपुष्पैः सुपूजितम्  ॥  भक्तानुकम्पिनं देवं जगत्कारणमच्युतम्  ।आविर्भूतं च सृष्ट्यादौ प्रकृतेः पुरुषात्परम्  ॥  एवं ध्यायति यो नित्यं सयोगी योगिनां वरः  ।  नमो व्रातपतये नमो गणपतये नमः प्रमथपतयेनमस्तेऽस्तु लम्बोदरायैकदन्ताय विघ्नविनाशिने शिवसुताय श्रीवरदमूर्तयेनमो नमः  ॥  एतदथर्वशिरो योऽधीते स ब्रह्मभूयाय कल्पते  ।  स सर्वविघ्नैर्नबाध्यते  ।  स सर्वतः सुखमेधते  ।  स पञ्च महापातकोपपातकात्प्रमु-च्यते  ।  सायमधीयानो दिवसकृतं पापं नाशयति  ।  प्रातरधीयानो रात्रि-कृतं पापं नाशयति  ।  सायंप्रातः प्रयुंजानोऽपापो भवति  ।  धर्मार्थ-काममोक्षं च विन्दति  ।  इदमथर्वशीर्षमशिष्याय न देयम्  ।  यो यदिमोहाद्दास्यति स पापीयान्भवति  ।  सहस्रावर्तनाद्यं यं काममधीते तंतमनेन साधयेत्  ।  अनेन गणपतिमभिषिञ्चति स वाग्मी भवति  ।  चतुर्थ्या-मनश्नञ्जपति स विद्यावान्भवति  ।  इत्यथर्वणवाक्यम्  ।  ब्रह्माद्याचरणं विद्यात्  ।न बिभेति कदाचनेति  ।  यो दूर्वाङ्कुरैर्यजति स वैश्रवणोपमो भवति  ।  योलाजैर्यजति स यजोवान्भवति  ।  स मेधावान्भवति  ।  यो मोदकसहस्रेणयजति स वाञ्छितफलमवाप्नोति  ।  यः साज्यसमिद्भिर्यजति स सर्वं लभतेस सर्वं लभते  ।  अष्टौ ब्राह्मणान्सम्यग्ग्राहयित्वा सूर्यवर्चस्वी भवति  ।  सूर्यग्रहेमहानद्यां प्रतिमासंनिधौ वा जप्त्वा सिद्धमन्त्रो भवति  ।  महाविघ्नात्प्रमुच्यते  ।महापापात्प्रमुच्यते  ।  महादोषात्प्रमुच्यते  ।  स सर्वविद्भवति स सर्वविद्भवति  ।य एवं वेदेत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति गणपत्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ९२
॥----------------------५७२-
-श्रीजाबालदर्शनोपनिषत्  ॥  ९३
॥यमाद्यष्टाङ्गयोगेद्धं ब्रह्ममात्रप्रबोधतः  ।योगिनो यत्पदं यान्ति तत्कैवल्यपदं भजे  ॥  १
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  दत्तात्रेयो महायोगी भगवान्भूतभावनः  ।  चतुर्भुजो महाविष्णु-र्योगसाम्राज्यदीक्षितः  ॥  १
॥  तस्य शिष्यो मुनिकरः सांकृतिर्नाम भक्तिमान्  ।पप्रच्छ गुरुमेकान्ते प्राञ्जलिर्विनयान्वितः  ॥  २
॥  भगवन्ब्रूहि मे योगं साष्टाङ्गंसप्रपञ्चकम्  ।  येन विज्ञातमात्रेण जीवन्मुक्तो भवाम्यहम्  ॥  ३
॥  सांकृतेशृणु वक्ष्यामि योगं साष्टाङ्गदर्शनम्  ।  यमश्च नियमश्चैव तथैवासनमेव च॥  ४
॥  प्राणायामस्तथा ब्रह्मन्प्रत्याहारस्ततः परम्  ।  धारणा च तथा ध्यानंसमाधिश्चाष्टमं मुने  ॥  ५
॥  अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम्  ।  क्षमाधृतिर्मिताहारः शौचं चैव यमा दश  ॥  ६
॥  वेदोक्तेन प्रकारेण विना सत्यंतपोधन  ।  कायेन मनसा वाचा हिंसाऽहिंसा न चान्यथा  ॥  ७
॥  आत्मासर्वगतोऽच्छेद्यो न ग्राह्य इति मे मतिः  ।  सा चाहिंसा वरा प्रोक्ता मुनेवेदान्तवेदिभिः  ॥  ८
॥  चक्षुरादीन्द्रियैर्दृष्टं श्रुतं घ्रातं मुनीश्वर  ।  तस्यैवोक्ति-र्भवेत्सत्यं विप्र तन्नान्यथा भवेत्  ॥  ९
॥  सर्वं सत्यं परं ब्रह्म न चान्यदितिया मतिः  ।  तच्च सत्यं वरं प्रोक्तं वेदान्तज्ञानपारगैः  ॥  १०
॥  अन्यदीये तृणेरत्ने काञ्चने मौक्तिकेऽपि च  ।  मनसा विनिवृत्तिर्या तदस्तेयं विदुर्बुधाः  ॥  ११
॥आत्मन्यनात्मभावेन व्यवहारविवर्जितम्  ।  यत्तदस्तेयमित्युक्तमात्मविद्भिर्म-हामते  ॥  १२
॥  कायेन वाचा मनसा स्त्रीणां परिविवर्जनम्  ।  ऋतौ भार्यातदा स्वस्य ब्रह्मचर्यं तदुच्यते  ॥  १३
॥  ब्रह्मभावे मनश्चारं ब्रह्मचर्यं परन्तप॥  १४
॥  स्वात्मवत्सर्वभूतेषु कायेन मनसा गिरा  ।  अनुज्ञा या दया सैवप्रोक्ता वेदान्तवेदिभिः  ॥  १५
॥  पुत्रे मित्रे कलत्रे च रिपौ स्वात्मनि संततम्  ।एकरूपं मुने यत्तदार्जवं प्रोच्यते मया  ॥  १६
॥  कायेन मनसा वाचा शत्रुभिःपरिपीडिते  ।  बुद्धिक्षोभनिवृत्तिर्या क्षमा सा मुनिपुङ्गव  ॥  १७
॥  वेदादेवविनिर्मोक्षः संसारस्य न चान्यथा  ।  इति विज्ञाननिष्पत्तिर्धृतिः प्रोक्ता हिवैदिकैः  ।  अहमात्मा न चान्योऽस्मीत्येवमप्रच्युता मतिः  ॥  १८
॥  अल्पमृष्टा-----------------------५७३-
-शनाभ्यां च चतुर्थांशावशेषकम्  ।  तस्माद्योगानुगुण्येन भोजनं मित-भोजनम्  ॥  १९
॥  स्वदेहमलनिर्मोक्षो मृज्जलाभ्यां महामुने  ।  यत्तच्छौचं भवे-द्बाह्यं मानसं मननं विदुः  ।  अहं शुद्ध इति ज्ञानं शौचमाहुर्मनीषिणः  ॥  २०
॥अत्यन्तमलिनो देहो देही चात्यन्तनिर्मलः  ।  उभयोरन्तरं ज्ञात्वा कस्य शौचंविधीयते  ॥  २१
॥ ज्ञानशौचं परित्यज्य बाह्ये यो रमते नरः  ।  स मूढःकाञ्चनं त्यक्त्वा लोष्टं गृह्णाति सुव्रत  ॥  २२
॥  ज्ञानामृतेन तृप्तस्य कृतकृत्यस्ययोगिनः  ।  न चास्ति किंचित्कर्तव्यमस्ति चेन्न स तत्त्ववित्  ॥  २३
॥  लोकत्र-येऽपि कर्तव्यं किंचिन्नास्त्यात्मवेदिनाम्  ॥  २४
॥  तस्मात्सर्वप्रयत्नेन मुनेऽहिं-सादिसाधनैः  ।  आत्मानमक्षरं ब्रह्म विद्धि ज्ञानात्तु वेदनात्  ॥  २५
॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥तपः संतोषमास्तिक्यं दानमीश्वरपूजनम्  ।  सिद्धान्तश्रवणं चैव ह्रीर्मतिश्चजपो व्रतम्  ॥  १
॥  एते च नियमाः प्रोक्तास्तान्वक्ष्यामि क्रमाच्छृणु  ॥  २
॥वेदोक्तेन प्रकारेण कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः  ।  शरीरशोषणं यत्तत्तप इत्युच्यतेबुधैः  ॥  ३
॥  को वा मोक्षः कथं तेन संसारं प्रतिपन्नवान्  ।  इत्यालोकनमर्थ-ज्ञास्तपः शंसन्ति पण्डिताः  ॥  ४
॥  यदृच्छालाभतो नित्यं प्रीतिर्या जायतेनृणाम्  ।  तत्संतोषं विदुः प्राज्ञाः परिज्ञानैकतत्पराः  ॥  ५
॥  ब्रह्मादिलोकपर्य-न्ताद्विरक्त्या यल्लभेत्प्रियम्  ।  सर्वत्र विगतस्नेहः संतोषं परमं विदुः  ।  श्रौतेस्मार्ते च विश्वासो यत्तदास्तिक्यमुच्यते  ॥  ६
॥  न्यायार्जितधनं श्रान्ते श्रद्धयावैदिके जने  ।  अन्यद्वा यत्प्रदीयन्ते तद्दानं प्रोच्यते मया  ॥  ७
॥  रागाद्यपेतंहृदयं वागदुष्टानृतादिना  ।  हिंसादिरहितं कर्म यत्तदीश्वरपूजनम्  ॥  ८
॥  सत्यंज्ञानमनन्तं च परानन्दं परं ध्रुवम्  ।  प्रत्यगित्यवगन्तव्यं वेदान्तश्रवणं बुधाः॥  ९
॥  वेदलौकिकमार्गेषु कुत्सितं कर्म यद्भवेत्  ।  तस्मिन्भवति या लज्जाह्रीः सैवेति प्रकीर्तिता  ।  वैदिकेषु च सर्वेषु श्रद्धा या सा मतिर्भवेत्  ॥  १०
॥गुरुणा चोपदिष्टोऽपि तत्र संबन्धवर्जितः  ।  वेदोक्तेनैव मार्गेण मन्त्राभ्यासोजपः स्मृतः  ॥  ११
॥  कल्पसूत्रे तथा वेदे धर्मशास्त्रे पुराणके  ।  इतिहासे चवृत्तिर्या स जपः प्रोच्यते मया  ॥  १२
॥  जपस्तु द्विविधः प्रोक्तो वाचिकोमानसस्तथा  ॥  १३
॥  वाचिकोपांशुरुच्चैश्च द्विविधः परिकीर्तितः  ।  मानसो----------------------५७४-
-मननध्यानभेदाद्द्वैविध्यमाश्रितः  ॥  १४
॥  उच्चैर्जपादुपांशुश्च सहस्रगुणमुच्यते  ।मानसश्च तथोपांशोः सहस्रगुणमुच्यते  ॥  १५
॥  उच्चैर्जपश्च सर्वेषां यथोक्त-फलदो भवेत्  ।  नीचैः श्रोत्रेण चेन्मन्त्रः श्रुतश्चेन्निष्फलं भवेत्  ॥  १६
॥  इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥स्वस्तिकं गोमुखं पद्मं वीरसिंहासने तथा  ।  भद्रं मुक्तासनं चैव मयूरास-नमेव च  ॥  १
॥  सुखासनसमाख्यं च नवमं मुनिपुङ्गव  ।  जानूर्वोरन्तरेकृत्वा सम्यक् पादतले उभे  ॥  २
॥  समग्रिवशिरःकायः स्वस्तिकं नित्यमभ्य-सेत्  ।  सव्ये दक्षिणगुल्फं तु पृष्ठपार्श्वे नियोजयेत्  ॥  ३
॥  दक्षिणेऽपि तथासव्यं गोमुखं तत्प्रचक्षते  ।  अङ्गुष्ठावधि गृह्णीयाद्धस्ताभ्यां व्युत्क्रमेण तु  ॥  ४
॥ऊर्वोरुपरि विप्रेन्द्र कृत्वा पादतलद्वयम्  ।  पद्मासनं भवेत्प्राज्ञ सर्वरोगभया-पहम्  ॥  ५
॥  दक्षिणेतरपादं तु दक्षिणोरुणि विन्यसेत्  ।  ऋजुकायः समा-सीनो वीरासनमुदाहृतम्  ॥  ६
॥  गुल्फौ तु वृषणस्याधः सीवन्याः पार्श्वयोःक्षिपेत्  ।  पार्श्वपादौ च पाणिभ्यां दृढं बद्ध्वा सुनिश्चलम्  ।  भद्रासनं भवेदेत-द्विषरोगविनाशनम्  ॥  ७
॥  निपीड्य सीवनीं सूक्ष्मं दक्षिणेतरगुल्फतः  ।  वामंयाम्येन गुल्फेन मुक्तासनमिदं भवेत्  ॥  ८
॥  मेढ्रादुपरि निक्षिप्य सव्यंगुल्फं तथोपरि  ।  गुल्फान्तरं च संक्षिप्य मुक्तासनमिदं मुने  ॥  ९
॥  कूर्पराग्रेमुनिश्रेष्ठ निक्षिपेन्नाभिपार्श्वयोः  ।  भूम्यां पाणितलद्वन्द्वं निक्षिप्यैकाग्रमानसः॥  १०
॥  समुन्नतशिरःपादो दण्डवद्व्योम्नि संस्थितः  ।  मयूरासनमेतत्स्यात्स-र्वपापप्रणाशनम्  ॥  ११
॥  येन केन प्रकारेण सुखं धैर्यं च जायते  ।  तत्सु-खासनमित्युक्तमशक्तस्तत्समाश्रयेत्  ॥  १२
॥  आसनं विजितं येन जितं तेनजगत्त्रयम्  ।  अनेन विधिना युक्तः प्राणायामं सदा कुरु  ॥  १३
॥  इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु तृतीयः खण्डः  ॥  ३
॥शरीरं तावदेव स्यात्षण्णवत्यङ्गुलात्मकम्  ।  देहमध्ये शिखिस्थानं तप्तजा-म्बूनदप्रभम्  ॥  १
॥  त्रिकोणं मनुजानां तु सत्यमुक्तं हि सांकृते  ।  गुदात्तुद्व्यङ्गुलादूर्ध्वं मेढ्रात्तु द्व्यङ्गुलादधः  ॥  २
॥  देहमध्यं मुनिप्रोक्तमनुजानीहिसांकृते  ।  कन्दस्थानं मुनिश्रेष्ठ मूलाधारान्नवाङ्गुलम्  ॥  ३
॥  चतुरङ्गुलमाया-मविस्तारं मुनिपुङ्गव  ।  कुक्कुटाण्डसमाकारं भूषितं तु त्वगादिभिः  ॥  ४
॥तन्मध्ये नाभिरित्युक्तं योगज्ञैर्मुनिपुङ्गव  ।  कन्दमध्यस्थिता नाडी सुषुम्नेतिप्रकीर्तिता  ॥  ५
॥  तिष्ठन्ति परितस्तस्या नाड्यो हि मुनिपुङ्गव  ।  द्विसप्ततिस-----------------------५७५-
-हस्राणि तासां मुख्याश्चतुर्दश  ॥  ६
॥  सुषुम्ना पिङ्गला तद्वदिडा चैव सर-स्वती  ।  पूषा च वरुणा चैव हस्तिजिह्वा यशस्विनी  ॥  ७
॥  अलम्बुसा कुहू-श्चैव विश्वोदरी तपस्विनी  ।  शङ्खिनी चैव गान्धारा इति मुख्याश्चतुर्दश  ॥  ८
॥आसां मुख्यतमास्तिस्रस्तिष्वेकोत्तमोत्तमा  ।  ब्रह्मनाडीति सा प्रोक्ता मुनेवेदान्तवेदिभिः  ॥  ९
॥  पृष्ठमध्यस्थितेनास्थ्ना वीणादण्डेन सुव्रत  ।  सहमस्तकपर्यन्तं सुषुम्ना सुप्रतिष्ठिता  ॥  १०
॥  नाभिकन्दादधः स्थानं कुण्डल्याद्व्यङ्गुलं मुने  ।  अष्टप्रकृतिरूपा सा कुण्डली मुनिसत्तम  ॥  ११
॥  यथावद्वायु-चेष्टां च जलान्नादीनि नित्यशः  ।  परितः कन्दपार्श्वेषु निरुध्यैव सदा स्थिता॥  १२
॥  स्वमुखेन समावेष्ट्य ब्रह्मरन्ध्रमुखं मुने  ।  सुषुम्नाया इडा सव्येदक्षिणे पिङ्गला स्थिता  ॥  १३
॥  सरस्वती कुहूश्चैव सुषुम्नापार्श्वयोः स्थिते  ।गान्धारा हस्तिजिह्वा च इडायाः पृष्ठपार्श्वयोः  ॥  १४
॥  पूषा यशास्विनी चैवपिङ्गला पृष्ठपूर्वयोः  ।  कुहोश्च हस्तिजिह्वाया मध्ये विश्वोदरी स्थिता  ॥  १५
॥यशस्विन्याः कुहोर्मध्ये वरुणा सुप्रतिष्ठिता  ।  पूषायाश्च सरस्वत्या मध्येप्रोक्ता यशस्विनी  ॥  १६
॥  गान्धारायाः सरस्वत्या मध्ये प्रोक्ता च शङ्खिनी  ।अलम्बुसा स्थिता पायुपर्यन्तं कन्दमध्यगा  ॥  १७
॥  पूर्वभागे सुषुम्नायाराकायाः संस्थिता कुहूः  ।  अधश्चोर्ध्वं स्थिता नाडी याम्यनासान्तमिष्यते  ॥  १८
॥  इडा तु सव्यनासान्तं संस्थिता मुनिपुङ्गव  ।  यशस्विनी च वामस्यपादाङ्गुष्ठान्तमिष्यते  ॥  १९
॥  पूषा वामाक्षिपर्यन्ता पिङ्गलायास्तु पृष्ठतः  ।पयस्विनी च याम्यस्य कर्णान्तं प्रोच्यते बुधैः  ॥  २०
॥  सरस्वती तथा चोर्ध्व-गता जिह्वा तथा मुने  ।  हस्तिजिह्वा तथा सव्यपादाङ्गुष्ठान्तमिष्यते  ॥  २१
॥शाङ्खिनी नाम या नाडी सव्यकर्णान्तमिष्यते  ।  गान्धारा सव्यनेत्रान्ता प्रोक्तावेदान्तवेदिभिः  ॥  २२
॥  विश्वोदराभिधा नाडी कन्दमध्ये व्यवस्थिता  ।प्राणोऽपानस्तथा व्यानः समानोदान एव च  ॥  २३
॥  नागः कूर्मश्च कृकरोदेवदत्तो धनंजयः  ।  एते नाडीषु सर्वासु चरन्ति दश वायवः  ॥  २४
॥  तेषुप्राणादयः पञ्च मुख्याः पञ्चसु सुव्रत  ।  प्राणसंज्ञस्तथापानः पूज्यः प्राणस्त-योर्मुने  ॥  २५
॥  आस्यनासिकयोर्मध्ये नाभिमध्ये तथा हृदि  ।  प्राणसंज्ञो-ऽनिलो नित्यं वर्तते मुनिसत्तम  ॥  २६
॥  अपानो वर्तते नित्यं गुदमध्योरु-जानुषु  ।  उदरे सकले कट्यां नाभौ जङ्घे च सुव्रत  ॥  २७
॥  व्यानः श्रोत्रा-----------------------५७६-
-क्षिमध्ये च ककुद्भ्यां गुल्फयोरपि  ।  प्राणस्थाने गले चैव वर्तते मुनिपुङ्गव॥  २८
॥  उदानसंज्ञो विज्ञेयः पादयोर्हस्तयोरपि  ।  समानः सर्वदेहेषु व्याप्यतिष्ठत्यसंशयः  ॥  २९
॥  नागादिवायवः पञ्च त्वगस्थ्यादिषु संस्थिताः  ।  निः-श्वासोच्छ्वासकासाश्च प्राणकर्म हि सांकृते  ॥  ३०
॥  अपानाख्यस्य वायोस्तुविण्मूत्रादिविसर्जनम्  ।  समानः सर्वसामीप्यं करोति मुनिपुङ्गव  ॥  ३१
॥उदान ऊर्ध्वगमनं करोत्येव न संशयः  ।  व्यानो विवादकृत्प्रोक्तो मुने वेदा-न्तवेदिभिः  ॥  ३२
॥ उद्गारादिगुणः प्रोक्तो व्यानाख्यस्य महामुने  ।  धनं-जयस्य शोभादि कर्म प्रोक्तं हि सांकृते  ॥  ३३
॥  निमीलनादि कूर्मस्य क्षुधातु कृकरस्य च  ।  देवदत्तस्य विप्रेन्द्र तन्द्रीकर्म प्रकीर्तितम्  ॥  ३४
॥  सुषु-म्नायाः शिवो देव इडाया देवता हरिः  ।  पिङ्गलाया विरञ्चिः स्यात्सरस्वत्याविराण्मुने  ॥  ३५
॥  पूषाधिदेवता प्रोक्ता वरुणा वायुदेवता  ।  हस्तिजिह्वा-भिधायास्तु वरुणो देवता भवेत्  ॥  ३६
॥  यशस्विन्या मुनिश्रेष्ठ भगवान्भा-स्करस्तथा  ।  अलम्बुसाया अम्ब्वात्मा वरुणः परिकीर्तितः  ॥  ३७
॥  कुहोः क्षु-द्देवता प्रोक्ता गान्धारी चन्द्रदेवता  ।  शङ्खिन्याश्चन्द्रमास्तद्वत्पयस्विन्याः प्रजा-पतिः  ॥  ३८
॥  विश्वोदराभिधायास्तु भगवान्पावकः पतिः  ।  इडायां चन्द्रमानित्यं चरत्येव महामुने  ॥  ३९
॥  पिङ्गलायां रविस्तद्वन्मुने वेदविदांवर  ।  पिङ्गलायामिडायां तु वायोः संक्रमणं तु यत्  ॥  ४०
॥  तदुत्तरायणंप्रोक्तं मुने वेदान्तवेदिभिः  ।  इडायां पिङ्गलायां तु प्राणसंक्रमणं मुने  ॥  ४१
॥दक्षिणायनमित्युक्तं पिङ्गलायामिति श्रुतिः  ।  इडापिङ्गलयोः संधिं यदा प्राणःसमागतः  ॥  ४२
॥  अमावास्या तदा प्रोक्ता देहे देहभृतां वर  ।  मूलाधारंयदा प्राणः प्रविष्टः पण्डितोत्तम  ॥  ४३
॥  तदाद्यं विषुवं प्रोक्तं तापसैस्ताप-सोत्तम  ।  प्राणसंज्ञो मुनिश्रेष्ठ मूर्धानं प्राविशद्यदा  ॥  ४४
॥  तदन्त्यं विषुवंप्रोक्तं तापसैस्तत्त्वचिन्तकैः  ।  निःश्वासोच्छ्वासनं सर्वं मासानां संक्रमो भवेत्॥  ४५
॥  इडायाः कुण्डलीस्थानं यदा प्राणः समागतः  ।  सोमग्रहणमित्युक्तंतदा तत्त्वविदां वर  ॥  ४६
॥  यदा पिङ्गलया प्राणः कुण्डलीस्थानमागतः  ।तदा तदा भवेत्सूर्यग्रहणं मुनिपुङ्गव  ॥  ४७
॥  श्रीपर्वतं शिरःस्थाने केदारं तुललाटके  ।  वाराणसी महाप्राज्ञ भ्रुवोर्घ्राणस्य मध्यमे  ॥  ४८
॥  कुरुक्षेत्रंकुचस्थाने प्रयागं हृत्सरोरुहे  ।  चिदम्बरं तु हृन्मध्ये आधारे कमलालयम्----------------------५७७-
-॥  ४९
॥  आत्मतीर्थं समुत्सृज्य बहिस्तीर्थानि यो व्रजेत्  ।  करस्थं स महारत्नंत्यक्त्वा काचं विमार्गते  ॥  ५०
॥  भावतीर्थं परं तीर्थं प्रमाणं सर्वकर्मसु  ।अन्यथालिङ्ग्यते कान्ता अन्यथालिङ्ग्यते सुता  ॥  ५१
॥  तीर्थानि तोयपूर्णानिदेवान्काष्ठादिनिर्मितान्  ।  योगिनो न प्रपूज्यन्ते स्वात्मप्रत्ययकारणात्  ॥  ५२
॥बहिस्तीर्थात्परं तीर्थमन्तस्तीर्थं महामुने  ।  आत्मतीर्थं महातीर्थमन्यत्तीर्थं निर-र्थकम्  ॥  ५३
॥  चित्तमन्तर्गतं दुष्टं तीर्थस्नानैर्न शुद्ध्यति  ।  शशशोऽपि जलै-र्धौतं सुराभाण्डमिवाशुचि  ॥  ५४
॥  विषुवायनकालेषु ग्रहणे चान्तरे सदा  ।वाराणस्यादिके स्थाने स्नात्वा शुद्धो भवेन्नरः  ॥  ५५
॥  ज्ञानयोगपराणां तुपादप्रक्षालितं जलम्  ।  भावशुद्ध्यर्थमज्ञानां तत्तीर्थं मुनिपुङ्गव  ॥  ५६
॥तीर्थे दाने जपे यज्ञे काष्ठे पाषाणके सदा  ।  शिवं पश्यति मूढात्मा शिवे देहेप्रतिष्ठिते  ॥  ५७
॥  अन्तःस्थं मां परित्यज्य बहिष्ठं यस्तु सेवते  ।  हस्तस्थं पिण्ड-मुत्सृज्य लिहेत्कूर्परमात्मनः  ॥  ५८
॥  शिवमात्मनि पश्यन्ति प्रतिमासुन योगिनः  ।  अज्ञानां भावनार्थाय प्रतिमाः परिकल्पिताः  ॥  ५९
॥  अपूर्व-मपरं ब्रह्म स्वात्मानं सत्यमद्वयम्  ।  प्रज्ञानघनमानन्दं यः पश्यति स पश्यति॥  ६०
॥  नाडीपुञ्जं सदा सारं नरभावं महामुने  ।  समृत्सृज्यात्मनाऽऽत्मानम-हमित्येव धारय  ॥  ६१
॥  अशरीरं शरीरेषु महान्तं विभुमीश्वरम्  ।  आन-न्दमक्षरं साक्षान्मत्वा धीरो न शोचति  ॥  ६२
॥  विभेदजनके ज्ञाने नष्टेज्ञानबलान्मुने  आत्मनो ब्रह्मणो भेदमसन्तं किं करिष्यति  ॥  ६३
॥  इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु चतुर्थः खण्डः  ॥  ४
॥सम्यक्कथय मे ब्रह्मन्नाडीशुद्धिं समासतः  ।  यथा शुद्ध्या सदा ध्यायञ्जीवन्मु-क्तो भवाम्यहम्  ॥  १
॥  सांकृते शृणु वक्ष्यामि नाडीशुद्धिं समासतः  ।  विध्युक्त-कर्मसंयुक्तः कामसंकल्पवर्जितः  ॥  २
॥  यमाद्यष्टाङ्गसंयुक्तः शान्तः सत्यपरा-यणः  ।  स्वात्मन्यवस्थितः सम्यग्ज्ञानिभिश्च सुशिक्षितः  ॥  ३
॥  पर्वताग्रे नदी-तीरे बिल्वमूले व्रनेऽथवा  ।  मनोरमे शुचौ देशे मठं कृत्वा समाहितः॥  ४
॥  आरभ्य चासनं पश्चात्प्राङ्मुखोदङ्मुखोऽपि वा  ।  समग्रीवशिरःकायःसंवृतास्यः सुनिश्चलः  ॥  ५
॥  नासाग्रे शशभृद्बिम्बे बिन्दुमध्ये तुरीयकम्  ।स्रवन्तममृतं पश्येन्नेत्राभ्यां सुसमाहितः  ॥  ६
॥  इडया प्राणमाकृष्य पूरयि-त्वोदरे स्थितम्  ।  ततोऽग्निं देहमध्यस्थं ध्यायञ्ज्वालावलीयुतम्  ॥  ७
॥----------------------५७८-
-बिन्दुनादसमायुक्तमग्निबीजं विचिन्तयेत्  ।  पश्चाद्विरेचयेत्सम्यक्प्राणं पिङ्ग-लया बुधः  ॥  ८
॥  पुनः पिङ्गलयापूर्य वह्निबीजमनुस्मरेत्  ।  पुनर्विरेचये-द्धीमानिडयैव शनैः शनैः  ॥  ९
॥  त्रिचतुर्वासरं वाथ त्रिचतुर्वारमेव च  ।  षट्-कृत्वा विचरेन्नित्यं रहस्येवं त्रिसंधिषु  ॥  १०
॥  नाडीशुद्धिमवाप्नोति पृथक्-चिह्नोपलक्षितः  ।  शरीरलघुता दीप्तिर्वह्नेर्जाठरवर्तिनः  ॥  ११
॥  नादाभिव्य-क्तिरित्येतच्चिह्नं तत्सिद्धिसूचकम्  ।  यावदेतानि संपश्येत्तावदेवं समाचरेत्॥  १२
॥  अथवैतत्परित्यज्य स्वात्मशुद्धिं समाचरेत्  ।  अत्मा शुद्धः सदानित्यः सुखरूपः स्वयम्प्रभः  ॥  १३
॥  अज्ञानान्मलिनो भाति ज्ञानाच्छुद्धोभवत्ययम्  ।  अज्ञानमलपङ्कं यः क्षालयेज्ज्ञानतो यतः  ।  स एव सर्वदा शुद्धोनान्यः कर्मरतो हि सः  ॥  १४
॥  इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु पश्चमः खण्डः  ॥  ५
॥प्राणायामक्रमं वक्ष्ये सांकृते शृणु सादरम्  ।  प्राणायाम इति प्रोक्तो रेच-पूरककुम्भकैः  ॥  १
॥  वर्णत्रयात्मकाः प्रोक्ता रेचपूरककुम्भकाः  ।  स एषप्रणवः प्रोक्तः प्राणायामस्तु तन्मयः  ॥  २
॥  इडया वायुमाकृष्य पूरयि-त्वोदरे स्थितम्  ।  शनैः षोडशभिर्मात्रैरकारं तत्र संस्मरेत्  ॥  ३
॥  पूरितंधारयेत्पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया  ।  उकारमूर्तिमत्रापि संस्मरन्प्रणवं जपेत्  ॥  ४
॥यावद्वा शक्यते तावद्धारयेज्जपतत्परः  ।  पूरितं रेचयेत्पश्चान्मकारेणानिलंबुधः  ॥  ५
॥  ज्ञनैः पिङ्गलया तत्र द्वात्रिंशन्मात्रया पुनः  ।  प्राणायामो भवे-देवं ततश्चैवं समभ्यसेत्  ॥  ६
॥  पुनः पिङ्गलयापूर्य मात्रैः षोडशभिस्तथा  ।अकारमूर्तिमत्रापि स्मरेदेकाग्रमानसः  ॥  ७
॥  धारयेत्पूरितं विद्वान्प्रणवंसंजपन्वशी  ।  उकारमूर्ति स ध्यायंश्चतुःषष्ट्या तु मात्रया  ॥  ८
॥  मकारंतु स्मरन्पश्चाद्रेचयेदिडयाऽनिलम्  ।  एवमेव पुनः कुर्यादिडयापूर्य बुद्धिमान्॥  ९
॥  एवं समभ्यसेन्नित्यं प्राणायामं मुनीश्वर  ।  एवमभ्यासतो नित्यंषण्मासाद्यत्रबान्भवेत्  ॥  १०
॥  वत्सराद्ब्रह्मविद्वान्स्यात्तस्मान्नित्यं समभ्यसेत्  ।योगाभ्यासरतो नित्यं स्वधर्मनिरतश्च यः  ॥  ११
॥  प्राणसंयमनेनैवज्ञानान्मुक्तो भविष्यति  ।  बाह्यादापूरणं वायोरुदरे पूरको हि सः  ॥  १२
॥संपूर्णकुम्भवद्वायोर्धारणं कुम्भको भवेत्  ।  बहिर्विरेचनं वायोरुदराद्रेचकः  स्मृतः  ॥  १३
॥  प्रस्वेदजनको यस्तु प्राणायामेषु सोऽधमः  ।  कम्पनं मध्यमंविद्यादुत्थानं चोत्तमं विदुः  ॥  १४
॥  पूर्वं पूर्वं प्रकुर्वीत यावदुत्थानसंभवः  ।----------------------५७९-
-संभवत्युत्तमे प्राज्ञः प्राणायामे सुखी भवेत्  ॥  १५
॥  प्राणायामेनचित्तं तु शुद्धं भवति सुव्रत  ।  चित्ते शुद्धे शुचिः साक्षात्प्रत्यग्ज्योतिर्व्यव-स्थितः  ॥  १६
॥  प्राणश्चित्तेन संयुक्तः परमात्मनि तिष्ठति  ।  प्राणायामपर-स्यास्य पुरुषस्य महात्मनः  ॥  १७
॥  देहश्चोत्तिष्ठते तेन किंचिज्ज्ञानाद्वि-मुक्तता  ।  रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भकं नित्यमभ्यसेत्  ॥  १८
॥  सर्व-पापविनिर्मुक्तः सम्यग्ज्ञानमवाप्नुयात्  ।  मनोजवत्वमाप्नोति पलितादि चनश्यति  ॥  १९
॥  प्राणायामैकनिष्ठस्य न किंचिदपि दुर्लभम्  ।  तस्मात्सर्व-प्रयत्नेन प्राणायामान्समभ्यसेत्  ॥  २०
॥  विनियोगाप्रवक्ष्यामि प्राणायामस्यसुव्रत  ।  संध्ययोर्ब्राह्मकालेऽपि मध्याह्ने वाऽथवा सदा  ॥  २१
॥  बाह्यंप्राणं समाकृष्य पूरयित्वोदरेण च  ।  नासाग्रे नाभिमध्ये च पादाङ्गुष्ठेच धारयेत्  ॥  २२
॥  सर्वरोगविनिर्मुक्तो जीवेद्वर्षशतं नरः  ।  नासाग्र-धारणाद्वापि जितो भवति सुव्रत  ॥  २३
॥  सर्वरोगनिवृत्तिः स्यान्नाभिमध्येतु धारणात्  ।  शरीरलघुता विप्र पादाङ्गुष्ठनिरोधनात्  ॥  २४
॥  जिह्वया वायुमा-कृष्य यः पिबेत्सततं नरः  ।  श्रमदाहविनिर्मुक्तो योगी नीरोगतामियात्  ॥  २५
॥जिह्वया वायुमाकृष्य जिह्वामूले निरोधयेत्  ।  पिबेदमृतमव्यग्रं सकलं सुखमा-प्नुयात्  ॥  २६
॥  इडया वायुमाकृष्य भ्रुवोर्मध्ये निरोधयेत्  ।  यः पिबेदमृतंशुद्धं व्याधिभिर्मुच्यते हि सः  ॥  २७
॥  इडया वेदतत्त्वज्ञस्तथा पिङ्गलयैव च  ।नाभौ निरोधयेत्तेन व्याधिभिर्मुच्यते नरः  ॥  २८
॥  मासमात्रं त्रिसन्ध्यायांजिह्वयारोप्य मारुतम्  ।  अमृतं च पिबेन्नाभौ मन्दं मन्दं निरोधयेत्  ॥  २९
॥वातजाः पित्तजा दोषा नश्यन्त्येव न संशयः  ।  नासाभ्यां वायुमाकृष्य नेत्र-द्वन्द्वे निरोधयेत्  ॥  ३०
॥  नेत्ररोगा विनश्यन्ति तथा श्रोत्रनिरोधनात्  ।  तथावायुं समारोप्य धारयेच्छिरसि स्थितम्  ॥  ३१
॥  शिरोरोगा विनश्यन्तिंसत्यमुक्तं हि सांकृते  ।  स्वस्तिकासनमास्थाय समाहितमनास्तथा  ॥  ३२
॥अपानमूर्ध्वमुत्थाप्य प्रणवेन शनैः शनैः  ।  हस्ताभ्यां धारयेत्सम्यक्कर्णादिकर-णानि च  ॥  ३३
॥  अङ्गुष्ठाभ्यां मुने श्रोत्रे तर्जनीभ्यां तु चक्षुषी  ।  नासापुटा-वधानाभ्यां प्रच्छाद्य करणानि वै  ॥  ३४
॥  आनन्दाविर्भवो यावत्तावन्मूर्धनिधारणात्  ।  प्राणः प्रयात्यनेनैव ब्रह्मरन्ध्रं महामुने  ॥  ३५
॥  ब्रह्मरन्ध्रं गतेवायौ नादश्चोत्पद्यतेऽनघ  ।  शङ्खध्वनिनिभश्चादौ मध्ये मेघध्वनिर्यथा  ॥  ३६
॥शिरोमध्यगते वायौ गिरिप्रस्रवणं यथा  ।  पश्चात्प्रीतो महाप्राज्ञः साक्षादात्मो-----------------------५८०-
-न्मुखो भवेत्  ॥  ३७
॥  पुनस्तज्ज्ञाननिष्पत्तिर्योगात्संसारनिह्रुतिः  ।  दक्षिणोत्तर-गुल्फेन सीवनीं पीडयेत्स्थिरम्  ॥  ३८
॥  सव्येतरेण गुल्फेन पीडयेद्बुद्धि-मान्नरः  ।  जान्वोरधःस्थितां सन्धिं स्मृत्वा देवं त्रियम्बकम्  ॥  ३९
॥  विना-यकं च संस्मृत्य तथा वागीश्वरीं पुनः  ।  लिङ्गनालात्समाकृष्य वायुमप्यग्रतोमुने  ॥  ४०
॥  प्रणवेन नियुक्तेन बिन्दुयुक्तेन बुद्धिमान्  ।  मूलाधारस्य विप्रेन्द्रमध्ये तं तु निरोधयेत्  ॥  ४१
॥  निरुध्य वायुना दीप्तो वह्निरूहति कुण्ड-लीम्  ।  पुनः सुषुम्नया वायुर्वह्निना सह गच्छति  ॥  ४२
॥  एवमभ्यसतस्तस्यजितो वायुर्भवेद्भृशम्  ।  प्रस्वेदः प्रथमः पश्चात्कम्पनं मुनिपुङ्गव  ॥  ४३
॥उत्थानं च शरीरस्य चिह्नमेतज्जितेऽनिले  ।  एवमभ्यसतस्तस्य मूलरोगो विन-श्यति  ॥  ४४
॥  भगन्दरं च नष्टं स्यात्सर्वरोगाश्च सांकृते  ।  पातकानि विन-श्यन्ति क्षुद्राणि च महान्ति च  ॥  ४५
॥  नष्टे पापे विशुद्धं स्याच्चित्तदर्पणम-द्भुतम्  ।  पुनर्ब्रह्मादिभोगेभ्यो वैराग्यं जायते हृदि  ॥  ४६
॥  विरक्तस्य तुसंसाराज्ज्ञानं कैवल्यसाधनम्  ।  तेन पापापहानिः स्याज्ज्ञात्वा देवं सदाशिवम्॥  ४७
॥  ज्ञानामृतरसो येन सकृदास्वादितो भवेत्  ।  स सर्वकार्यमुत्सृज्यतत्रैव परिधावति  ॥  ४८
॥ ज्ञानस्वरूपमेवाहुर्जगदेतद्विलक्षणम्  ।  अर्थस्वरूप-मज्ञानात्पश्यन्त्यन्ये कुदृष्टयः  ॥  ४९
॥  आत्मस्वरूपविज्ञानादज्ञानस्य परिक्षयः  ।क्षीणेऽज्ञाने महाप्राज्ञ रागादीनां परिक्षयः  ॥  ५०
॥  रागाद्यसंभवे प्राज्ञपुण्यपापविमर्दनम्  ।  तयोर्नाशे शरीरेण न पुनः संप्रयुज्यते  ॥  ५१
॥ इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु षष्ठः खण्डः  ॥  ६
॥अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रत्याहारं महामुने  ।  इन्द्रियाणां विचरतां विषयेषुस्वभावतः  ॥  १
॥  बलादाहरणं तेषां प्रत्याहारः स उच्यते  ।  यत्पश्यति तुतत्सर्वं ब्रह्म पश्यन्त्समाहितः  ॥  २
॥  प्रत्याहारो भवेदेष ब्रह्मविद्भिः पुरो-दितः  ।  यद्यच्छुद्धमशुद्धं वा करोत्यामरणान्तिकम्  ॥  ३
॥  तत्सर्वं ब्रह्मणेकुर्यात्प्रत्याहारः स उच्यते  ।  अथवा नित्यकर्माणि ब्रह्माराधनबुद्धितः  ॥  ४
॥काम्यानि च तथा कुर्यात्प्रत्याहारः स उच्यते  ।  अथवा वायुमाकृष्य स्थाना-त्स्थानं निरोधयेत्  ॥  ५
॥  दन्तमूलात्तथा कण्ठे कण्ठादुरसि मारुतम्  ।  उरो-देशात्समाकृष्य नाभिदेशे निरोधयेत्  ॥  ६
॥  नाभिदेशात्समाकृष्य कुण्डल्यांतु निरोधयेत्  ।  कुण्डलीदेशतो विद्वान्मूलाधारे निरोधयेत्  ॥  ७
॥  अथा-----------------------५८१-
-पानात्कटिद्वन्द्वे तथोरौ च सुमध्यमे  ।  तस्माज्जानुद्वये जङ्घे पादाङ्गुष्ठे निरो-धयेत्  ॥  ८
॥  प्रत्याहारोऽयमुक्तस्तु प्रत्याहारस्मरैः पुरा  ।  एवमभ्यासयुक्तस्यपुरुषस्य महात्मनः  ॥  ९
॥  सर्वपापानि नश्यन्ति भवरोगश्च सुव्रत  ।  ना-साभ्यां वायुमाकृष्य निश्चलः स्वस्तिकासनः  ॥  १०
॥  पूरयेदनिलं विद्वाना-पादतलमस्तकम्  ।  पश्चात्पादद्वये तद्वन्मूलाधारे तथैव च  ॥  ११
॥  नाभि-कन्दे च हृन्मध्ये कण्ठमूले च तालुके  ।  भ्रुवोर्मध्ये ललाटे च तथा मूर्धनिधारयेत्  ॥  १२
॥  देहे स्वात्ममतिं विद्वान्समाकृप्य समाहितः  ।  आत्मना-ऽऽत्मनि निर्द्वन्द्वे निर्विकल्पे निरोधयेत्  ॥  १३
॥  प्रत्याहारः समाख्यातः साक्षा-द्वेदान्तवेदिभिः  ।  एवमभ्यसतस्तस्य न किंचिदपि दुर्लभम्  ॥  १४
॥  इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु सप्तमः खण्डः  ॥  ७
॥अथातः संप्रवक्ष्यामि धारणाः पञ्च सुव्रत  ।  देहमध्यगते व्योम्नि बाह्या-ऽऽकाशं तु धारयेत्  ॥  १
॥  प्राणे बाह्यानिलं तद्वज्ज्वलने चाग्निमौदरे  ।  तोयंतोयांशके भूमिं भूमिभागे महामुने  ॥  २
॥  हयवरलकाराख्यं मन्त्रमुच्चारये-त्क्रमात्  ।  धारणैषा परा प्रोक्ता सर्वपापविशोधिनी  ॥  ३
॥  जान्वन्तं पृथिवीह्यंशो ह्यपां पाय्वन्तमुच्यते  ।  हृदयांशस्तथाग्न्यंशो भ्रूमध्यान्तोऽनिलांशकः॥  ४
॥  आकाशांशस्तथा प्राज्ञ मूर्धांशः परिकीर्तितः  ।  ब्रह्माणं पृथिवीभागेविष्णुं तोयांशके तथा  ॥  ५
॥  अग्न्यंशे च महेशानमीश्वरं चानिलांशके  ।आकाशांशे महाप्राज्ञ धारयेत्तु सदाशिवम्  ॥  ६
॥  अथवा तव वक्ष्यामिधारणां मुनिपुङ्गव  ।  पुरुषे सर्वशास्तारं बोधानन्दमयं शिवम्  ॥  ७
॥  धारये-द्बुद्धिमान्नित्यं सर्वपापविशुद्धये  ।  ब्रह्मादिकार्यरूपाणि स्वे स्वे संहृत्य कारणे॥  ८
॥  सर्वकारणमव्यक्तमनिरूप्यमचेतनम्  ।  साक्षादात्मनि संपूर्णे धारये-त्प्रणवेन तु  ।  इन्द्रियाणि समाहृत्य मनसात्मनि योजयेत्  ॥  ९
॥  इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्स्वष्टामः खण्डः  ॥  ८
॥अथातः संप्रवक्ष्यामि ध्यानं संसारनाशनम्  ।  ऋतं सत्यं परं ब्रह्म सर्व-संसारभेषजम्  ॥  १
॥  ऊर्ध्वरेतं विश्वरूपं विरूपाक्षं महेश्वरम्  ।  सोऽहमित्या-दरेणैव ध्यायेद्योगीश्वरेश्वरम्  ॥  २
॥  अथवा सत्यमीशानं ज्ञानमानन्दमद्वयम्  ।अत्यर्थमचलं नित्यमादिमध्यान्तवर्जितम्  ॥  ३
॥  तथाऽस्थूलमनाकाशमसं-----------------------५८२-
-स्पृश्यमचाक्षुषम्  ।  न रसं न च गन्धाख्यमप्रमेयमनूपमम्  ॥  ४
॥  आत्मानंसच्चिदानन्दमनन्तं ब्रह्म सुव्रत  ।  अहमस्मीत्यभिध्यायेद्व्येयातीतं विमुक्तये॥  ५
॥  एवमभ्यासयुक्तस्य पुरुषस्य महात्मनः  ।  क्रमाद्वेदान्तविज्ञानं विजा-येत न संशयः  ॥  ६
॥  इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु नवमः खण्डः  ॥  ९
॥अथातः संप्रवक्ष्यामि समाधिं भवनाशनम्  ।  समाधिः संविदुत्पत्तिः पर-जीवैकतां प्रति  ॥  १
॥  नित्यः सर्वगतो ह्यात्मा कूटस्थो दोषवर्जितः  ।  एकःसंभिद्यते भ्रान्त्या मायया न स्वरूपतः  ॥  २
॥  तस्मादद्वैतमेवास्ति न प्रपञ्चोन संसृतिः  ।  यथाकाशो घटाकाशो मठाकाश इतीरितः  ॥  ३
॥  तथा भ्रान्तै-र्द्विधा प्रोक्तो ह्यात्मा जीवेश्वरात्मना  ।  नाहं देहो न च प्राणो नेन्द्रियाणिमनो नहि  ॥  ४
॥  सदा साक्षिस्वरूपत्वाच्छिव एवास्मि केवलः  ।  इति धीर्यामुनिश्रेष्ठ सा समाधिरिहोच्यते  ॥  ५
॥  साहं ब्रह्म न संसारी न मत्तोऽन्यःकदाचन  ।  यथा फेनतरङ्गादि समुद्रादुत्थितं पुनः  ॥  ६
॥  समुद्रे लीयते तद्व-ज्जमन्मय्यनुलीयते  ।  तस्मान्मनः पृथङ् नास्ति जगन्माया च नास्ति हि  ॥  ७
॥यस्यैवं परमात्माऽयं प्रत्यग्भूतः प्रकाशितः  ।  स तु याति च पुंभावं स्वयंसाक्षात्परामृतम्  ॥  ८
॥  यदा मनसि चैतन्यं भाति सर्वत्रगं सदा  ।  योगि-नोऽव्यवधानेन तदा संपद्यते स्वयम्  ॥  ९
॥  यदा सर्वाणि भूतानि स्वात्म-न्येव हि पश्यति  ।  सर्वभूतेषु चात्मानं ब्रह्म संपद्यते तदा  ॥  १०
॥  यदासर्वाणि भूतानि समाधिस्थो न पश्यति  ।  एकीभूतः परेणाऽसौ तदा भवतिकेवलः  ॥  ११
॥  यदा पश्यति चात्मानं केवलं परमार्थतः  ।  मायामात्रं जग-त्कृत्स्नं तदा भवति निर्वृतिः  ॥  १२
॥  एवमुक्त्वा स भगवान्दत्तात्रेयो महा-मुनिः  ।  सांकृतिः स्वस्वरूपेण सुखमास्तेऽतिनिर्भयः  ॥  १३
॥ इति  ॥इति जाबालदर्शनोपनिषत्सु दशमः खण्डः  ॥  १०
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥इति श्रीजाबालदर्शनोपनिषत्समाप्ता  ॥  ९३
॥----------------------५८३-
-तारकोपनिषत्  ॥  ९४
॥यन्नारायणतारायसत्यज्ञानसुखाकृति  ।त्रिपान्नारायणाकारं तद्ब्रह्मैवास्मि केवलम्  ॥  १
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  बृहस्पतिरुवाच याज्ञवल्क्यं यदनु कुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनंसर्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनं तस्माद्यत्र क्वचन गच्छेत्तदेव मन्येतेति  ।  इदं वैकुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनमविमुक्तं वै कुरुक्षेत्रं देवानांदेवयजनं सर्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनम्  ।  अत्र हि जन्तोः प्राणेषूत्क्रममाणेषुरुद्रस्तारकं ब्रह्म व्याचष्टे येनासावमृती भूत्वा मोक्षी भवति  ।  तस्मादविमुक्तमेवनिषेवेत  ।  अविमुक्तं न विमुञ्चेत्  ।  एवमेवैष भगवन्निति वै याज्ञवल्क्यः  ॥  १
॥अथ हैनं भारद्वाजः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं किं तारकम्  ।  किं तारयतीति सहोवाच याज्ञवल्क्यः  ।  ॐ नमो नारायणायेति तारकं चिदात्मकमित्युपा-सितव्यम्  ।  ओमित्येकाक्षरमात्मस्वरूपम्  ।  नम इति द्व्यक्षरं प्रकृतिस्वरूपम्  ।नारायणायेति पञ्चाक्षरं परंब्रह्मस्वरूपम् इति  ।  य एवं वेद सोऽमृतो भवति  ।ओमिति ब्रह्म भवति  ।  नकारो विष्णुर्भवति  ।  मकारो रुद्रो भवति  ।  नकारईश्वरो भवति  ।  रकारोऽण्डं विराद्ध भवति  ।  यकारः पुरुषो भवति  ।  णकारोभगवान्भवति  ।  यकारः परमात्मा भवति  ।  एतद्वै नारायणस्याष्टाक्षरं वेदपरमपुरुषो भवति  ॥तारसारोपनिषत्सु ऋग्वेदः प्रथमः पादः  ॥  १
॥ॐमित्येतदक्षरं परं ब्रह्म  ।  तदेवोपासितव्यम्  ।  एतदेव सूक्ष्माष्टाक्षरंभवति  ।  तदेतदष्टातम्कोऽष्टधा भवति  ।  अकारः प्रथमाक्षरो भवति  ।  उकारोद्वितीयाक्षरो भवति  । मकारस्तृतीयाक्षरो भवति  ।  बिन्दुस्तुरीयाक्षरो भवति  ।नादः पञ्चमाक्षरो भवति  ।  कला षष्ठाक्षरो भवति  ।  कलातीता सप्तमाक्षरोभवति  ।  तत्परश्चाष्टमाक्षरो भवति  ।  तारकत्वात्तारको भवति  ।  तदेव तारकंब्रह्म त्वं विद्धि  ।  तदेवोपासितव्यम्  ॥  अत्रैते श्लोका भवन्ति--अकारादभव-द्ब्रह्मा जाम्बवानितिसंज्ञकः  ।  उकाराक्षरसंभूत उपेन्द्रो हरिनायकः  ॥  १
॥मकाराक्षरसंभूतः शिवस्तु हनुमान्स्मृतः  ।  बिन्दुरीश्वरसंज्ञस्तु शत्रुघ्नश्चक्रराट्----------------------५८४-
-स्वयम्  ॥  २
॥  नादो महाप्रभुर्ज्ञेयो भरतः श्रद्धतामकः  ।  कलायाः पुरुषःसाक्षाल्लक्ष्मणो धरणीधरः  ॥  ३
॥  कलातीता पराशाळःस्वयं सीतेति संज्ञिता  ।तत्परः परमात्मा च श्रीरामः पुरुषोत्तमः  ॥  ४
॥  ओमित्येतदक्षरमिदंसर्वम्  ।  तस्योपव्याख्यानं भूतं भव्यं भविष्यद्यच्चान्यत्तत्त्वमन्त्रवर्णदेवताछन्दो-ऋक्कलाशक्तिसृष्ट्यात्मकमिति  ।  य एवं वेद  ॥तारसारोपनिषत्सु यजुर्वेदो द्वितीयः पादः  ॥  २
॥अथ हैनं भारद्वाजो याज्ञवल्क्यमुवाचाथ कैर्मन्त्रैः परमात्मा प्रीतो भवतिस्वात्मानं दर्शयति तन्नो ब्रूहि भगव इति  ।  स होवाच याज्ञवल्क्यः  ।  ॐ योह वै श्रीपरमात्मा नारायणः स भगवानकारवाच्यो जाम्बवान्भूर्भुवः सुव-स्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १
॥  ॐ यो ह वै श्रीपरमात्मा नारायणः सभगवानुकारवाच्य उपेन्द्रस्वरूपो हरिनायको भूर्भुवः सुवस्तस्मै वै नमोनमः  ॥  २
॥  ॐ यो ह वै परमात्मा नारायणः स भगवान्मकारवाच्यःशिवस्वरूपो हनूमान्भूर्भुवः सुवस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ३
॥  ॐ यो ह वैश्रीपरमात्मा नारायणः स भगवान्बिन्दुस्वरूपः शत्रुघ्नो भूर्भुवः सुवस्तस्मै वैनमो नमः  ॥  ४
॥  ॐ यो ह वै श्रीपरमात्मा नारायणः स भगवान्नादस्वरूपोभरतो भूर्भुवः सुवस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ५
॥  ॐ यो ह वै श्रीपरमात्मानारायणः स भगवान्कलास्वरूपो लक्ष्मणो भूर्भुवः सुवस्तस्मै वै नमो नमः॥  ६
॥  ॐ यो ह वै श्रीपरमात्मा नारायणः स भगवान्कलातीताभगवती सीता चित्स्वरूपा भूर्भुवः सुवस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ७
॥यथा प्रथममन्त्रोक्तावाद्यन्तौ तथा सर्वमन्त्रेषु द्रष्टव्यम्  ।  उकारवाच्यौपेन्द्रस्वरूपो हरिनायकः २
मकारवाच्यः शिवस्वरूपो हनुमान् ३
बिन्दु-स्वरूपः शत्रुघ्नः  ४
नादस्वरूपो भरतः  ५
कलास्वरूपो लक्ष्मणः  ६
कला-तीता भगवती सीता चित्स्वरूपा  ७
ॐ यो ह वै श्रीपरमात्मा नारा-यणः स भगवांस्तत्परः परमपुरुषः पुराणपुरुषोत्तमो नित्यशुद्धबुद्धमुक्त-सत्यपरमानन्ताद्वयपरिपूर्णः परमात्मा ब्रह्मैवाहं रामोऽस्मि भूर्भुवः सुव-स्तस्मै नमो नमः  ॥  ८
॥  एतदष्टविधमन्त्रं योऽधीते सोऽग्निपूतो भवति  ।स वायुपूतो भवति  ।  स आदित्यपूतो भवति  ।  स स्थाणुपूतो भवति  ।स सर्वैर्देवैर्ज्ञातो भवति  ।  तेनेतिहासपुराणानां रुद्राणां शतसहस्राणिजप्तानि फलानि भवन्ति  ।  श्रीमन्नारायणाष्टाक्षरानुस्मरणेन गायत्र्याः शत-----------------------५८५-
-सहस्रं जप्तं भवति  ।  प्रणवानामयुतं जप्तं भवति  ।  दशपूर्वान्दशोत्तरान्पु-नाति  ।  नारायणपदमवाप्नोति य एवं वेद  ।  तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्तिसूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ।  तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिन्धते  ।विष्णोर्यत्परमं पदम्  ॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥तारसारोपनिषत्सु सामवेदस्तृतीयः पादः  ॥  ३
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति तारसारोपनिषत्समाप्ता  ॥  ९४
॥महावाक्योपनिषत्  ॥  ९५
॥यन्महावाक्यसिद्धान्तमहाविद्याकलेवरम्  ।विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ होवाच भगवान्ब्रह्मापरोक्षानुभवपरोपनिषदं व्याख्या-स्यामः  ।  गुह्याद्गुह्यपरमेषा न प्राकृतायोपदेष्टव्या  ।  सात्त्विकायान्तर्मुखाय परिशु-श्रूषवे अथ संसृतिबन्धमोक्षयोर्विद्याविद्ये चक्षुषी उपसंहृत्य विज्ञायाविद्यालो-काण्डस्तमोदृक्  ।  तमो हि शारीरप्रपञ्चमाब्रह्मस्थावरान्तमनन्ताखिलाजाण्ड-भूतम्  ।  निखिलनिगमोदितसकामकर्मव्यवहारो लोकः  ।  नैषोऽन्धकारोऽय-मात्मा  ।  विद्या हि काण्डान्तरादित्यो ज्योतिर्मण्डलं ग्राह्यं नापरम्  ।  असावादित्योब्रह्मेत्यजपयोपहितं हंसः सोऽहम्  ।  प्राणापानाभ्यां प्रतिलोमानुलोमाभ्यांसमुपलभ्यैवं सा चिरं लब्ध्वा त्रिवृदात्मनि ब्रह्मण्यभिध्यायमाने सच्चिदानन्दःपरमात्माविर्भवति  ।  सहस्रभानुमच्छुरितापूरितत्वादलिप्या पारावारपूर इव  ।नैषा समाधिः  ।  नैषा योगसिद्धिः  ।  नैषा मनोलयः  ।  ब्रह्मैक्यं तत  ।  आदित्य-वर्णं तमसस्तु पारे सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः  ।  नामानि कृत्वाऽभिवद-न्यदास्ते धाता पुरस्ताद्यमुदाजहार  ।  शक्रः प्रविद्वान्प्रदिशश्चतस्रः तमेवंविद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्था अयनाय विद्यते  ।  यज्ञेन यज्ञमयजन्तदेवाः  ।  तानि धर्माणि प्रथमान्यासन्  ।  ते ह नाकं महिमानः सचन्ते  ।  यत्रपूर्वे साध्याः सन्ति देवाः  ।  सोऽहमर्कः परं झोतिरर्कज्योतिरहं शिवः  ।  आत्मा-ज्योतिरहं शुक्रः सर्वज्योतिरसावदोम्  ।  य एतदथर्वशिरोऽधीते  ।  प्रातरधी-----------------------५८६-
-यानो रात्रिकृतं पापं नाशयति  ।  सायमधीयानो दिवसकृतं पापं नाशयति  ।तत्सायं प्रातः प्रयुञ्जानः पापोऽपापो भवति  ।  मध्यन्दिनमादित्याभिमुखो-ऽधीयानः पञ्चमहापातकोपपातकात्प्रमुच्यते  ।  सर्ववेदपारायणपुण्यं लभते  ।श्रीमहाविष्णुसायुज्यमवाप्नोतीत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ।इति महावाक्योपनिषत्समाप्ता  ॥  ९५
॥पञ्चब्रह्मोपनिषत्  ॥  ९६
॥ब्रह्मादिपञ्चब्रह्माणो यत्र विश्रान्तिमाप्नुयुः  ।तदखण्डसुखाकारं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ ॥ अथ पैप्पलादो भगवान्भो किमादौ किं जातमिति  ।  सद्योजातमिति  ।  किं भगव इति  ।  अघोर इति  ।  किं भगव इति  ।  वामदेव इति  ।किं वा पुनरिमे भगव इति  ।  तत्पुरुष इति  ।  किं वा पुनरिमे भगव इति  ।सर्वेषां दिव्यानां प्रेरयिता ईशान इति  ।  ईशानो भूतभव्यस्य सर्वेषां देव-योगिनाम्  ।  कति वर्णाः  ।  कति भेदाः  ।  कति शक्तयः  ।  यत्सर्वं तद्गुह्यम्  ।तस्मै नमो महादेवाय महारुद्राय प्रोवाच तस्मै भगवान्महेशः  ।  गोप्या-द्गोप्यतरं लोके यद्यस्ति शृणु शाकल  ।  सद्यो जातं मही पूषा रमा ब्रह्मात्रिवृत्स्वरः  ॥  १
॥  ऋग्वेदो गार्हपत्यं च मन्त्राः सप्त स्वरास्तथा  ।  वर्णं पीतंक्रिया शक्तिः सर्वाभीष्टफलप्रदम्  ॥  २
॥  अघोरं सलिलं चन्द्रं गौरी वेदद्वितीयकम्  ।  नीरदाभं स्वरं सान्द्रं दक्षिणाग्निरुदाहृतम्  ॥  ३
॥  पञ्चाशद्वर्णसं-युक्तं स्थितिरिच्छाक्रियान्वितम्  ।  शक्तिरक्षणसंयुक्तं सर्वाघौघविनाशनम्  ॥  ४
॥सर्वदुष्टप्रशमनं सर्वैश्वर्यफलप्रदम्  ।  वामदेवं महाबोधदायकं पावकात्मकम्॥  ५
॥  विद्यालोकसमायुक्तं भानुकोटिसमप्रभम्  ।  प्रसन्नं सामवेदाख्यंनानाष्टकसमन्वितम्  ॥  ६
॥  धीरस्वरमधीनं चाहवनीयमनुत्तमम्  ।  ज्ञानसंहार-संयुक्तं शक्तिद्वयसमन्वितम्  ॥  ७
॥  वर्णं शुक्लं तमोमिश्रं पूर्णबोधकरंस्वयम्  ।  धामत्रयनियन्तारं धामत्रयसमन्वितम्  ॥  ८
॥  सर्वसौभाग्यदं नॄणां----------------------५८७-
-सर्वकर्मफलप्रदम्  ।  अष्टाक्षरसमायुक्तमष्टपत्रान्तरस्थितम्  ॥  ९
॥  यत्तत्तत्पु-रुषं प्रोक्तं वायुमण्डलसंवृतम्  ।  पञ्चाग्निना समायुक्तं मन्त्रशक्तिनियामकम्॥  १०
॥  पञ्चाशत्स्वरवर्णाख्यमथर्ववेदस्वरूपकम्  ।  कोटिकोटिगणाध्यक्षंब्रह्माण्डाखण्डाविग्रहम्  ॥  ११
॥  वर्णं रक्तं कामदं च सर्वाधिव्याधिभेष-जम्  ।  सृष्टिस्थितिलयादीनां कारणं सर्वशक्तिधृक्  ॥  १२
॥  अवस्थात्रि-तयातीतं तुरीयं ब्रह्मसंज्ञितम्  ।  ब्रह्मविष्ण्वादिभिः सेव्यं सर्वेषां जनकं परम्॥  १३
॥  ईशानं परमं विद्यात्प्रेरकं बुद्धिसाक्षिणम्  ।  आकाशात्मकमव्यक्तमॐकार-स्वरभूषितम्  ॥  १४
॥  सर्वदेवमयं शान्तं शान्त्यतीतं स्वराद्बहिः  ।  अकारादि-स्वराध्यक्षमाकाशमयविग्रहम्  ॥  १५
॥  पञ्चकृत्यनियन्तारं पञ्चब्रह्मात्मकं बृहत्  ।पञ्चब्रह्मोपसंहारं कृत्वा स्वात्मनि संस्थितः  ॥  १६
॥  स्वमायावैभवान्सर्वान्सं-हृत्य स्वात्मनि स्थितः  ।  पञ्चब्रह्मात्मकातीतो भासते स्वस्वतेजसा  ॥  १७
॥आदावन्ते च मध्ये च भाससे नान्यहेतुना  ।  मायया मोहिताः शंभोर्महादेवंजगद्गुरुम्  ॥  १८
॥  न जानन्ति सुराः सर्वे सर्वकारणकारणम्  ।  न संदृशेतिष्ठति रूपमस्य परात्परं पुरुषं विश्वधाम  ॥  १९
॥  येन प्रकाशते विश्वंयत्रैव प्रविलीयते  ।  तद्ब्रह्म परमं शान्तं तद्ब्रह्मास्मि परं पदम्  ॥  २०
॥  पञ्च-ब्रह्म परं विद्यात्सद्योजातादिपूर्वकम्  ।  दृश्यते श्रूयते यच्च पञ्चब्रह्मात्मकं स्वयम्॥  २१
॥  पञ्चधा वर्तमानं तं ब्रह्मकार्यमिति स्मृतम्  ।  ब्रह्मकार्यमिति ज्ञात्वाईशानं प्रतिपद्यते  ॥  २२
॥  पञ्चब्रह्मात्मकं सर्वं स्वात्मनि प्रविलाप्य च  ।सोऽहमस्मीति जानीयाद्विद्वान्ब्रह्माऽमृतो भवेत्  ॥  २३
॥  इत्येतद्ब्रह्म जानी-याद्यः स मुक्तो न संशयः  ।  पञ्चाक्षरमयं शंभुं परब्रह्मस्वरूपिणम्  ॥  २४
॥नकारादियकारान्तं ज्ञात्वा पञ्चाक्षरं जपेत्  ।  सर्वं पञ्चात्मकं विद्यात्पञ्चब्र-ह्मात्मतत्त्वतः  ॥  २५
॥  पञ्चब्रह्मात्मिकीं विद्यां योऽधीते भक्तिभावितः  ।  सपञ्चात्मकतामेत्य भासते पञ्चधा स्वयम्  ॥  २६
॥  एवमुक्त्वा महादेवोगालवस्य महात्मनः  ।  कृपां चकार तत्रैव स्वान्तर्धिमगमत्स्वयम्  ॥  २७
॥  यस्यश्रवणमात्रेणाश्रुतमेव श्रुतं भवेत्  ।  अमतं च मतं ज्ञातमविज्ञातं च शाकल॥  २८
॥  एकेनैव तु पिण्डेन मृत्तिकायाश्च गौतम  ।  विज्ञातं मृण्मयं सर्वंमृदभिन्नं हि कार्यकम्  ॥  २९
॥  एकेन लोहमणिना सर्वं लोहमयं यथा  ।विज्ञातं स्यादथैकेन नखानां कृन्तनेन च  ॥  ३०
॥  सर्वं कार्ष्णायसं ज्ञातं तद-----------------------५८८-
-भिन्नं स्वभावतः  ।  कारणाभिन्नरूपेण कार्यकारणमेव हि  ॥  ३१
॥  तद्रूपेणसदा सत्यं भेदेनोक्तिर्मृषा खलु  ।  तच्च कारणमेकं हि न भिन्नं नोभयात्म-कम्  ॥  ३२
॥  भेदः सर्वत्र मिथ्यैव धर्मादेरनिरूपणात्  ।  अतश्च कारणं नित्य-मेकमेवाद्वयं खलु  ॥  ३३
॥  अत्र कारणमद्वैतं शुद्धचैतन्यमेव हि  ।  अस्मिन्ब्र-ह्मपुरे वेश्म दहरं यदिदं मुने  ॥  ३४
॥  पुण्डरीकं तु तन्मध्ये आकाशो दह-रोऽस्ति तत्  ।  स शिवः सच्चिदानन्दः सोऽन्वेष्टव्यो मुमुक्षुभिः  ॥  ३५
॥  अयंहृदि स्थितः साक्षी सर्वेषामविशेषतः  ।  तेनायं हृदयं प्रोक्तः शिवः संसार-मोचकः  ॥  ३६
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति पञ्चब्रह्मोपनिषत्समाप्ता  ॥  ९६
॥प्राणाग्निहोत्रोपनिषत्  ॥  ९७
॥शरीरयज्ञसंशुद्धचित्तसंजातबोधतः  ।मुनयो यत्पदं यान्ति तद्रामपदमाश्रये  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥ अथातः सर्वोपनिषत्सारं संसारज्ञानातीतमन्नसूत्रं शारीरं यज्ञंव्याख्यास्यामः  ।  अस्मिन्नेव पुरुषशरीरे विनाप्यग्निहोत्रेण विनापि सांख्ययोगेनसंसारविमुक्तिर्भवतीति  ।  स्वेन विधिनाऽन्नं भूमौ निक्षिप्य या ओषधीःसोमराज्ञीरिति तिसृभिरन्नपत इति द्वाभ्यामनुमन्त्रयते  ।  या ओषधयः सोम-राज्ञीर्बह्वीः शतविचक्षणाः  ।  बृहस्पतिप्रसूतास्ता नो मुञ्चन्त्वंहसः  ॥  १
॥याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुषिणीः  ।  बृहस्पतिप्रसूतास्ता नोसुञ्चन्त्वंहसः  ॥  २
॥  जीवलां नवारिषां माते बध्नाम्योषधिम्  ।  या त आयुरुपहरादप रक्षांसि चातयात्  ॥  ३
॥  अन्नपतेऽन्नस्य नो धेह्यनमीवस्यशुष्मिणः  ।  प्रप्रदातारं तारिष ऊर्जं नो धेहि द्विपदे चतुष्पदे  ॥  ४
॥  यदन्नमग्निबहुधा विराद्धम्  ।  रुद्रैः प्रजग्धं यदि वा पिशाचैः  ।  सर्वंतदीशानो अभयंकृणोतु शिवमीशानाय स्वाहा  ॥  ५
॥  अन्तश्चरसि भूतेषु गुहायां विश्वतोमुखः  ।----------------------५८९-
-त्वं यज्ञस्त्वं ब्रह्मा त्वं रुद्रस्त्वं विष्णुस्त्वं वषट्कार आपो ज्योती रसोऽमृतं ब्रह्मभूर्भुवः सुस्वरॐ नमः  ।  आपः पुनन्तु पृथिवीं पृथिवी पूता पुनातु माम्  ।पुनन्तु ब्रह्मणस्पतिर्ब्रह्मपूता पुनातु माम्  ।  यदुच्छिष्टमभ्योज्यं यद्वा दुश्चरितंमम  ।  सर्वं पुनन्तु तं ह्यापोऽसतां च प्रतिग्रहं  ।  अमृतमस्यमृतोपस्तरणमस्य-मृतं प्राणे जुहोम्यमा शिष्यान्तोऽसि  ।  प्राणाय स्वाहा  ।  अपानाय स्वाहा  ।व्यानाय स्वाहा  ।  समानाय स्वाहा  ।  उदानाय स्वाहा इति कनिष्ठिकाङ्गुल्या-ङ्गुष्ठेन च प्राणे जुहोमि  ।  अनामिकयाऽपाने  ।  मध्यमया व्याने  ।  सर्वाभिरुदाने  ।प्रदेशिन्या समाने  ।  तूष्णीमेकामेकऋषौ जुहोति  ।  द्वे आहवनीये  ।  एकांदक्षिणाग्नौ  ।  एकां गार्हपत्ये  ।  एकां सर्वप्रायश्चित्तीये  ।  अथापिधानमस्यमृत-त्वायोपस्पृश्य पुनरादाय पुनरुपस्पृशेत्  ।  सव्ये प्राणावापो गृहीत्वाहृदयमन्वालभ्य जपेत्  ।  प्राणोऽग्निः परमात्मा पञ्चवायुभिरावृतः  ।  अभयंसर्वभूतेभ्यो न भवेदहं कदाचनेति  ॥  १
॥इत्याथर्वणीयप्राणाग्निहोत्रोपनिषत्सु प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥विश्वोऽसि वैश्वानरो विश्वरूपं त्वया धार्यते जायमानम्  ।  विश्वं त्वाहुतयः सर्वा यत्र ब्रह्माऽमृतोऽसि  ।  महानवोऽयं पुरुषो योऽङ्गुष्ठाग्रे प्रतिष्ठितः  ।  तमद्भिःप्रतिषिञ्चामि सोऽस्यान्ते अमृतायामृतयोनावित्येष एवात्मा  ।  ध्यायेताग्नि-होत्रं जुहोमीति सर्वेषामेव सूनुर्भवति  ।  अथ यज्ञपरिवृत आहुतीर्होम-यति  ।  स्वे शरीरे यज्ञं परिवर्तयामीति  ।  चत्वारोऽग्नयस्ते किंनामधेयाः  ।  तत्रसूर्योऽग्निर्नाम सूर्यमण्डलाकृतिः सहस्ररश्मिपरिवृत एकर्षिर्भूत्वा मूर्ध्नितिष्ठति यस्मादुक्तः  ।  दर्शनाग्निर्नाम चतुराकृतिराहवनीयो भूत्वा मुखे तिष्ठति  ।शारीरोऽग्निर्नाम जराप्रणुदा हविरवस्कन्दति  ।  अर्धचन्द्राकृतिर्दक्षिणाग्निर्भूत्वाहृदये तिष्ठति तत्र कोष्ठाग्निर्नामाशितपीतलीढखादितानि सम्यग् व्यष्ट्यांश्रपयित्वा गार्हपत्यो भूत्वा नाभ्यां तिष्टति  ।  प्रायश्चित्तयस्त्वधस्तात्तिर्यक्तिस्रो हिमांशुप्रभाभिः प्रजननकर्मा  ॥इत्याथर्वणीयघ्राणग्निहोत्रोपनिषत्सु द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥----------------------५९०-
-अस्य शारीरयज्ञस्य यूपरशनाशोभितस्य को यजमानः  ।  का पत्नी  ।  के ऋत्विजः  ।  के सदस्याः  ।  कानि यज्ञपात्राणि  ।  कानि हवींषि  ।  का वेदिः  ।कोत्तरवेदिः  ।  को द्रोणकलशः  ।  को रथः  ।  कः पशुः  ।  कोऽध्वर्युः  ।  कोहोता  ।  को ब्राह्मणाच्छंसी  ।  कः प्रतिप्रस्थाता  ।  कः प्रस्तोता  ।  को मैत्रावरुणः  ।क उद्गाता  ।  का धारापोता  ।  के दर्भाः  ।  कः स्रुवः  ।  काज्यस्थाली  ।कावाघारौ  ।  कावाज्यभागौ  ।  के प्रयाजाः  ।  के अनुयाजाः  ।  केडा  ।  कःसूक्तवाकः  ।  कः शंयुवाकः  ।  काऽहिंसा  ।  के पत्नीसंयाजाः  ।  को यूपः  ।  कारशना  ।  का इष्टयः  ।  का दक्षिणा  ।  किमवभृथमिति  ॥इत्याथर्वणीयप्राणाग्निहोत्रोपनिषत्सु तृतीयः खण्डः  ॥  ३
॥अस्य शारीरस्यज्ञस्य यूपरशनाशोभितस्यात्मा यजमानः  ।  बुद्धिः पत्नी  ।वेदा महर्त्विजः  ।  अहंकारोऽध्वर्युः  ।  चित्तं होता  ।  प्राणो ब्राह्मणाच्छंसी  ।अपानः प्रतिप्रस्थाता  ।  व्यानः प्रस्तोता  ।  समानो मैत्रावरुणः  ।  उदानौद्गाता  ।  शरीरं वेदिः  ।  नासिकोत्तरवेदिः  ।  मूर्धा द्रोणकलशः  ।  पादो रथः  ।दक्षिणहस्तः स्रुवः  ।  सव्यहस्त आज्यस्थाली  ।  श्रोत्रे आघारौ  ।  चक्षुषी आज्य-भागौ  ।  ग्रीवा धारापोता  ।  तन्मात्राणि सदस्याः  ।  महाभूतानि प्रयाजाः  ।भूतान्यनुयाजाः  ।  जिह्वेडा  ।  दन्तोष्ठौ सूक्तवाकः  ।  तालुः शंयुवाकः  ।स्मृतिर्दया क्षान्तिरहिंसा पत्नीसंयाजाः  ।  ॐकारो यूपः  ।  आशा रशना  ।मनो रथः  ।  कामः पशुः  ।  केशा दुर्भाः  ।  बुद्धीन्द्रियाणि यज्ञपात्राणि  ।कर्मेन्द्रियाणि हवींषि  ।  अहिंसा इष्टयः  ।  त्यागो दक्षिणा  ।  अवभृथं मरणात्  ।सर्वा ह्यस्मिन्देवताः शरीरेऽधिसमाहिताः  ।  वाराणस्यां मृतो वापि इदं वाब्रह्म यः पठेत्  ।  एकेन जन्मना जन्तुर्मोक्षं च प्राप्नुयादिति मोक्षं च प्राप्नुया-दित्युपनिषत्  ॥  ३
॥  ॐ सह नाववत्विति शान्तिः  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥इत्याथर्वणीया प्राणाग्निहोत्रोपनिषत्समाप्ता  ॥  ९७
॥----------------------५९१-
-गोपाओ!लपूर्वतापिन्युपनिषत्  ॥  ९८
॥श्रीमत्पञ्चपदागारं सविशेषतयोज्वलम्  ।प्रतियोगिविनिर्मुक्तं निर्विशेषं हरिं भजे  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥गोपालतापनं कृष्णं याज्ञवल्क्यं वराहकम्  ।शाव्यायनी हयग्रीवं दत्तात्रेयं च गारुडम्  ॥  २
॥ॐ कृषिर्भूवाचकः शब्दो नश्च निर्वृतिवाचकः  ।  तयोरैक्यं परं ब्रह्म कृष्णैत्यभिधीयते  ॥  १
॥  ॐ सच्चिदानन्दरूपाय कृष्णायाक्लिष्टकारिणे  ।  नमोवेदान्तवेद्याय गुरवे बुद्धिसाक्षिणे  ॥  १
॥  ॐ मुनयो ह वै ब्राह्मणमूचुः कःपरमो देवः कुतो मृत्युर्बिभेति कस्य विज्ञानेनाखिलं भाति केनेदं विश्वंसंसरतीति  ।  तदु होवाच ब्राह्मणः श्रीकृष्णो वै परमं दैवतं गोविन्दान्मृत्यु-र्बिभेति गोपीजनवल्लभज्ञानेन तज्ज्ञातं भवति स्वाहेदं संसरतीति  ।  तदुहोचुः कः कृष्णो गोविन्दश्च कोऽसाविति गोपीजनवल्लभः कः का स्वाहेतितानुवाच ब्राह्मणः पापकर्षणो गोभूमिवेदविदितो वेदिता गोपीजनाविद्या-कलाप्रेरकः  ।  तन्माया चेति सकलं परं ब्रह्मैतद्यो ध्यायति रसति भजतिसोऽमृतो भवति सोऽमृतो भवतीति  ॥  १
॥  ते होचुः किं तद्रूपं किं रसनंकथं वाऽहो तद्भजनं तत्सर्वं विविदिषतामाख्याहीति  ।  तदु होवाच हैरण्योगोपवेष्मभ्राभं तरुणं कल्पद्रुमाश्रितम्  ।  तदिह श्लोका भवन्ति -- सत्पुण्डरीक-नयनं मेघाभं वैद्युताम्बरम्  ।  द्विभुजं ज्ञानमुद्राढ्यं वनमालिनमीश्वरम्  ॥गोपगोपाङ्गनावीतं सुरद्रुमतलाश्रितम्  ।  दिव्यालंकरणोपेतं रत्नपङ्कजम-ध्यगम्  ॥  कालिन्दीजलकल्लोलासङ्गिमारुतसेवितम्  ।  चिन्तयंश्चेतसा कृष्णंमुक्तो भवति संसृतेः  ॥  इति  ।  तस्य पुना रसनभजनभूमीन्दुसंपातः कामादिकृष्णायेत्येकं पदं गोविन्दायेति द्वितीयं गोपीजनेति तृतीयं वल्लभार्येतितुरीयं स्वाहेति पञ्चममिति पञ्चपदीं प्रजपन् पञ्चाङ्गं द्यावाभूमी सूर्याचन्द्रमसौसाग्नी तद्रूपतया ब्रह्म संपद्यते ब्रह्म संपद्यत इति  ॥  २
॥  तदेष श्लोकः--क्लीमित्येवादावादाय कृष्णाय योगं गोविन्दायोत च  ।  गोपीजनवल्लभाय----------------------५९२-
-बृहद्घनं श्यामं तदप्युच्चरेद्यो गतिस्तस्यास्ति मङ्क्षु नान्या गतिः स्यादितिभक्तिरस्य भजनं तदिहामुत्रोपाधिनैराश्येनैवामुष्मिन्मनःकल्पनमेतदेव चनैष्कर्म्यं कृष्णं सन्तं विप्रा बहुधा यजन्ति गोविन्दं सन्तं बहुधा रसन्ति गोपी-जनवल्लभो भुवनानि दध्रे स्वाहाश्रितो जगदैजयत्सुरेताः वायुर्यथैको भुवनंप्रतिष्ठो जन्ये जन्ये पञ्चरूपो बभूव  ।  कृष्णस्तथैकोऽपि जगद्धितार्थं शब्देनासौपञ्चपदो विभातीति  ॥  ३
॥  ते होचुरुपासनमेतस्य परमात्मनो गोविन्दस्या-खिलाधारिणो ब्रूहीति  ।  तानुवाच ब्रह्मा यत्तस्य पीठं हैरण्यमष्टपलाशमम्बुजंतदन्तरालिकानलास्रयुगं तदन्तराद्यार्णं विलिखीत कृष्णाय  ।  नम इतिबीजाढ्यं स ब्राह्मणमाधायानङ्गमनु गायत्रीं यथावद्व्यासज्य भूमण्डलंमूलवेष्टितं कृत्वाऽङ्गवासुदेवादिरुक्मिण्यादिस्वशक्तीन्द्रादिवसुदेवादिपार्थादिनि-ध्यावीतं यजेत्संध्यासु प्रतिपत्तिभिरुपचारैस्तेनास्याखिलं भवत्यखिलं भवतीति॥  ४
॥  तदिह श्लोका भवन्ति--एको वशी सर्वगः कृष्ण ईड्य एकोऽपिसन्बहुधा यो विभाति  ।  तं पीठस्थं येऽनुभजन्ति धीरास्तेषां सुखं शाश्वतंनेतरेषाम्  ॥  नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान्  ।तं पीठगं येऽनुयजन्ति विप्रास्तेषां सिद्धिः शाश्वती नेतरेषाम्  ॥  एतद्विष्णोःपरमं पदं ये नित्योद्युक्ताः संयजन्ते न कामात्  ।  तेषामसौ गोपरूपःप्रयत्नात्प्रकाशयेदात्मपदं तदैव  ॥  यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो विद्यास्तस्मैगापयति स्म कृष्णः  ।  तं ह देवमात्मवृत्तिप्रकाशं मुमुक्षुर्वै शरणममुं व्रजेत्  ॥ॐकारेणान्तरितं यो जपति गोविन्दस्य पञ्चपदं मनुं तम्  ।  तस्यैवासौदर्शयेदात्मरूपं तस्मान्मुमुक्षुरभ्यसेन्नित्यशान्त्यै  ॥  एतस्मादन्ये पञ्चपदाद-भूवन्गोविन्दस्य मनवो मानवानाम्  ।  दशार्णाद्यास्तेऽपि संक्रन्दनाद्यैरभ्यस्यन्तेभूतिकामैर्यथावत्  ॥  तदेतस्य स्वरूपार्थं वाचा वेदयेति ते पप्रच्छुस्तदुहोवाच ब्राह्मणः अनवरतं मया ध्यातस्ततः परार्धान्ते सोऽबुध्यत गोपवेषोमे पुरस्तादाविर्बभूव ततः प्रणतो मया अनुकूलेन हृदा मद्यमष्टादशार्णंस्वरूपं सृष्टये दत्त्वाऽन्तर्हितः पुनः सिसृक्षा मे प्रादुरभूतेष्वक्षरेषु भविष्य-जगद्रूपं प्रकाशयंस्तदाह तदाह  ॥  ५
॥  अनुकूलेन हृदा मद्यमष्टादशार्णंस्वरूपं सृष्टये दत्त्वाऽन्तर्हित इति  ।  आकाशादापो जलात्पृथ्वी ततोऽग्निर्बि-न्दोरिन्दुः तत्संपात्मदर्कः  ।  इति क्लींकारादसृजं कृष्णादाकाशं खाद्वायुरि-त्युत्तरात्सुरभिविद्याः प्रादुरकार्यं तदुत्तरात्तु स्त्रीपुमादि च इदं सकलमिदं----------------------५९३-
-सकलमिति  ॥  ६
॥ एतस्यैव यजनेन चन्द्रध्वजो गतमोहमात्मानंवेदयित्वॐकारान्तरालिकं मनुमावर्तयन् सङ्गरहितोऽत्यापतत्  ।  तद्विष्णोःपरमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ।  तस्मादेतन्नित्यमभ्य-सेन्नित्यमभ्यसेदिति  ॥  ७
॥  तदाहुरेके यस्य प्रथमपदाद्भूमिर्द्वितीयपदाज्जलंतृतीयपदात्तेजश्चतुर्थाद्वायुश्चरमाद्व्योमेति वैष्णवं पञ्चव्याहृतिमयं मन्त्रंकृष्णावभासं कैवल्यसृत्यै सततमावर्तयेदिति  ।  तदत्र गाथाः -- यस्यपूर्वपदाद्भूमिर्द्वितीयात्सलिलोद्भवः  ।  तृतीयात्तेज उद्भूतं चतुर्थाद्गन्धवाहनः  ॥पञ्चमादम्बरोत्पत्तिस्तमेवैकं समभ्यसेत्  ।  चन्द्रध्वजोऽगमद्विष्णोः परमंपदमव्ययम्  ॥  ततो विशुद्धं विमलं विशोकमशेषलोभादिनिरस्तसङ्गम्  ।यत्तत्पदं पञ्चपदं तदेव स वासुदेवो न यतोऽन्यदस्ति  ॥  तमेकं गोविन्दंसच्चिदानन्दविग्रहं पञ्चपदं वृन्दावने सुरभूरुहतलासीनं सततं समरुद्गणोऽहंपरमया स्तुत्या तोषयामि  ॥  ८
॥इति गोपालपूर्वतापिन्युपनिषत्सु प्रथमोपनिषत्  ॥  १
॥ॐ नमो विश्वरूपाय विश्वस्थित्यन्तहेतवे  ॥  विश्वेश्वराय विश्वाय गोविन्दायनमो नमः  ॥  १
॥  नमो विज्ञानरूपाय परमानन्दरूपिणे  ॥  कृष्णायगोपीनाथाय गोविन्दाय नमो नमः  ॥  २
॥  नमः कमलनेत्राय नमः कमल-मालिने  ॥  नमः कमलनाभाय कमलापतये नमः  ॥  ३
॥  बर्हापीडाभिरामायरामायाकुण्ठमेधसे  ॥  रमामानसहंसाय गोविन्दाय नमो नमः  ॥  ४
॥कंसवंशविनाशाय केशिचाणूरघातिने  ॥  वृषभध्वजवन्द्याय पार्थसारथये नमः॥  ५
॥  वेणुवादनशीलाय गोपालायाहिमर्दिने  ॥  कालिन्दीकूललोलाय लोल-कुण्डलधारिणे  ॥  ६
॥  बल्लवीनयनाम्भोजमालिने नृत्यशालिने  ॥  नमःप्रणतपालाय श्रीकृष्णाय नमो नमः  ॥  ७
॥  नमः पापप्रणाशाय गोवर्धन-धराय च  ॥  पूतनाजीवितान्ताय तृणावर्तासुहारिणे  ॥  ८
॥  निष्कलायविमोहाय शुद्धायाशुद्धवैरिणे  ॥  अद्वितीयाय महते श्रीकृष्णाय नमो नमः  ॥  ९
॥  प्रसीद परमानन्द प्रसीद परमेश्वर  ॥  आधिव्याधिभुजगेन दष्टंमामुद्धर प्रभो  ॥  १०
॥  श्रीकृष्ण रुक्मिणीकान्त गोपीजनमनोहर  ॥  संसार-सागरे मग्नं मामुद्धर जगद्गुरो  ॥  ११
॥  केशव क्लेशहरण नारायण जनार्दन  ॥गोविन्द परमानन्द मां समुद्धर माधव  ॥  १२
॥ अथ हैवं स्तुतिभिराराधयामिते यूयं तथा पञ्चपदं जपन्तः श्रीकृष्णं ध्यायन्तः संसृतिं तरिष्यथेति सहोवाच हैरण्यः  ।  अमुं पञ्चपदं मन्त्रमावर्तयेद्यः स यात्यनायासतः केवलं----------------------५९४-
-तत्  ।  अनेजदेकं मनसो जवीयो नैतद्देवा आप्नुवन्पूर्वमर्षदिति  ।  तस्मात्कृष्णएव परो देवस्तं ध्यायेत्तं रसेत्तं भजेत्तं भजेदित्यॐ तत्सदिति  ॥  १३
॥इति गोपालपूर्वतापिन्युपनिषत्सु द्वितीयोपनिषत्  ॥  २
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीया गोपालपूर्वतापिन्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ९८
॥गोपालोत्तरतापिन्युपनिषत्  ॥  ९९
॥ॐ सच्चिदानन्दरूपाय कृष्णायाक्लिष्टकर्मणे  ।नमो वेदान्तवेद्याय गुरवे बुद्धिसाक्षिणे  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥ॐ एकदा हि व्रजस्त्रियः सकामाः शर्वरीमुषित्वा सर्वेश्वरं गोपालं कृष्णंहि ता ऊचिरे  ।  उवाच ताः कृष्णमनुः कस्मै ब्राह्मणाय भैक्षं दातव्यं भवतिदुर्वाससेति  ।  कथं यास्यामोऽतीर्त्वा जलं यमुनायाः यतः श्रेयो भवतिकृष्णेति कृष्णो ब्रह्मचारीत्युक्त्वा मार्गं वो दास्यत्युत्ताना भवति यं मांस्मृत्वा अगाधा गाधा भवति यं मां स्मृत्वा अपूतः पूतो भवति यं मांस्मृत्वाऽव्रती व्रती भवति यं मां स्मृत्वा निष्कामः सकामो भवति यं मांस्मृत्वा अश्रोत्रियः श्रोत्रियो भवति यं मां स्मृत्वा श्रुत्वा तद्वाचं ह वैस्मृत्वा तद्वाक्येन तीर्त्वा तां सौर्यां हि वै गत्वाश्रमं पुण्यतमं नत्वामुनिश्रेष्ठतमं हि रौद्रं चेति दत्त्वाऽस्मै ब्राह्मणाय क्षीरमयं घृतमयं मिष्टतमं हिवा इष्टतमः स तुष्टः स्नात्वा भुक्त्वाऽऽशिषं प्रयोज्याज्ञामदात्कथं यास्यामो-ऽतीर्त्वा सौर्याम् स होवाच मुनिर्दुर्वासिनं मां स्मृत्वा वो दास्यतीति मार्गम्  ।तासां मध्ये श्रेष्ठा गान्धर्वी होवाच सहैवैताभिरेवं विचार्य कथं कृष्णोब्रह्मचारी कथं दुर्वासिनो मुनिस्तां हि मुख्यां विधाय पूर्वमनु कृत्वा तूष्णी-मासुः  ।  शब्दवानाकाशः शब्दाकाशाभ्यां भिन्नस्तस्मिन्नाकाशे तिष्ठत्याकाशस्तंन वेद स ह्यात्माऽहं कथं भोक्ता भवामि  ॥  १
॥  स्पर्शवान्वायुः स्पर्शवा-युभ्यां भिन्नस्तस्मिन्वायौ तिष्ठति वायुर्न वेद तं स ह्यात्माऽहं कथं भोक्ताभवामि रूपवदिदं तेजो रूपाग्निभ्यां भिन्नस्तस्मिन्नग्नौ तिष्ठत्यग्निर्न वेद तं हिस ह्यात्माऽहं कथं भोक्ता भवामि  ॥  २
॥  रसवत्य आपो रसाद्भ्यो भिन्नास्ता-स्वप्सु तिष्ठति  ।  आपो न विदुस्तं हि स ह्यात्माऽहं कथं भोक्ता भवामि  ॥  ३
॥गन्धवती भूमिर्गन्धभूमिभ्यां भिन्नस्तस्यां भूमौ तिष्ठति भूमिर्न वेद तं हि स----------------------५९५-
-ह्यात्माऽहं कथं भोक्ता भवामि  ॥  ४
॥  इदं हि मनस्तेष्वेवं हि मनुते तानिदंगृह्णाति  ।  यत्र हि सर्वमात्मैवाभूत्तत्र वा कुत्र मनुते क्व वा गच्छतीति सह्यात्माऽहं कथं भोक्ता भवामि  ॥  ५
॥  अयं हि कृष्णो यो वो हि प्रेष्ठःशरीरद्वयकारणं भवति द्वौ सुपर्णौ भवतो ब्रह्मणॐऽशभूतस्तथेतरो भोक्ताभवति  ।  अन्यो हि साक्षी भवतीति  ॥  ६
॥  वृक्षधर्मे तौ तिष्ठतोऽभोक्तृभोक्तारौपूर्वो हि भोक्ता भवति  ।  तथेतरोऽभोक्ता कृष्णो भवतीति यत्र विद्याविद्ये नविदामो विद्याविद्याभ्यां भिन्नो विद्यामयो यः स कथं विषयी भवतीति॥  ७
॥  यो हि वै कामेन कामान्कामयते स कामी भवति यो हि वै त्वकामेनकामान्न कामयते सोऽकामी भवतीति  ।  जन्मजराभ्यां भिन्नः स्थाणुरयम-च्छेद्योऽयम्  ।  योऽसौ सूर्ये तिष्ठति योऽसौ गोषु तिष्ठति योऽसौगोपान्पालयति योऽसौ गोपेषु तिष्ठति योऽसौ सर्वेषु देवेषु तिष्ठतियोऽसौ सर्वैर्वेदैर्गीयते योऽसौ सर्वेषु भूतेष्वाविश्य तिष्ठति भूतानिच विदधाति स वो हि स्वामी भवतीति  ॥  ८
॥  सा होवाच गान्धर्वीकथं वाऽस्मासु जातोऽसौ गोपालः कथं वा ज्ञातोऽसौ त्वया मुनेकृष्णः को वाऽस्य मन्त्रः किं वाऽस्य स्थानं कथं वा देवक्यां जातः कोवाऽस्य ज्यायान्रामो भवति कीदृशी पूजाऽस्य गोपालस्य भवति साक्षा-त्प्रकृतिपरयोरयमात्मा गोपालः कथमवतीर्णो भूम्यां हि वै  ॥  ९
॥  सहोवाच तां हि वा एको हि वै पूर्वं नारायणो देवो यस्मिँल्लोका ओताश्चप्रोताश्च तस्य हृत्पद्माज्जातोऽब्जयोनिः  ।  स पिता तस्मै ह वरं ददौ  ।  स कामप्र-श्नमेव वव्रे  ।  तं हास्मै ददौ स होवाचाब्जयोनिरवताराणां मध्ये श्रेष्ठोऽवतारःको भवति येन लोकास्तुष्टा देवास्तुष्टा भवन्ति यं स्मृत्वा वा मुक्ता अस्मा-त्संसाराद्भवन्ति कथं वाऽस्यावतारस्य ब्रह्मता भवति  ॥  १०
॥  स होवाच तंहि नारायणो देवः सकाम्या मेरोः शृङ्गे यथा सप्त पुर्यो भवन्ति तथा हिनिष्काम्याः सकाम्याश्च भूलोकचक्रे सप्त पुर्यो भवन्ति तासां मध्ये साक्षा-द्ब्रह्मगोपालपुरी हीति सकाम्या निष्काम्या च देवानां सर्वेषां भूतानां चभवति  ॥  ११
॥  यथा हि वै सरसि पद्मं तिष्ठति तथा भूम्यां हि तिष्ठतीति  ।चक्रेण रक्षिता हि वै मधुरा तस्माद्गोपालपुरी हि भवतीति  ।  बृहद्बृहद्वनंमधोर्मधुवनं तालस्तालवनं काम्यः कामवनं बहुलो बहुलवनं कुमुदः कुमुद-वनं खदिरः खदिरवनं भद्रो भद्रवनं भाण्डीर इति भाण्डीरवनं श्रीवनंलोहनवं वृन्दया वृन्दावनमेतैरावृता पुरी भवति  ॥  १२
॥  तत्र तेष्वेवं----------------------५९६-
-गहनेष्वेव देवा मनुष्या गन्धर्वा नागाः किंनरा गायन्तीति नृत्यन्तीति तत्रद्वादशादित्या एकादश रुद्रा अष्टौ वसवः सप्त मुनयो ब्रह्मा नारदश्च पञ्चविनायका वीरेश्वरो रुद्रेश्वरोऽम्बिकेश्वरो गणेश्वरो नीलकण्ठविश्वेश्वरो गोपाले-श्वरो भद्रेश्वर एतदाद्यानि लिङ्गानि चतुर्विंशतिर्भवन्ति  ।  द्वे वने स्तः कृष्णवनंभद्रवनं तयोरन्तर्द्वादश वनानि पुण्यानि पुण्यतमानि तेष्वेव देवास्तिष्ठन्तिसिद्धाः सिद्धिं प्राप्तास्तत्र हि रामस्य रामा मूर्तिः प्रद्युम्नस्य प्रद्युम्नमूर्तिरनिरु-द्धस्यानिरुद्धमूर्तिः कृष्णस्य कृष्णमूर्तिर्वनेष्वेव मधुरास्वेव द्वादश मूर्तयो भवन्ति॥  १३
॥  एकां हि रुद्रा यजन्ति द्वितीयां हि ब्रह्मा यजति तृतीयां हि ब्रह्मजायजन्ति चतुर्थीं मरुतो यजन्ति पञ्चमीं विनायका यजन्ति षष्ठीं वसवो यजन्तिसप्तमीमृषयो यजन्त्यष्टमीं गन्धर्वा यजन्ति नवमीमप्सरसो यजन्ति दशमीहि दिवोऽन्तर्धाने तिष्ठत्येकादरयन्तरिक्षपदं गता द्वादशी तु भूम्यां तिष्ठति ताहि ये जयन्ति ते मृत्युं तरन्ति मुक्तिं लभन्ते गर्भजन्मजरामरणतापत्रयात्मकंदुःखं तरन्ति  ॥  १४
॥  प्रथमां मधुरां रम्यां सदा ब्रह्मादिसेविताम्  ।  शङ्ख-चक्रगदाशार्ङ्गरक्षितां मुशलादिभिः  ॥  अत्रासौ संस्थितः कृष्णस्त्रिभिः शक्त्यासमाहितः  ।  रामानिरुद्धप्रद्युम्नै रुक्मिण्या सहितो विभुः  ॥  चतुःशब्दोभवेदेको ह्यॐकारः समुदाहृतः  ।  तस्मादेव परो रजस इति सोऽहमित्यवधार्यगोपालोऽहमिति भावयेत्  ।  स मोक्षमश्नुते स ब्रह्मत्वमधिगच्छति स ब्रह्मवि-द्भवति गोपाञ्जीवान्वा आत्मत्वेनासृष्टिपर्यन्तमालाति स गोपालो भवतिह्यॐ तद्यत्तत्सत्परं ब्रह्म कृष्णात्मको नित्यानन्दैकरूपः सोऽहम्  ।  ॐ तद्गोपाल-देव एव परं सत्यमबाधितं सोऽहमित्यात्मानमादाय मनसैक्यं कुर्यातात्मनो गोपालोऽहमिति भावयेत्स एवाव्यक्तोऽनन्तो नित्यो गोपालः  ।मधुरायां स्थितिर्ब्रह्मन्सर्वदा मे भविष्यति  ।  शङ्खचक्रगदापद्मवनमालावृतस्तुवै  ॥  चित्स्वरूपं परंज्योतिःस्वरूपं रूपवर्जितम्  ।  सदा मां संस्मरन्ब्रह्मन्मत्पदंयाति निश्चितम्  ॥  मधुरामण्डले यस्तु जम्बुद्वीपस्थितोऽपि वा  ।  योऽर्चयेत्प्र-तिमां प्रीत्या स मे प्रियतरो भुवि  ॥  १५
॥  तस्यामधिष्ठितः कृष्णरूपीपूज्यस्त्वया सदा  ।  चतुर्धा चास्याधिकारिभेदत्वेन यजन्ति माम्  ॥  युगानु-वर्तिनो लोका यजन्तीह सुमेधसः  ॥  गोपालं सानुजं रामं रुक्मिण्या सहतत्परम्  ॥  गोपालोऽहमजो नित्यः प्रद्युम्नोऽहं सनातनः  ।  रामोऽहं ह्यनिरुद्धो-ऽहमात्मानमर्चयेद्बुधः  ॥  मयोक्तेन स्वधर्मेण निष्कामेण विभागशः  ।----------------------५९७-
-तैरयं पूशनीयो वै भद्रकृष्णो निवासिभिः  ॥  तद्धर्मगतिहीना ये तस्यां मयिपरायणाः  ।  कलिना ग्रसिता ये वै तेषां तस्यामवस्थितिः  ॥  यथा त्वं सहपुत्रैस्तु यथा रुद्रो गणैः सह  ।  यथा श्रियाऽभियुक्तोऽहं तथा भक्तो ममप्रियः  ॥  १६
॥  स होवाचाब्जयोनिश्चतुर्भिर्देवैः कथमेको देवः स्यात्  ।एकमक्षरं यद्विश्रुतं ह्यनेकाक्षरं कथं भूतं स होवाच  ।  तं हि वै पूर्वं ह्येकमे-वाद्वितीयं ब्रह्मासीत्तस्मादव्यक्तं व्यक्तमेवाक्षरं तस्मादक्षरान्महान्महतो वाअहंकारस्तस्मादेवाहंकारात्पञ्च तन्मात्राणि तेभ्यो भूतानि तैरावृतमक्षरं भवति  ।अक्षरोऽहमॐकारोऽहमजरोऽभयोऽमृतो ब्रह्माभयं हि वै स मुक्तोऽह-मस्म्यक्षरोऽहमस्मि  ।  सत्तामात्रं विश्वरूपं प्रकाशं व्यापकं तथा  ।  एकमेवा-द्वयं ब्रह्म मायया तु चतुष्टयम्  ॥  रोहिणीतनयो रामो अकाराक्षरसंभवः  ।तैजसात्मकः प्रद्युम्न उकाराक्षरसंभवः  ॥  प्राज्ञात्मकोऽनिरुद्धो वै मकाराक्षर-संभवः  ।  अर्धमात्रात्मकः कृष्णो यस्मिन्विश्वं प्रतिष्ठितम्  ॥  कृष्णात्मिकाजगत्कर्त्री मूलप्रकृतिरुक्मिणी  ॥  व्रजस्त्रीजनसंभूतः श्रुतिभ्यो ब्रह्मसंगतः  ।प्रणवेन प्रकृतित्वं वदन्ति ब्रह्मवादिनः  ॥  तस्मादॐकारसंभूतो गोपालो विश्व-संस्थित्तिः  । क्लीमॐकारं च एकत्वं पठ्यते ब्रह्मवादिभिः  ॥  मधुरायां विशेषेणमां ध्यायन्मोक्षमश्नुते  ॥  अष्टापत्रं विकसितं हृत्पद्मं तत्र संस्थितम्  ।  दिव्यध्व-जातपत्रैस्तु चिह्नितं चरणद्वयम्  ।  श्रीवत्सलाञ्छनं हृत्स्थं कौत्सुभं प्रभयायुतम्  ॥  चतुर्भुजं शङ्खचक्रशार्ङ्गपद्मगदान्वितम्  ।  सुकेयूरान्वितं बाहुं कण्ठंमालासुशोभितम्  ॥  द्युमत्किरीटमभयं स्फुरन्मकरकुण्डलम्  ।  हिरण्मयंसौम्यतनुं स्वभक्तायाभयप्रदम्  ॥  ध्यायेन्मनसि मां नित्यं वेणुशृङ्गधरं तु वा  ॥मथ्यते तु जगत्सर्वं ब्रह्मज्ञानेन येन वा  ।  तत्सारभूतं यद्यस्यां मथुरा सानिगद्यते  ।  अष्टदिक्पालिभिर्भूमिपद्मं विकसितं जगत्  ॥  संसारार्णवसंजातंसेवितं सममानसैः  ।  चन्द्रसूर्याम्बरौचित्या ध्वजो मेरुर्हिरण्मयः  ॥  आतपत्रंब्रह्मलोकं ममोर्ध्वचरणः स्मृतम्  ।  श्रीवत्सं च स्वरूपं च वर्तते लाञ्छनैःसह  ।  श्रीवत्सलाञ्छनं तस्मात्कथ्यते ब्रह्मवादिभिः  ॥  येन सूर्याग्निवाक्चन्द्र-तेजसा स्वस्वरूपिणा  ।  वर्तते कौस्तुभमणिं तं वदन्तीशमानिनः  ॥  सत्त्वंरजस्तम इति अहंकारश्चतुर्विधः  ।  पञ्चभूतात्मकः शङ्खः परो रजसिसंस्थितः  ॥  चलस्वरूपमत्यन्तं मनश्चक्रं निगद्यते  ।  आद्या माया भवेच्छार्ङ्गंपद्मं विश्वं करे स्थितम्  ।  आद्या विद्या गदा वेद्या सर्वदा म करे----------------------५९८-
-श्रिता  ।  धर्मार्थकामकेयूरैर्दिव्यैर्नित्यमवारितैः  ।  कण्ठं तु निर्गुणं प्रोक्तंमास्यते माययाऽजया  ।  माला निगद्यते ब्रह्मंस्तव पुत्रैस्तु मानसैः  ॥कूटस्थस्य स्वरूपं च किरीटं प्रवदन्ति माम्  ।  अक्षरोत्तमं प्रस्फुर-त्तत्कुण्डलं युगुलं स्मृतम्  ॥  ध्यायेन्मम प्रियो नित्यं स मोक्षमधि-गच्छति  ।  स मुक्तो भवति तस्मै च आत्मानं ददामीति  ॥  एतत्सर्वंभविष्यति मया प्रोक्तं विधे तव  ।  स्वरूपं द्विविधं चैव सगुणं निर्गुणं तथा॥  १७
॥  स होवाचाब्जयोनिर्व्यक्तानां मूर्तीनां प्रोक्तानां कथं वाऽवधारणाभवन्ति कथं वा देवा यजन्ति रुद्रा यजन्ति ब्रह्मा यजति विनायकायजन्ति द्वादशादित्या यजन्ति वसवो यजन्त्यप्सरसो यजन्ति गन्धर्वायजन्ति स्वपदं गताऽतर्धाने तिष्ठति कां मनुष्या यजन्ति  ।  स होवाच तं तुह वै नारायणो देवः  ।  आद्या अव्यक्ता द्वादश मूर्तयः सर्वेषु लोकेषु सर्वेषुदेवेषु सर्वेषु मनुष्येषु तिष्ठति रुद्रेषु रौद्री ब्रह्मण्येव ब्राह्मी देवेषु दैवीमानसेषु मानसी विनायके विघ्ननाशिन्यादित्येषु ज्योतिर्गन्धर्वेषु गान्धर्व्य-प्सरःस्वेवं गौर्वसुष्वेवं काम्यान्तर्धाने प्रकाशन आविर्भावा तिरोभावाकेवला तु स्वपदे तिष्ठति तामसी सात्त्विकी राजसी मानुषी विज्ञानघनआनन्दघनः सच्चिदानन्दैकरसे भक्तियोगे तिष्ठति  ॥  १८
॥  ॐ टां प्राणात्मनेटां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै प्राणात्मने नमो नमः  ॥  १
॥  ॐ टां कृष्णायगोविन्दाय गोपीजनवल्लभाय टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  २
॥ॐ टामपानात्मने टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मा अपानात्मने नमो नमः  ॥  ३
॥ॐ टां कृष्णाय प्रद्युम्नायानिरुद्धाय टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः॥  ४
॥  ॐ टां व्यानात्मने टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै व्यानात्मने नमो नमः॥  ५
॥  ॐ टां कृष्णाय रामाय टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः॥  ६
॥  ॐ टामुदानात्मने टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मा उदानात्मने नमोनमः  ॥  ७
॥  ॐ टां कृष्णाय देवकीनन्दनाय टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वैनमो नमः  ॥  ८
॥  ॐ टां समानात्मने टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै समानात्मनेनमो नमः  ॥  ९
॥  ॐ टां गोपालाय निजस्वरूपाय टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मैवै नमो नमः  ॥  १०
॥  ॐ टां योऽसौ प्रेयानात्मा गोपालः टां तत्सद्भूर्भुवःस्वस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  ११
॥  ॐ टां योऽसाविन्द्रियात्मा गोपालः टांतत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १२
॥  ॐ टां योऽसौ भूतात्मा----------------------५९९-
-गोपालः टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १३
॥  ॐ टां योऽसा-वुत्तमपुरुषो गोपालः टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १४
॥ॐ टां योऽसौ परब्रह्मगोपाओ!लः टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः॥  १५
॥  ॐ टां योऽसौ सर्वभूतात्मा गोपालः टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वैनमो नमः  ॥  १६
॥  ॐ टां योऽसौ जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिमतीत्य तुर्यातीतोगोपालः टां तत्सद्भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः  ॥  १७
॥  एको देवःसर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा  ।  कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासःसाक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च  ॥  रुद्राय नम आदित्याय नमो विनायकायनमः सूर्याय नमो विद्यायै नमः  ।  इन्द्राय नमोऽग्नये नमः पित्रे नमो निरृ-तये नमो वरुणाय नमो मरुते नमः कुबेराय नम ईशानाय नमो ब्रह्मणेनमः सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः  ।  दत्त्वा स्तुतिं पुण्यतमां ब्रह्मणे स्वस्वरूपिणे  ।कर्तृत्वं सर्वलोकानामन्तर्धाने बभूव सः  ॥  ब्रह्मणो ब्रह्मपुत्रेभ्यो नारदात्तु श्रुतंयथा  ।  तथा प्रोक्तं तु गान्धर्वि गच्छ त्वं स्वालयान्तिकं गच्छ त्वंस्वालयान्तिकामिति  ॥  १९
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीया गोपालोत्तरतापिन्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ९९
॥कृष्णोपनिषत्  ॥  १००
॥यो रामः कृष्णतामेत्य सार्वात्म्यं प्राप्य लीलया  ।अतोषयद्देवमौनिपटलं तं नतोऽस्म्यहम्  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ।हरिः ॐ  ॥  श्रीमहाविष्णुं सच्चिदानन्दलक्षणं रामचन्द्रं दृष्ट्वा सर्वाङ्गसुन्दरंमुनयो वनवासिनो विस्मिता बभूवुः  ।  तं होचुर्नोऽवद्यमवतारान्वै गण्यन्तेआलिङ्गामो भवन्तमिति  ।  भवान्तरे कृष्णावतारे यूयं गोपिका भूत्वा मामालिङ्गथअन्ये येऽवतारास्ते हि गोपा न स्त्रीश्च नो कुरु  ।  अन्योन्यविग्रहं धार्यं तवाङ्गस्प-र्शनादिह  ।  शश्वत्स्पर्शयिताऽस्माकं गृह्णीमोऽवतारान्वयम्  ॥  १
॥  रुद्रादीनां वचःश्रुत्वा प्रोवाच भगवान्स्वयम्  ।  अङ्गसङ्गं करिष्यामि भवद्वाक्यं करोम्यहम्  ॥  २
॥मोदितास्ते सुराः सर्वे कृतकृत्याधुना वयम्  ।  यो नन्दः परमानन्दो यशोदा----------------------६००-
-मुक्तिगेहिनी  ॥  ३
॥  माया सा त्रिविधा प्रोक्ता सत्त्वराजसतामसी  । प्रोक्ताच सात्त्विकी रुद्रे भक्ते ब्रह्मणि राजसी  ॥  ४
॥  तामसी दैत्यपक्षेषु मायात्रेधा ह्युदाहृता  ।  अजेया वैष्णवी माया जप्येन च सुता पुरा  ॥  ५
॥  देवकीब्रह्मपुत्रा सा या वेदैरुपगीयते  ।  निगमो वसुदेवो यो वेदार्थः कृष्णरामयोः॥  ६
॥  स्तुवते सततं यस्तु सोऽवतीर्णो महीतले  ।  वने वृन्दावने क्रीडन्गोप-गोपीसुरैः सह  ॥  ७
॥  गोप्यो गाव ऋचस्तस्य यष्टिका कमलासनः  ।वंशस्तु भगवान्रुद्रः शृङ्गमिन्द्रः सगोसुरः  ॥  ८
॥  गोकुलं वनवैकुण्ठं ताप-सास्तत्र ते द्रुमाः  ।  लोभक्रोधादयो दैत्याः कलिकालस्तिरस्कृतः  ॥  ९
॥गोपरूपो हरिः साक्षान्मायाविग्रहधारणः  ।  दुर्बोधं कुहकं तस्य माययामोहितं जगत्  ॥  १०
॥  दुर्जया सा सुरैः सर्वैर्धृष्टिरूपो भवेद्द्विजः  ।  रुद्रोयेन कृतो वंशस्तस्य माया जगत्कथम्  ॥  ११
॥  बलं ज्ञानं सुराणां वै तेषांज्ञानं हृतं क्षणात्  ।  शेषनागो भवेद्रामः कृष्णो ब्रह्मैव शाश्वतम्  ॥  १२
॥अष्टावष्टसहस्रे द्वे शताधिक्यः स्त्रियस्तथा  ।  ऋचोपनिषदस्ता वै ब्रह्मरूपा ऋचःस्त्रियः  ॥  १३
॥  द्वेषश्चाणूरमल्लोऽयं मत्सरो मुष्टिको जयः  ।  दर्पः कुवलया-पीडो गर्वो रक्षः खगो बकः  ॥  १४
॥  दया सा रोहिणी माता सत्यभामाधरेति वै  ।  अघासुरो महाव्याधिः कलिः कंसः स भूपतिः  ॥  १५
॥  शमोमित्रः सुदामा च सत्याक्रूरोद्धवो दमः  ।  यः शङ्खः स स्वयं विष्णुर्लक्ष्मीरूपोव्यवस्थितः  ॥  १६
॥  दुग्धसिन्धौ समुत्पन्नो मेघघोषस्तु संस्मृतः  ।  दुग्धो-दधिः कृतस्तेन भग्नभाण्डो दधिग्रहे  ॥  १७
॥  क्रीडते बालको भूत्वा पूर्वव-त्सुमहोदधौ  ।  संहारार्थं च शत्रूणां रक्षणाय च संस्थितः  ॥  १८
॥  कृपार्थेसर्वभूतानां गोप्तारं धर्ममात्मजम्  ।  यत्स्रष्टुमीश्वरेणासीत्तच्चक्रं ब्रह्मरूपधृक्॥  १९
॥  जयन्तीसंभवो वायुश्चमरो धर्मसंज्ञितः  ।  यस्यासौ ज्वलनाभासःखङ्गरूपो महेश्वरः  ॥  २०
॥  कश्यपोलूखलः ख्यातो रज्जुर्माताऽदितिस्तथा  ।चक्रं शङ्खं च संसिद्धिं बिन्दुं च सर्वमूर्धनि  ॥  २१
॥  यावन्ति देवरूपाणिवदन्ति विबुधा जनाः  ।  नमन्ति देवरूपेभ्य एवमादि न संशयः  ॥  २२
॥गदा च कालिका साक्षात्सर्वशत्रुनिबर्हिणी  ।  धनुः शार्ङ्गं स्वमाया च शर-त्कालः सुभोजनः  ॥  २३
॥  अब्जकाण्डं जगद्बीजं धृतं पाणौ स्वलीलया  ।गरुडो वटभाण्डीरः सुदामा नारदो मुनिः  ॥  २४
॥  वृन्दा भक्तिः क्रियाबुद्धिः सर्वजन्तुप्रकाशिनी  ।  तस्मान्न भिन्नं नाभिन्नमाभिर्भिन्नो न वै विभुः  ॥----------------------६०१-
-भूमावुत्तारितं सर्वं वैकुण्ठं स्वर्गवासिनाम्  ॥  २५
॥  सर्वतीर्थफलं लभते यएवं वेद  ।  देहबन्धाद्विमुच्यते इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति कृष्णोपनिषत्समाप्ता  ॥  १००
॥याज्ञवल्क्योपनिषत्  ॥  १०१
॥संन्यासज्ञानसंपन्ना यान्ति यद्वैष्णवं पदम्  ।तद्वै पदं ब्रह्मतत्त्वं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ जनको ह वैदेहो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्योवाच भगवन्संन्यास-मनुब्रूहीति कथं संन्यासलक्षणम्  ।  स होवाच याज्ञवल्क्यो ब्रह्मचर्यं समाप्यगृही भवेत्  ।  गृहाद्वनी भूत्वा प्रव्रजेत्  ।  यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्र-जेद्गृहाद्वा वनाद्वा  ।  अथ पुनर्व्रती वाऽव्रती वा स्नातको वाऽस्नातको वाउत्सन्नाग्निरनग्निको वा यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत्  ।  तदेके प्राजाप-त्यामेवेष्टिं कुर्वन्ति  ।  अथवा न कुर्यादाग्नेय्यामेव कुर्यात्  ।  अग्निर्हिप्राणः  ।  प्राणमेवैतया करोति  ।  त्रैधातवीयामेव कुर्यात्  ।  एतयैव त्रयोधातवो यदुत सत्त्वं रजस्तम इति  ।  अयं ते योनिरृत्विजो यतो जातोअरोचथाः  ।  तं जानन्नग्न आरोहाथानो वर्धया रयिमित्यनेन मन्त्रेणा-ग्निमाजिघ्रेत्  ।  एष वा अग्नेर्योनिर्यः प्राणं गच्छ स्वां योनिं गच्छ स्वाहे-त्येवमेवैतदाग्रामादग्निमाहृत्य पूर्ववदग्निमाजिघ्रेत्  ।  यदग्निं न विन्देदप्सुजुहुयादापो वै सर्वा देवताः सर्वाभ्यो देवताभ्यो जुहोमि स्वाहेति साज्यंहविरनामयम्  ।  मोक्षमन्त्रस्त्रय्येवं वेद तद्ब्रह्म तदुपासितव्यम्  ।  शिखां यज्ञो-पवीतं छित्वा संन्यस्तं मयेति त्रिवारमुच्चरेत्  ।  एवमेवैतद्भगवन्निति वै याज्ञ-वल्क्यः  ॥  १
॥  अथ हैनमत्रिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं यज्ञोपोवीती कथं ब्राह्मण इति  ।स होवाच याज्ञवल्क्य इदं प्रणवमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं य आत्मा  ।  प्राश्याच-म्यायं विधिरथ वा परिव्राड्विवर्णवासा मुण्डोऽपरिग्रहः शुचिरद्रोही भैक्षमाणोब्रह्मभूयाय भवति  ।  एष पन्थाः परिव्राजकानां वीराध्वनि वाऽनाशके वापांप्रवेशे वाग्निप्रवेशे वा महाप्रस्थाने वा  ।  एष पन्था ब्रह्मणा हानुवित्तस्तेनेति----------------------६०२-
-स संन्यासी ब्रह्मविदिति  ।  एवमेवैष भगवन्निति वै याज्ञवल्क्य  ।  तत्र परम-हंसा नाम संवर्तकारुणिश्वेतकेतुदूर्वासऋभुनिदाघदत्तात्रेयशुकवामदेवहारी-तकप्रभृतयोऽव्यक्तलिङ्गाऽव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्मत्तवदाचरन्तः परस्त्रीपुर-पराङ्मुखास्त्रिदण्डं कमण्डलुं भुक्तपात्रं जलपवित्रं शिखां यज्ञोपवीतं बहिरन्त-श्चेत्येतत्सर्वं भूः स्वाहेत्यप्सु परित्यज्यात्मानमन्विच्छेत्  ।  यथा जातरूपधरानिर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहास्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक्संपन्नाः शुद्धमानसाः प्राणसंधार-णार्थं यथोक्तकाले विमुक्तो भैक्षमाचरन्नुदरपात्रेण लाभालाभौ समौ भूत्वाकरपात्रेण वा कमण्डलूदकपो भैक्षमाचरन्नुदरमात्रसंग्रहः पात्रान्तरशून्योजलस्थलकमण्डलुरबाधकरहःस्थलनिकेतनो लाभालाभौ समौ भूत्वा शून्या-गारदेवगृहतृणकूटवल्मीकवृक्षमूलकुलालशालाग्निहोत्रशालानदीपुलिनगिरिकु-हरकोटरकन्दरनिर्झरस्थण्डिलेष्वनिकेतनिवास्यप्रयत्नः शुभाशुभकर्मनिर्मूलनपरःसंन्यासेन देहत्यागं करोति स परमहंसो नामेति  ।  आशाम्बरो ननमस्कारोनदारपुत्राभिलाषी लक्ष्यालक्ष्यनिर्वर्तकः परिव्राट् परमेश्वरो भवति  ।  अत्रैतेश्लोका भवन्ति--यो भवेत्पूर्वसंन्यासी तुल्यो वै धर्मतो यदि  ।  तस्मै प्रणामःकर्तव्यो नेतराय कदाचन  ॥  १
॥  प्रमादिनो बहिश्चित्ताः पिशुनाः कलहो-त्सुकाः  ।  संन्यासिनोऽपि दृश्यन्ते देवसंदूषिताशयाः  ॥  २
॥  नामादिभ्यःपरे भूम्नि स्वाराज्ये चेत्स्थितोऽद्वये  ।  प्रणमेत्कं तदात्मज्ञो न कार्यं कर्मणातदा  ॥  ३
॥  ईश्वरो जीवकलया प्रविष्टो भगवानिति  ।  प्रणमेद्दण्डवद्भूमावा-श्वचण्डालगोखरम्  ॥  ४
॥  मांसपाञ्चालिकायास्तु यन्त्रलोकेऽङ्गपञ्जरे  ।  स्नाय्व-स्थिग्रन्थिशालिन्यः स्त्रियः किमिव शोभनम्  ॥  ५
॥  त्वङ्मांसरक्तबाष्पाम्बु पृथक्कृ-त्वा विलोचने  ।  समालोकय रम्यं चेत्किं मुधा परिमुह्यसि  ॥  ६
॥  मेरुशृङ्गतटो-ल्लासिगङ्गाजलरयोपमा  ।  दृष्टा यस्मिन्मुने मुक्ताहारस्योल्लासशालिता  ॥  ७
॥श्मशानेषु दिगन्तेषु स एव ललनास्तनः  ।  श्वभिरास्वाद्यते काले लघुपिण्डैवान्धसः  ॥  ८
॥  केशकज्जलधारिण्यो दुःस्पर्शा लोचनप्रियाः  ।  दुष्कृता-ग्निशिखा नार्यो दहन्ति तृणवन्नरम्  ॥  ९
॥  ज्वलना अतिदूरेऽपि सरसा अपिनीरसाः  ।  स्त्रियो हि नरकाग्नीनामिन्धनं चारु दारुणम्  ॥  १०
॥  कामनाम्नाकिरातेन विकीर्णा मुग्धचेतसः  ।  नार्यो नरविहङ्गानामङ्गबन्धनवागुराः  ॥  ११
॥जन्मपल्वलमत्यानां चित्तकर्दमचारिणाम्  ।  पुंसां दुर्वासनारज्जुर्नारीबडिश-----------------------६०३-
-पिण्डिका  ॥  १२
॥  सर्वेषां दोषरत्नानां सुसमुद्गिकयानया  ।  दुःखशृङ्खलयानित्यमलमस्तु मम स्त्रिया  ॥  १३
॥  यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा निःस्त्रीकस्य क्वभोगभूः  ।  स्त्रियं त्यक्त्वा जगत्त्यक्तं जगत्त्यक्त्वा सुखी भवेत्  ॥  १४
॥ अल-भ्यमानस्तनयः पितरौ क्लेशयेच्चिरम्  ।  लब्धो हे गर्भपातेन प्रसवेन च बाधते॥  १५
॥  जातस्य ग्रहरोगादि कुमारस्य च धूर्तता  ।  उपनीतेऽप्यविद्यत्वमनु-द्वाहश्च पण्डिते  ॥  १६
॥  यूनश्च परदारादि दारिद्र्यं च कुटुम्बिनः  ।  पुत्रदुःखस्यनास्त्यन्तो धनी चेन्म्रियते तदा  ॥  १७
॥  न पाणिपादचपलो न नेत्रचपलोयतिः  ।  न च वाक्चपलश्चैव ब्रह्मभूतो जितेन्द्रियः  ॥  १८
॥  रिपौ बद्धे स्वदेहेच समैकात्म्यं प्रपश्यतः  ।  विवेकिनः कुतः कोपः स्वदेहावयवेष्विव  ॥  १९
॥अपकारिणि कोपश्चेत्कोपे कोपः कथं न ते  ।  धर्मार्थकाममोक्षाणां प्रसह्यपरिपन्थिनि  ॥  २०
॥  नमोऽस्तु मम कोपाय स्वाश्रयज्वालिने भृशम्  ।कोपस्य मम वैराग्यदायिने दोषबोधिने  ॥  २१
॥  यत्र सुप्ता जना नित्यंप्रबुद्धस्तत्र संयमी  ।  प्रबुद्धा यत्र ते विद्वान्सुषुप्तिं याति योगिराट्  ॥  २२
॥चिदिहास्तीति चिन्मात्रमिदं चिन्मयमेव च  ।  चित्त्वं चिदहमेते च लोका-श्चिदिति भावय  ॥  २३
॥  यतीनां तदुपादेयं पारहंस्यं परं पदम्  ।  नातःपरतरं किंचिद्विद्यते मुनिपुङ्गव  ॥  २४
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इति याज्ञवल्क्योपनिषत्समाप्ता  ॥  १०१
॥वराहोपनिषत्  ॥  १०२
॥श्रीमद्वराहोपनिषद्वेद्याखण्डसुखाकृति  ।त्रिपान्नारायणाख्यं तद्रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ ॥ अथ ऋभुर्वै महामुनिर्देवमानेन द्वादशवत्सरं तपश्चचार  ।  तद-वसाने वराहरूपी भगवान्प्रादुरभूत्  ।  स होवाचोत्तिष्ठोत्तिष्ठ वरं वृणीष्वेति  ।सोदतिष्ठत्  ।  तस्मै नमस्कृत्योवाच भगवन्कामिभिर्यद्यत्कामितं तत्तत्त्वत्सका-शात्स्वप्नेऽपि न याचे  ।  समस्तवेदशास्त्रेतिहासपुराणानि समस्तविद्याजालानिब्रह्मादयः सुराः सर्वे त्वद्रूपज्ञानान्मुक्तिमाहुः  ।  अतस्त्वद्रूपप्रतिपादिकां ब्रह्म-विद्यां ब्रूहीति होवाच  ।  तथेति स होवाच वराहरूपी भगवान्  ।  चतुर्विंशति-----------------------६०४-
-तत्त्वानि केचिदिच्छन्ति वादिनः  ।  केचित्षट्त्रिंशत्तत्त्वानि केचित्षण्णवतीनिच  ॥  १
॥  तेषां क्रमं प्रवक्ष्यामि सावधानमनाः शृणु  ।  ज्ञानेन्द्रियाणिपञ्चैव श्रोत्रत्वग्लोचनादयः  ॥  २
॥  कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैव वाक्पाण्यङ्घ्र्यादयःक्रमात्  ।  प्राणादयस्तु पञ्चैव पञ्च शब्दादयस्तथा  ॥  ३
॥  मनोबुद्धि-रहंकारश्चित्तं चेति चतुष्टयम्  ।  चतुर्विंशतितत्त्वानि तानि ब्रह्मविदो विदुः॥  ४
॥  एतैस्तत्त्वैः समं पञ्चीकृतभूतानि पञ्च च  ।  पृथिव्यापस्तथा तेजोवायुराकाशमेव च  ॥  ५
॥  देहत्रयं स्थूलसूक्ष्मकारणानि विदुर्बुधाः  ।  अवस्था-त्रितयं चैव जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयः  ॥  ६
॥  आहत्य तत्त्वजातानां षट्त्रिंशन्मुनयोविदुः  ।  पूर्वोक्तैस्तत्त्वजातैस्तु समं तत्त्वानि योजयेत्  ॥  ७
॥  षड्भावविकृति-श्चास्ति जायते वर्धतेऽपि च  ।  परिणामं क्षयं नाशं षड्भावविकृतिं विदुः॥  ८
॥  अशना च पिपासा च शोकमोहौ जरा मृतिः  ।  एते षडूर्मयः प्रोक्ताःषट्कोशानथ वच्मि ते  ॥  ९
॥  त्वक्च रक्तं मांसमेदोमज्जास्थीनि निबोधत  ।कामक्रोधौ लोभमोहौ मदो मात्सर्यमेव च  ॥  १०
॥  एतेऽरिषड्वा विश्वश्चतैजसः प्राज्ञ एव च  ।  जीवत्रयं सत्त्वरजस्तमांसि च गुणत्रयम्  ॥  ११
॥  प्रार-ब्धागाम्यर्जितानि कर्मत्रयमितीरितम्  ।  वचनादानगमनविसर्गानन्दपञ्चकम्॥  १२
॥  संकल्पोऽध्यवसायश्च अभिमानोऽवधारणा  ।  मुदिता करुणा मैत्रीउपेक्षा च चतुष्टयम्  ॥  १३
॥  दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्विवह्नीन्द्रोपेन्द्रमृत्युकाः  ।तथा चन्द्रश्चतुर्वक्त्रो रुद्रः क्षेत्रज्ञ ईश्वरः  ॥  १४
॥  आहत्य तत्त्वजातानां षण्ण-वत्यस्तु कीर्तिताः  ।  पूर्वोक्ततत्त्वजातानां वैलक्षण्यमनामयम्  ॥  १५
॥  वराह-रूपिणं मां ये भजन्ति मयि भक्तितः  ।  विमुक्ताज्ञानतत्कार्या जीवन्मुक्ताभवन्ति ते  ॥  १६
॥  ये षण्णवतितत्त्वज्ञा यत्र कुत्राश्रमे रताः  ।  जटी मुण्डीशिखी वापि मुच्यते नात्र संशयः  ॥  १७
॥  इति  ॥इति वराहोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥ऋभुर्नाम महायोगी क्रोडरूपं रमापतिम्  ।  वरिष्ठां ब्रह्मविद्यां त्वमधीहिभगवन्मम  ॥  १
॥  एवं स पृष्टो भगवान्प्राह भक्तार्तिभञ्जनः  ।  स्ववर्णाश्रम-धर्मेण तपसा गुरुतोषणात्  ॥  २
॥  साधनं प्रभवेत्पुंसां वैराग्यादिचतुष्टयम्  ।नित्यानित्यविवेकश्च इहामुत्र विरागता  ॥  ३
॥  शमादिषट्कसंपत्तिर्मुमुक्षातां समभ्यसेत्  ।  एवं जितेन्द्रियो भूत्वा सर्वत्र ममतामतिम्  ॥  ४
॥  विहायसाक्षिचैतन्ये मयि कुर्यादहंमतिम्  ।  दुर्लभं प्राप्य मानुष्यं तत्रापि नरविग्रहम्----------------------६०५-
-॥  ५
॥  ब्राह्मण्यं च महाविष्णोर्वेदान्तश्रवणादिना  ।  अतिवर्णाश्रमं रूपं सच्चिदा-नन्दलक्षणम्  ॥  ६
॥  यो न जानाति सोऽविद्वान्कदा मुक्तो भविष्यति  ।  अहमेवसुखं नान्यदन्यच्चेन्नैव तत्सुखम्  ॥  ७
॥  अमदर्थं न हि प्रेयो मदर्थं न स्वतःप्रियम्  ।परप्रेमास्पदतया मा न भूवमहं सदा  ॥  ८
॥  भूयासमिति यो द्रष्टा सोऽहंविष्णुर्मुनीश्वर  ।  न प्रकाशोऽहमित्युक्तिर्यत्प्रकाशैकबन्धना  ॥  ९
॥  स्वप्रकाशंतमात्मानमप्रकाशः कथं स्पृशेत्  ।  स्वयं भातं निराधारं ये जानन्ति सुनि-श्चितम्  ॥  १०
॥  ते हि विज्ञानसंपन्ना इति मे निश्चिता मतिः  ।  स्वपूर्णात्मा-तिरेकेण जगज्जीवेश्वरादयः  ॥  ११
॥  न सन्ति नास्ति माया च तेभ्यश्चाहंविलक्षणः  ।  अज्ञानान्धतमोरूपं कर्मधर्मादिलक्षणम्  ॥  १२
॥  स्वयंप्रकाश-मात्मानं नैव मां स्प्रष्टुमर्हति  ।  सर्वसाक्षिणमात्मानं वर्णाश्रमविवर्जितम्॥  १३
॥  ब्रह्मरूपतया पश्यन्ब्रह्मैव भवति स्वयम्  ।  भासमानमिदं सर्वं मान-रूपं परं पदम्  ॥  १४
॥  पश्येन्वेदान्तमानेन सद्य एव विमुच्यते  ।  देहात्म-ज्ञानवज्ज्ञानं देहात्मज्ञानबाधकम्  ॥  १५
॥  आत्मन्येव भवेद्यस्य स नेच्छ-न्नपि मुच्यते  ।  सत्यज्ञानानन्दपूर्णलक्षणं तमसः परम्  ॥  १६
॥  ब्रह्मानन्दंसदा पश्यन्कथं बध्येत कर्मणा  ।  त्रिधामसाक्षिणं सत्यज्ञानानन्दादिलक्षणम्॥  १७
॥  त्वमहंशब्दलक्ष्यार्थमसक्तं सर्वदोषतः  ।  सर्वगं सच्चिदात्मानं ज्ञान-चक्षुर्निरीक्षते  ॥  १८
॥  अज्ञानचक्षुर्नेक्षेत भास्वन्तं भानुमन्धवत्  ।  प्रज्ञानमेवतद्ब्रह्म सत्यप्रज्ञानलक्षणम्  ॥  १९
॥  एवं ब्रह्मपरिज्ञानादेव मर्त्योऽमृतो भवेत्  ।तद्ब्रह्मानन्दमद्वन्द्वं निर्गुणं सत्यचिद्घनम्  ॥  २०
॥  विदित्वा स्वात्मनो रूपं नबिभेति कुतश्चन  ।  चिन्मात्रं सर्वगं नित्यं संपूर्णं सुखमद्वयम्  ॥  २१
॥  साक्षाद्ब्रह्मैवनान्योऽस्तीत्येवं ब्रह्मविदां स्थितिः  ।  अज्ञस्य दुःखौघमयं ज्ञस्यानन्दमर्यजगत्  ॥  २२
॥  अन्धं भुवनमन्धस्य प्रकाशं तु सुचक्षुषाम्  ।  अनन्तेसच्चिदानन्दे मयि वाराहरूपिणि  ॥  २३
॥  स्थितेऽद्वितीयभावः स्यात्को बद्धःकश्च मुच्यते  ।  स्वस्वरूपं तु चिन्मात्रं सर्वदा सर्वदेहिनाम्  ॥  २४
॥  नैवदेहादिसंघातो घटवद्दृशिगोचरः  ।  स्वात्मनोऽन्यदिवाभातं चराचरमिदंजगत्  ॥  २५
॥  स्वात्ममात्रतया बुद्ध्वा तदस्मीति विभावय  ।  स्वस्वरूपं स्वयंभुङ्क्ते नास्ति भोज्यं पृथक् स्वतः  ॥  २६
॥  अस्ति चेदस्तितारूपं ब्रह्मैवास्तित्व-लक्षणम्  ।  ब्रह्मविज्ञानसंपन्नः प्रतीतमखिलं जगत्  ॥  २७
॥  पश्यन्नपि सदानैव पश्यति स्वात्मनः पृथक्  ।  मत्स्वरूपपरिज्ञानात्कर्मभिर्न स बध्यते  ॥  २८
॥----------------------६०६-
-यः शरीरेन्द्रियादिभ्यो विहीनं सर्वसाक्षिणम्  ।  परमार्थैकविज्ञानं सुखात्मानंस्वयंप्रभम्  ॥  २९
॥  स्वस्वरूपतया सर्वं वेद स्वानुभवेन यः  ।  स धीरः स तुविज्ञेयः सोऽहंतत्त्वं ऋभो भव  ॥  ३०
॥  अतः प्रपञ्चानुभवः सदा न हिस्वरूपबोधानुभवः सदा खलु  ।  इति प्रपश्यन्परिपूर्णवेदनो न बन्धमुक्तो न चबद्ध एव तु  ॥  ३१
॥  स्वस्वरूपानुसंधानान्नृत्यन्तं सर्वसाक्षिणम्  ।  मुहूर्तंचिन्तयेन्मां यः सर्वबन्धैः प्रमुच्यते  ॥  ३२
॥  सर्वभूतान्तरस्थाय नित्यमुक्त-चिदात्मने  ।  प्रत्यक्चैतन्यरूपाय मह्यमेव नमो नमः  ॥  ३३
॥  त्वं वाऽहमस्मिभगवो देव तेऽहं वै त्वमसि  ।  तुभ्यं मह्यमनन्ताय मह्यं तुभ्यं चिदात्मने॥  ३४
॥  नमो मह्यं परेशाय नमस्तुभ्यं शिवाय च  ।  किं करोमि क्व गच्छामिकिं गृह्णामि त्यजामि किम्  ॥  ३५
॥  यन्मया पूरितं विश्वं महाकल्पाम्बुनायथा  ।  अन्तःसङ्गं बहिःसङ्गमात्मसङ्गं च यस्त्यजेत्  ।  सर्वसङ्गनिवृत्तात्मा समामेति न संशयः  ॥  ३६
॥  अहिरिव जनयोगं सर्वदा वर्जयेद्यः कुणपमिवसुनारीं त्यक्तुवामो विरागी  ।  विषमिव विषयादीन्मन्यमानो दुरन्ताञ्जगतिपरमहंसो वासुदेवोऽहमेव  ॥  ३७
॥  इदं सत्यमिदं सत्यं सत्यमेतदिहोच्यते  ।अहं सत्यं परं ब्रह्म मत्तः किंचिन्न विद्यते  ॥  ३८
॥  उप समीपे यो वासोजीवात्मपरमात्मनोः  ।  उपवासः स विज्ञेयो न नु कायस्य शोषणम्  ॥  ३९
॥कायशोषणमात्रेण का तत्र ह्यविवेकिनाम्  ।  वल्मीकताडनादेव मृतः किं नुमहोरगः  ॥  ४०
॥  अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद परोक्षज्ञानमेव तत्  ।  अहंब्रह्मेतिचेद्वेद साक्षात्कारः स उच्यते  ॥  ४१
॥  यस्मिन्काले स्वमात्मानं योगी जानातिकेवलम्  ।  तस्मात्कालात्समारभ्य जीवन्मुक्तो भवेदसौ  ॥  ४२
॥  अहंब्रह्मेतिनियतं मोक्षहेतुर्महात्मनाम्  ।  द्वे पदे बन्धमोक्षाय निर्ममेति ममेति च॥  ४३
॥  ममेति बध्यते जन्तुर्निर्ममेति विमुच्यते  ।  बाह्यचिन्ता न कर्तव्यातथैवान्तरचिन्तिका  ।  सर्वचिन्तां समुत्सृज्य स्वस्थो भव सदा ऋभो  ॥  ४४
॥संकल्पमात्रकलनेन जगत्समग्रं संकल्पमात्रकलने हि जगद्विलासः  ।  संकल्प-मात्रमिदमुत्सृज निर्विकल्पमाश्रित्य मामकपदं हृदि भावयस्व  ॥  ४५
॥  मच्चि-न्तनं मत्कथनमन्योन्यं मत्प्रभाषणम्  ।  मदेकपरमो भूत्वा कालं नय महा-मते  ॥  ४६
॥  चिदिहास्तीति चिन्मात्रमिदं चिन्मयमेव च  ।  चित्त्वं चिदहमेतेच लोकाश्चिदिति भावय  ॥  ४७
॥  रागं नीरागतां नीत्वा निर्लेपो भवसर्वदा  ।  अज्ञानजन्यकर्त्रादिकारकोत्पन्नकर्मणा  ॥  ४८
॥  श्रुत्युत्पन्नात्मविज्ञान-----------------------६०७-
-प्रदीपो बाध्यते कथम्  ।  अनात्मतां परित्यज्य निर्विकारो जगत्स्थितौ  ॥  ४९
॥एकनिष्ठतयान्तःस्थसंविन्मात्रपरो भव  ।  घटाकाशमठाकाशौ महाकाशे प्रतिष्ठितौ॥  ५०
॥  एवं मयि चिदाकाशे जीवेशौ परिकल्पितौ  ।  या च प्रागात्मनो मायातथान्ते च तिरस्कृता  ॥  ५१
॥  ब्रह्मवादिभिरुद्गीता सा मायेति विवेकतः  ।  माया-तत्कार्यविलये नेश्वरत्वं न जीवता  ॥  ५२
॥  ततः शुद्धश्चिदेवाहं व्योमवन्निरुपा-धिकः  ।  जीवेश्वरादिरूपेण चेतनाचेतनात्मकम्  ॥  ५३
॥  ईक्षणादिप्रवेशान्तासृष्टिरीशेन कल्पिता  ।  जाग्रदादिविमोक्षान्तः संसारो जीवकल्पितः  ॥  ५४
॥त्रिणाचिकादियोगान्ता ईश्वरभ्रान्तिमाश्रिताः  ।  लोकाग्रतादिसांख्यान्ताजीवविश्रान्तिमाश्रिताः  ॥  ५५
॥  तस्मान्मुमुक्षुभिर्नैव मतिर्जीवेशवादयोः  ।कार्या किंतु ब्रह्मतत्त्वं निश्चलेन विचार्यताम्  ॥  ५६
॥  अद्वितीयब्रह्मतत्त्वं नजानन्ति यथा तथा  ।  भ्रान्ता एवाखिलास्तेषां क्व मुक्तिः क्वेह वा सुखम्॥  ५७
॥  उत्तमाधमभावश्चेत्तेषां स्यादस्ति तेन किम्  ।  स्वप्नस्थराज्यभिक्षाभ्यांप्रबुद्धः स्पृशते खलु  ॥  ५८
॥  अज्ञाने बुद्धिविलये निद्रा सा भण्यते बुधैः  ।विलीनाज्ञानतत्कार्ये मयि निद्रा कथं भवेत्  ॥  ५९
॥  बुद्धेः पूर्णविकासोऽयंजागरः परिकीर्त्यते  ।  विकारादिविहीनत्वाज्जागरो मे न विद्यते  ॥  ६०
॥सूक्ष्मनाडिषु संचारो बुद्धेः स्वप्नः प्रजायते  ।  संचारधर्मरहिते मयि स्वप्नोन विद्यते  ॥  ६१
॥  सुषुप्तिकाले सकले विलीने तमसावृते  ।  स्वरूपं महदा-नन्दं भुङ्क्ते विश्वविवर्जितः  ॥  ६२
॥  अविशेषेण सर्वं तु यः पश्यति चिदन्व-यात्  ।  स एव साक्षाद्विज्ञानी स शिवः स हरिर्विधिः  ॥  ६३
॥  दीर्घस्वप्नमिदंयत्तद्दीर्घं वा चित्तविभ्रमम्  ।  दीर्घं वापि मनोराज्यं संसारं दुःखसागरम्  ।सुप्तेरुत्थाय सुप्त्यन्तं ब्रह्मैकं प्रविचिन्त्यताम्  ॥  ६४
॥  आरोपितस्य जगतःप्रविलापनेन चित्तं मदात्मकतया परिकल्पितं नः  ।  शत्रून्निहत्य गुरुषट्कगणा-न्निपाताद्गन्धद्विपो भवति केवलमद्वितीयः  ॥  ६५
॥  अद्यास्तमेतु वपुराशशि-तारमास्तां कस्तावतापि मम चिद्वपुषो विशेषः  ।  कुम्भे विनश्यति चिरं सम-वस्थिते वा कुम्भाम्बरस्य नहि कोऽपि विशेषलेशः  ॥  ६६
॥  अहिनिर्ल्वयनीसर्पनिर्मोको जीववर्जितः  ।  वल्मीके पतितस्तिष्ठेत्तं सर्पो नाभिमन्यते  ॥  ६७
॥एवं स्थूलं च सूक्ष्मं च शरीरं नाभिमन्यते  ।  प्रत्यग्ज्ञानशिखिध्वस्ते मिथ्या-ज्ञाने सहेतुके  ।  नेति नेतीति रूपत्वादशरीरो भवत्ययम्  ॥  ६८
॥  शास्त्रेण----------------------६०८-
-न स्यात्परमार्थदृष्टिः कार्यक्षमं पश्यति चापरोक्षम्  ।  प्रारब्धनाशात्प्रतिभान-नाश एवं त्रिधा नश्यति चात्ममाया  ॥  ६९
॥  ब्रह्मत्वे योजिते स्वामिञ्जीव-भावो न गच्छति  ।  अद्वैते बोधिते तत्त्वे वासना विनिवर्तते  ॥  ७०
॥  प्रार-ब्धान्ते देहहानिर्मायेति क्षीयतेऽखिला  ।  अस्तीत्युक्ते जगत्सर्वं सद्रसं ब्रह्मतद्भवेत्  ॥  ७१
॥  भातीत्युक्ते जगत्सर्वं भानं ब्रह्मैव केवलम्  ।  मरुभूमौ जलंसर्वं मरुभूमात्रमेव तत्  ।  जगत्त्रयमिदं सर्वं चिन्मात्रं स्वविचारतः  ॥  ७२
॥अज्ञानमेव न कुतो जगतः प्रसङ्गो जीवेशदेशिकविकल्पकथातिदूरे  ।  एकान्त-केवलचिदेकरसस्वभावे ब्रह्मैव केवलमहं परिपूर्णमस्मि  ॥  ७३
॥  बोधचन्द्रमसिपूर्णविग्रहे मोहराहुमुषितात्मतेजसि  ।  स्नानदानयजनादिकाः क्रिया मोचना-वधि वृथैव तिष्ठते  ॥  ७४
॥  सलिले सैन्धवं यद्वत्साम्यं भवति योगतः  ।तथाऽऽत्ममनसोरैक्यं समाधिरिति कथ्यते  ॥  ७५
॥  कुर्लभो विषयत्यागो दुर्लभंतत्त्वदर्शनम्  ।  दुर्लभा सहजावस्था सद्गुरोः करुणां विना  ॥  ७६
॥  उत्पन्न-शक्तिबोधस्य त्यक्तनिःशेषकर्मणः  ।  योगिनः सहजावस्था स्वयमेव प्रकाशते॥  ७७
॥  रसस्य मनसश्चैव चञ्चलत्वं स्वभावतः  ।  रसो बद्धो मनो बद्धं किं नसिद्ध्यति भूतले  ॥  ७८
॥  मूर्च्छितो हरति व्याधिं मृतो जीवयति स्वयम्  ।बद्धः खेचरतां धत्ते ब्रह्मत्वं रसचेतसि  ॥  ७९
॥  इन्द्रियाणां मनो नाथोमनोनाथस्तु मारुतः  ।  मारुतस्य लयो नाथस्तन्नाथं लयमाश्रय  ॥  ८०
॥निश्चेष्टो निर्विकारश्च लयो जीवति योगिनाम्  ।  उच्छिन्नसर्वसंकल्पो निःशे-षाशेषचेष्टितः  ।  स्वावगम्यो लयः कोऽपि मनसां वागगोचरः  ॥  ८१
॥पुङ्खानुपुङ्खविषयेक्षणतत्परोऽपि ब्रह्मावलोकनधियं न जहाति योगी  ।  सङ्गीत-ताललयवाद्यवशं गतापि मौलिस्थकुम्भपरिरक्षणधीर्नटीव  ॥  ८२
॥  सर्व-चिन्तां परित्यज्य सावधानेन चेतसा  ।  नाद एवानुसंधेयो योगसाम्राज्यमि-च्छता  ॥  ८३
॥  इति  ॥इति वराहोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥नहि नानास्वरूपं स्यादेकं वस्तु कदाचन  ।  तस्मादखण्ड एवास्मि यन्मद-न्यन्न किंचन  ॥  १
॥  दृश्यते श्रूयते यद्यब्रह्मणोऽन्यन्न तद्भवेत्  ।  नित्यशुद्धवि-मुक्तैकमखण्डानन्दमद्वयम्  ।  सत्यं ज्ञानमनन्तं यत्परं ब्रह्माहमेव तत्  ॥  २
॥आनन्दरूपोऽहमखण्डबोधः परात्परोऽहं घनचित्प्रकाशः  ।  मेधा यथा व्योमन च स्पृशन्ति संसारदुःखानि न मां स्पृशन्ति  ॥  ३
॥  सर्वं सुखं विद्धि----------------------६०९-
-सुदुःखनाशात्सर्वं च सद्रूपमसत्यनाशात्  ।  चिद्रूपमेव प्रतिभानयुक्तं तस्माद-खण्डं मम रूपमेतत्  ॥  ४
॥  न हि जनिर्मरणं गमनागमौ न च मलं विमलंन च वेदनम्  ।  चिन्मयं हि सकलं विराजते स्फुटतरं परमस्य तु योगिनः॥  ५
॥  सत्यचिद्घनमखण्डमद्वयं सर्वदृश्यरहितं निरामयम्  ।  यत्पदं विमलम-द्वयं शिवं तत्सदाऽहमिति मौनमाश्रय  ॥  ६
॥  जन्ममृत्युसुखदुःखवर्जितंजातिनीतिकुलगोत्रदूरगम्  ।  चिद्विवर्तजगतोऽस्य कारणं तत्सदाऽहमिति मौन-माश्रय  ॥  ७
॥  पूर्णमद्वयमखण्डचेतनं विश्वभेदकलनादिवर्जितम्  ।  अद्वितीय-परसंविदंशकं तत्सदाऽहमिति मौनमाश्रय  ॥  ८
॥  केनाप्यबाधितत्वेन त्रिकाले-ऽप्येकरूपतः  ।  विद्यमानत्वमस्त्येतत्सद्रूपत्वं सदा मम  ॥  ९
॥  निरुपाधि-कनित्यं यत्सुप्तौ सर्वसुखात्परम्  ।  सुखरूपत्वमस्त्येतदानन्दत्वं सदा मम॥  १०
॥  दिनकरकिरणैर्हि शार्वरं तमो निबिडतरं झटिति प्रणाशमेति  ।घनतरभवकारणं तमो यद्धरिदिनकृत्प्रभया न चान्तरेण  ॥  ११
॥  मम चरण-स्मरणेन पूजया च स्वकतमसः परिमुच्यते हि जन्तुः  ।  न हि मरणप्रभव-प्रणाशहेतुर्मम चरणस्मरणादृतेऽस्ति किंचित्  ॥  १२
॥  आदरेण यथा स्तौतिधनवन्तं धनेच्छया  ।  तथा चेद्विश्वकर्तारं को न मुच्येत बन्धनात्  ॥  १३
॥आदित्यसंनिधौ लोकश्चेष्टते स्वयमेव तु  ।  तथा मत्संनिधावेव समस्तं चेष्टतेजगत्  ॥  १४
॥  शुक्तिकाया यथा तारं कल्पितं मायया तथा  ।  महदादि-जगन्मायामयं मय्येव केवलम्  ॥  १५
॥  चण्डालदेहे पश्वादिस्थावरे ब्रह्म-विग्रहे  ।  अन्येषु तारतम्येन स्थितेषु न तथा ह्यहम्  ॥  १६
॥  विनष्टदिग्भ्रमस्या-पि यथापूर्वं विभाति दिक्  ।  तथा विज्ञानविध्वस्तं जगन्मे भाति तन्न हि॥  १७
॥  न देहो नेन्द्रियप्राणो न मनोबुद्ध्यहंकृति  ।  न चित्तं नैव माया चन च व्योमादिकं जगत्  ॥  १८
॥  न कर्ता नैव भोक्ता च न च भोजयितातथा  ।  केवलं चित्सदानन्दब्रह्मैवाहं जनार्दनः  ॥  १९
॥  जलस्य चलनादेवचञ्चलत्वं यथा रवेः  ।  तथाऽहंकारसंबन्धादेव संसार आत्मनः  ॥  २०
॥चित्तमूलं हि संसारस्तत्प्रयत्नेन शोधयेत्  ।  हन्त चित्तमहत्तायां कैषा विश्वासतातव  ॥  २१
॥  क्व धनानि महीपानां ब्राह्मणः क्व जगन्ति वा  ।  प्राक्तनानिप्रयातानि गताः सर्गपरम्पराः  ।  कोटयो ब्रह्मणां याता भूपां नष्टाः पराग-वत्  ॥  २२
॥  स चाध्यात्माभिमानोऽपि विदुषोऽप्यासुरत्वतः  ।  विदुषोऽप्यासुर-----------------------६१०-
-श्चेत्स्यान्निष्फलं तत्त्वदर्शनम्  ॥  २३
॥  उत्पाद्यमाना रागाद्या विवेकज्ञान-वह्निना  ।  यदा तदैव दह्यन्ते कुतस्तेषां प्ररोहणम्  ॥  २४
॥  यथा सुनिपुणःसम्यक् परदोषेक्षणे रतः  ।  तथा चेन्निपुणः स्वेषु को न मुच्येत बन्धनात्॥  २५
॥  अनात्मविदमुक्तोऽपि सिद्धिजालानि वाञ्छति  ।  द्रव्यमन्त्रक्रियाकाल-युक्त्याप्नोति मुनीश्वर  ॥  २६
॥  नात्मज्ञस्यैष विषय आत्मज्ञो ह्यात्ममात्रदृक्  ।आत्मनाऽऽत्मनि संतृप्तो नाविद्यामनुधावति  ॥  २७
॥  ये केचन जगद्भावास्ता-नविद्यामयान्विदुः  ।  कथं तेषु किलात्मज्ञस्त्यक्ताविद्यो निमज्जति  ॥  २८
॥द्रव्यमन्त्रक्रियाकालयुक्तयः साधुसिद्धिदाः  ।  परमात्मपदप्राप्तौ नोपकुर्वन्तिकाश्चन  ॥  २९
॥  सर्वेच्छाकलनाशान्तावात्मलाभोदयाभिधः  ।  स पुनःसिद्धि-वाञ्छायां कथमर्हत्यचित्ततः  ॥  ३०
॥  इति  ॥इति वराहोपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः  ॥  ३
॥अथ ह ऋभुं भगवन्तं निदाघः पप्रच्छ जीवन्मुक्तिलक्षणमनुब्रूहीति  ।तथेति च होवाच  ।  सप्तभूमिषु जीवन्मुक्ताश्चत्वारः  ।  शुभेच्छा प्रथमा भूमिकाभवति  ।  विचारणा द्वितीया  ।  तनुमानसी तृतीया  ।  सत्त्वापत्तिस्तुरीया  ।असंसक्तिः पञ्चमी  ।  पदार्थभावना षष्ठी  ।  तुरीयगा सप्तमी  ।  प्रणवात्मिकाभूमिकाऽकारोकारमकारार्धमात्रात्मिका  ।  स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभेदेनाकारा-दयश्चतुर्विधाः  ।  तदवस्था जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयाः  ।  अकारस्थूलांशे जाग्र-द्विश्वः  ।  सूक्ष्मांशे तत्तैजसः  ।  बीजांशे तत्प्राज्ञः  ।  साक्ष्यंशे तत्तुरीयः  ।  उकार-स्थूलांशे स्वप्नविश्वः  ।  सूक्ष्मांशे तत्तैजसः  ।  बीजांशे तत्प्राज्ञः  ।  साक्ष्यंशे तत्तु-रीयः  ।  मकारस्थूलांशे सुषुप्तविश्वः  ।  सूक्ष्मांशे तत्तैजसः  ।  बीजांशे तत्प्राज्ञः  ।साक्ष्यंशे तत्तुरीयः  ।  अर्धमात्रास्थूलांशे तुरीयविश्वः  ।  सूक्ष्मांशे तत्तैजसः  ।बीजांशे तत्प्राज्ञः  ।  साक्ष्यंशे तुरीयतुरीयः  ।  अकारतुरीयांशाः प्रथमद्वितीय-तृतीयभूमिकाः  ।  उकारतुरीयांशा चतुर्थी भूमिका  ।  मकारतुरीयांशा पञ्चमी  ।अर्धमात्रातुरीयांशा षष्ठी  ।  तदतीता सप्तमी  ।  भूमित्रयेषु विहरन्मुमुक्षुर्भवति  ।तुरीयभूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्भवति  ।  पञ्चमभूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्वरो भवति  ।षष्ठभूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्वरीयान्भवति  ।  सप्तमभूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्वरिष्ठोभवति  ।  तत्रैते श्लोका भवन्ति -- ज्ञानभूमिः शुभेच्छा स्यात्प्रथमा समुदीरिता  ।विचारणा द्वितीया तु तृतीया तनुमानसी  ॥  १
॥  सत्त्वापत्तिश्चतुर्थी स्यात्ततो-----------------------६११-
-ऽसंसक्तिनामिका  ।  पदार्थभावना षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता  ॥  २
॥स्थितः किंमूढ एवास्मि प्रेक्ष्योऽहं शास्त्रसज्जनैः  ।  वैराग्यपूर्वमिच्छेति शुभे-च्छेत्युच्यते बुधैः  ॥  ३
॥  शास्त्रसज्जनसंपर्कवैराग्याभ्यासपूर्वकम्  ।  सदाचार- प्रवृत्तिर्या प्रोच्यते सा विचारणा  ॥  ४
॥  विचारणाशुभेच्छाभ्यामिन्द्रियार्थेषुरक्तता  ।  यत्र सा तनुतामेति प्रोच्यते तनुमानसी  ॥  ५
॥  भूमिकात्रितया-भ्यासाच्चित्तेऽर्थविरतेर्वशात्  ।  सत्त्वात्मनि स्थिते शुद्धे सत्त्वापत्तिरुदाहृता  ॥  ६
॥दशाचतुष्टयाभ्यासादसंसर्गफला तु या  ।  रूढसत्त्वचमत्कारा प्रोक्ता संसक्ति-नामिका  ॥  ७
॥  भूमिकापञ्चकाभ्यासात्स्वात्मारामतया भृशम्  ।  आभ्यन्त-राणां बाह्यानां पदार्थानामभावनात्  ॥  ८
॥  परप्रयुक्तेन चिरं प्रत्ययेनावबो-धनम्  ।  पदार्थभावना नाम षष्ठी भवति भूमिका  ॥  ९
॥  षड्भूमिकाचिरा-भ्यासाद्भेदस्यानुपलम्भनात्  ।  यत्स्वभावैकनिष्ठत्वं सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः  ॥  १०
॥शुभेच्छादित्रयं भूमिभेदाभेदयुतं स्मृतम्  ।  तथावद्वेद बुद्ध्येदं जगज्जाग्रतिदृश्यते  ॥  ११
॥  अद्वैते स्थैर्यमायाते द्वैते च प्रशमं गते  ।  पश्यन्ति स्वप्नव-ल्लोकं तुर्यभूमिसुयोगतः  ॥  १२
॥  विच्छिन्नशरदभ्रांशविलयं प्रविलीयते  ।सत्त्वावशेष एवास्ते हे निदाघ दृढीकुरु  ॥  १३
॥  पञ्चभूमिं समारुह्य सुषुप्ति-पदनामिकाम्  ।  शान्ताशेषविशेषांशस्तिष्ठत्यद्वैतमात्रके  ॥  १४
॥  अन्तर्मुखतयानित्यं बहिर्वृत्तिपरोऽपि सन्  ।  परिश्रान्ततया नित्यं निद्रालुरिव लक्ष्यते  ॥  १५
॥कुर्वन्नभ्यासमेतस्यां भूम्यां सम्यग्विवासनः  ।  सप्तमी गाढसुप्त्याख्या क्रम-प्राप्ता पुरातनी  ॥  १६
॥  यत्र नासन्न सद्रूपो नाहं नाप्यनहंकृतिः  ।  केवलंक्षीणमनन आस्तेऽद्वैतेऽतिनिर्भयः  ॥  १७
॥  अन्तःशून्यो बहिःशून्यः शून्य-कुम्भ इवाम्बरे  ।  अन्तःपूर्णो बहिःपूर्णः पूर्णकुम्भ इवार्णवे  ॥  १८
॥  मा भवग्राह्यभावात्मा ग्राहकात्मा च मा भव  ।  भावनामखिलां त्यक्त्वा यच्छिष्टंतन्मयो भव  ॥  १९
॥  द्रष्टृदर्शनदृश्यानि त्यक्त्वा  वासनया सह  ।  दर्शनप्रथ-माभासमात्मानं केवलं भज  ॥  २०
॥  यथास्थितमिदं यस्य व्यवहारवतोऽपिच  ।  अस्तङ्गतं स्थितं व्योम स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २१
॥  नोदेति नास्तमा-याति सुखे दुःखे मनःप्रभा  ।  यथाप्राप्तस्थितिर्यस्य स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २२
॥यो जागर्ति सुषुप्तिस्थो यस्य जाग्रन्न विद्यते  ।  यस्य निर्वासनो बोधः सजीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २३
॥  रागद्वेषभयादीनामनुरूपं चरन्नपि  ।  योऽन्तर्व्यो-मवदच्छन्नः स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २४
॥  यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्यन लिप्यते  ।  कुर्वतोऽकुर्वतो वापि स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २५
॥  यस्मान्नो-----------------------६१२-
-द्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः  ।  हर्षामर्षभयोन्मुक्तः स जीवन्मुक्तौच्यते  ॥  २६
॥  यः समस्तार्थजालेषु व्यवहार्थपि शीतलः  ।  परार्थेष्विवपूर्णात्मा स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २७
॥  प्रजहाति यदा कामान्सर्वांश्चित्त-गतान्मुने  ।  मयि सर्वात्मके तुष्टः स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  २८
॥  चैत्यवर्जित-चिन्मात्रे पदे परमपावने  ।  अक्षुब्धचित्तो विश्रान्तः स जीवन्मुक्त उच्यते॥  २९
॥  इदं जगदहं सोऽयं दृश्यजातमवास्तवम्  ।  यस्य चित्ते न स्फुरतिस जीवन्मुक्त उच्यते  ॥  ३०
॥  सद्ब्रह्मणि स्थिरे स्फारे पूर्णे विषयवर्जिते  ।आचार्यशास्त्रमार्गेण प्रविश्याशु स्थिरो भव  ॥  ३१
॥  शिवो गुरुः शिवो वेदःशिवो देवः शिवः प्रभुः  ।  शिवोऽस्म्यहं शिवः सर्वं शिवादन्यन्न किंचन  ॥  ३२
॥तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः  ।  नानुध्यायाद्बहूञ्छब्दान्वाचोविग्लापनं हि तत्  ॥  ३३
॥  शुको मुक्तो वामदेवोऽपि मुक्तस्ताभ्यां विनामुक्तिभाजो न सन्ति  ।  शुकमार्गं येऽनुसरन्ति धीराः सद्यो मुक्तास्ते भव-न्तीह लोके  ॥  ३४
॥  वामदेवं येऽनुसरन्ति नित्यं मृत्वा जनित्वा च पुनःपुन-स्तत्  ।  ते वै लोके क्रममुक्ता भवन्ति योगैः सांख्यैः कर्मभिः सत्त्वयुक्तैः॥  ३५
॥  शुकश्च वामदेवश्च द्वे सृती देवनिर्मिते  ।  शुको विहङ्गमः प्रोक्तोवामदेवः पिपीलिका  ॥  ३६
॥  अतद्व्यावृत्तिरूपेण साक्षाद्विधिमुखेन वा  ।महावाक्यविचारेण सांख्ययोगसमाधिना  ॥  ३७
॥  विदित्वा स्वात्मनो रूपंसंप्रज्ञातसमाधितः  ।  शुकमार्गेण विरजाः प्रयान्ति परमं पदम्  ॥  ३८
॥यमाद्यासनजायासहठाभ्यासात्पुनःपुनः  ।  विघ्नबाहुल्यसंजात अणिमादिवशा-दिह  ॥  ३९
॥  अलब्ध्वापि फलं सम्यक्पुनर्भूत्वा महाकुले  ।  पुनर्वासनयैवायंयोगाभ्यासं पुनश्चरन्  ॥  ४०
॥  अनेकजन्माभ्यासेन वामदेवेन वै पथा  ।सोऽपि मुक्तिं समाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम्  ॥  ४१
॥  द्वाविमावपि पन्थानौब्रह्मप्राप्तिकरौ शिवौ  ।  सद्योमुक्तिप्रदश्चैकः क्रममुक्तिप्रदः परः  ।  अत्र को मोहःकः शोक एकत्वमनुपश्यतः  ॥  ४२
॥  यस्यानुभवपर्यन्ता बुद्धिस्तत्त्वे प्रव-र्तते  ।  तद्दृष्टिगोचराः सर्वे मुच्यन्ते सर्वपातकैः  ॥  ४३
॥  खेचरा भूचराः सर्वेब्रह्मविद्दृष्टिगोचराः  ।  सद्य एव विमुच्यन्ते कोटिजन्मार्जितैरधैः  ॥  ४४
॥  इति  ॥इति वराहोपनिषत्सु चतुर्थोऽध्यायः  ॥  ४
॥अथ हैनं ऋभुं भगवन्तं निदाघः पप्रच्छ योगाभ्यासविधिमनुब्रूहीति  ।तथेति स होवाच  ।  पञ्चभूतात्मको देहः पञ्चमण्डलपूरितः  ।  काठिन्यं----------------------६१३-
-पृथिवीमेका पानीयं तद्द्रवाकृति  ॥  १
॥  दीपनं च भवेत्तेजः प्रचारो वायु-लक्षणम्  ।  आकाशः सत्त्वतः सर्वं ज्ञातव्यं योगमिच्छता  ॥  २
॥  षट्शतान्यधि-कान्यत्र सहस्राण्येकविंशतिः  ।  अहोरात्रवहैः श्वासैर्वायुमण्डलघाततः  ॥  ३
॥तत्पृथ्वीमण्डले क्षीणे वलिरायाति देहिनाम्  ।  तद्वदापो गणापाये केशाःस्युः पाण्डुराः क्रमात्  ॥  ४
॥  तेजःक्षये क्षुधा कान्तिर्नश्यते मारुतक्षये  ।वेपथुः संभवेन्नित्यं नाम्भसेनैव जीवति  ॥  ५
॥  इत्थंभूतं क्षयान्नित्यंजीवितं भूतधारणम्  ।  उड्याणं कुरुते यस्मादविश्रान्तं महाखगः  ॥  ६
॥उड्डियाणं तदेव स्यात्तत्र बन्धोऽभिधीयते  ।  उड्डियाणो ह्यसौ बन्धो मृत्यु-मातङ्गकेसरी  ॥  ७
॥  तस्य मुक्तिस्तनोः कायात्तस्य बन्धो हि दुष्करः  ।अग्नौ तु चालते कुक्षौ वेदना जायते भृशम्  ॥  ८
॥  न कार्या क्षुधि-तेनापि नापि विण्मूत्रवेगिना  ।  हितं मितं च भोक्तव्यं स्तोकं स्तोकमनेकधा॥  ९
॥  मृदुमध्यममन्त्रेषु क्रमान्मन्त्रं लयं हठम्  ।  लयमन्त्रहठा योगा योगोह्यष्टाङ्गसंयुतः  ॥  १०
॥  यमश्च नियमश्चैव तथा चासनमेव च  ।  प्राणायाम-स्तथा पश्चात्प्रत्याहारस्तथा परम्  ॥  ११
॥  धारणा च तथा ध्यानं समाधि-श्चाष्टमो भवेत्  ।  अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम्  ॥  १२
॥  क्षमाधृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमा दश  ।  तपः सन्तोषमास्तिक्यं दानमीश्वर-पूजनम्  ॥  १३
॥  सिद्धान्तश्रवणं चैव ह्रीर्मतिश्च जपो व्रतम्  ।  एते हि नियमाःप्रोक्ता दशधैव महामते  ॥  १४
॥  एकादशासनानि स्युश्चक्रादि मुनिसत्तम  ।  चक्रंपद्मासनं कूर्मं मयूरं कुक्कुटं तथा  ॥  १५
॥  वीरासनं स्वस्तिकं च भद्रं सिंहासनंतथा  ।  मुक्तासनं गोमुखं च कीर्तितं योगवित्तमैः  ॥  १६
॥  सव्योरु दक्षिणेगुल्फे दक्षिणं दक्षिणेतरे  ।  निदध्यादृजुकायस्तु चक्रासनमिदं मतम्  ॥  १७
॥पूरकः कुम्भकस्तद्वद्रेचकः पूरकः पुनः  ।  प्राणायामः स्वनाडीभिस्तस्मान्नाडीःप्रचक्षते  ॥  १८
॥  शरीरं सर्वजन्तूनां षण्णवत्यङ्गुलात्मकम्  ।  तन्मध्ये पायु-देशात्तु द्व्यङ्गुलात्परतः परम्  ॥  १९
॥ मेढ्रदेशादधस्तात्तु द्व्यङ्गुलान्मध्यमुच्यते  ।मेढ्रान्नताङुलादूर्ध्वं नाडीनां कन्दमुच्यते  ॥  २०
॥  चतुरङ्गुलमुत्सेधं चतुरङ्गुल-मायतम्  ।  अण्डाकारं परिवृतं मेदोमज्जास्थिशोणितैः  ॥  २१
॥  तत्रैवनाडीचक्रं तु द्वादशारं प्रतिष्ठितम्  ।  शरीरं ध्रियते येन वर्तते तत्र कुण्डली॥  २२
॥  ब्रह्मरन्ध्रं सुषुम्ना या वदनेन पिधाय सा  ।  अलम्बुसा सुषुम्नायाःकुहूर्नाडी वसत्यसौ  ॥  २३
॥ अनन्तरारयुग्मे तु वारुणा च यशस्विनी  ।----------------------६१४-
-दक्षिणारे सुषुम्नायाः पिङ्गला वर्तते क्रमात्  ॥  २४
॥  तदन्तरारयोः पूषावर्तते च पयस्विनी  ।  सुषुम्ना पश्चिमे चारे स्थिता नाडी सरस्वती  ॥  २५
॥शङ्खिनी चैव गान्धारी तदनन्तरयोः स्थिते  ।  उत्तरे तु सुषुम्नाया इडाख्यानिवसत्यसौ  ॥  २६
॥  अनन्तरं हस्तिजिह्वा ततो विश्वोदरी स्थिता  ।  प्रदक्षिण-क्रमेणैव चक्रस्यारेषु नाडयः  ॥  २७
॥  वर्तन्ते द्वादश ह्येता द्वादशानिल-वाहकाः  ।  पटवत्संस्थिता नाड्यो नानावर्णाः समीरिताः  ॥  २८
॥  पटमध्यं तुयत्स्थानं नाभिचक्रं तदुच्यते  ।  नादाधारा समाख्याता ज्वलन्ती नादरूपिणी॥  २९
॥  पररन्ध्रा सुषुम्ना च चत्वारो रत्नपूरिताः  ।  कुण्डल्या पिहितं शश्व-द्ब्रह्मरन्ध्रस्य मध्यमम्  ॥  ३०
॥  एवमेतासु नाडीषु धरन्ति दश वायवः  ।एवं नाडीगतिं वायुगतिं ज्ञात्वा विचक्षणः  ॥  ३१
॥  समग्रीवशिरः कायःसंवृतास्यः सुनिश्चलः  ।  नासाग्रे चैव हृन्मध्ये बिन्दुमध्ये तुरीयकम्  ॥  ३२
॥स्रवन्तममृतं पश्येन्नेत्राभ्यां सुसमाहितः  ।  अपानं मुकुलीकृत्य पायुमाकृष्यचोन्मुखम्  ॥  ३३
॥  प्रणवेन समुत्थाप्य श्रीबीजेन निवर्तयेत्  ।  स्वात्मानं चश्रियं ध्यायेदमृतप्लावनं ततः  ॥  ३४
॥  कालवञ्चनमेतद्धि सर्वमुख्यं प्रचक्षते  ।मनसा चिन्तितं कार्यं मनसा येन सिद्ध्यति  ॥  ३५
॥  जलेऽग्निज्वलनाच्छा-खापल्लवानि भवन्ति हि  ।  नाधन्यं जागतं वाक्यं विपरीता भवेत्क्रिया  ॥  ३६
॥मार्गे बिन्दुं समाबध्य वह्निं प्रज्वाल्य जीवने  ।  शोषयित्वा तु सलिलं तेनकायं दृढं भवेत्  ॥  ३७
॥  गुदयोनिसमायुक्त आकुञ्चत्येककालतः  ।  अपान-मूर्ध्वगं कृत्वा समानोऽन्ने नियोजयेत्  ॥  ३८
॥  स्वात्मानं च श्रियं ध्यायेदमृत-प्लावनं ततः  ।  बलं समारभेद्योगं मध्यमद्वारभागतः  ॥  ३९
॥  भावयेदूर्ध्व-गत्यर्थं प्राणापानसुयोगतः  ।  एष योगो वरो देहे सिद्धिमार्गप्रकाशकः  ॥  ४०
॥यथैवापां गतः सेतुः प्रवाहस्य निरोधकः  ।  तथा शरीरगा च्छाया ज्ञातव्यायोगिभिः सदा  ॥  ४१
॥  सर्वासामेव नाडीनामेष बन्धः प्रकीर्तितः  ।  बन्ध-स्यास्य प्रसादेन स्फुटीभवति देवता  ॥  ४२
॥  एवं चतुष्पथो बन्धो मार्गत्रय-निरोधकः  ।  एकं विकासयन्मार्गं येन सिद्धाः सुसङ्गताः  ॥  ४३
॥  उदानमू-र्ध्वगं कृत्वा प्राणेन सह वेगतः  ।  बन्धोऽयं सर्वनाडीनामूर्ध्वं याति निरोधकः॥  ४४
॥  अयं च संपुटो योगो मूलबन्धोऽप्ययं मतः  ।  बन्धत्रयमनेनैवसिद्ध्यत्यभ्यासयोगतः  ॥  ४५
॥  दिवारात्रमविच्छिन्नं यामे यामे यदा यदा  ।  अने-नाभ्यासयोगेन वायुरभ्यसितो भवेत्  ॥  ४६
॥  वायावभ्यसिते वह्निः प्रत्यहं----------------------६१५-
-वर्धते तनौ  ।  वह्नौ विवर्धमाने तु सुखमन्नादि जीर्यते  ॥  ४७
॥  अन्नस्य परि-पाकेन रसवृद्धिः प्रजायते  ।  रसे वृद्धिङ्गते नित्यं वर्धन्ते धातवस्तथा  ॥  ४८
॥धातूनां वर्धनेनैव प्रबोधो वर्धते तनौ  ।  दह्यन्ते सर्वपापानि जन्मकोट्यर्जि-तानि च  ॥  ४९
॥  गुदमेढ्रान्तरालस्थं मूलाधारं त्रिकोणकम्  ।  शिवस्य बिन्दु-रूपस्य स्थानं तद्धि प्रकाशकम्  ॥  ५०
॥  यत्र कुण्डलिनी नाम परा शक्तिःप्रतिष्ठिता  ।  यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः प्रवर्धते  ॥  ५१
॥  यस्मादुत्पद्यतेबिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्धते  ।  यस्मादुत्पद्यते हंसो यस्मादुत्पद्यते मनः  ॥  ५२
॥मूलाधारादिषट्चक्रं शक्तिस्थानमुदीरितम्  ।  कण्ठादुपरि मूर्धान्तं शांभवंस्थानमुच्यते  ॥  ५३
॥  नाडीनामाश्रयः पिण्डो नाड्यः प्राणस्य चाश्रयः  ।जीवस्य निलयः प्राणो जीवो हंसस्य चाश्रयः  ॥  ५४
॥  हंसः शक्तेरधिष्ठानंचराचरमिदं जगत्  ।  निर्विकल्पः प्रसन्नात्मा प्राणायामं समभ्यसेत्  ॥  ५५
॥सम्यग्बन्धत्रयस्थोऽपि लक्ष्यलक्षणकारणम्  ।  वेद्यं समुद्धरेन्नित्यं सत्यसंधान-मानसः  ॥  ५६
॥  रेचकं पूरकं चैव कुम्भमध्ये निरोधयेत्  ।  दृश्यमाने परेलक्ष्ये ब्रह्मणि स्वयमाश्रितः  ॥  ५७
॥  बाह्यस्थविषयं सर्वं रेचकः समुदाहृतः  ।पूरकं शास्त्रविज्ञानं कुम्भकं स्वगतं स्मृतम्  ॥  ५८
॥  एवमभ्यासचित्तश्चेत्समुक्तो नात्र संशयः  ।  कुम्भकेन समारोप्य कुम्भकेनैव पूरयेत्  ॥  ५९
॥कुम्भेन कुम्भयेत्कुम्भं तदन्तःस्थः परं शिवम्  ।  पुनरास्फालयेदद्य सुस्थिरंकण्ठमुद्रया  ॥  ६०
॥  वायूनां गतिमावृत्य धृत्वा पूरककुम्भकौ  ।  समहस्तयुगंभूमौ समं पादयुगं तथा  ॥  ६१
॥  वेधकक्रमयोगेन चतुष्पीठं तु वायुना  ।आस्फालयेन्महामेरुं वायुवक्त्रे प्रकोटिभिः  ॥  ६२
॥  पुटद्वयं समाकृष्य वायुःस्फुरति सत्वरम्  ।  सोमसूर्याग्निसंबन्धाज्जानीयादमृताय वै  ॥  ६३
॥  मेरु-मध्यगता देवाश्चलन्ते मेरुचालनात्  ।  आदौ संजायते क्षिप्रं वेधोऽस्य ब्रह्म-ग्रन्थितः  ॥  ६४
॥  ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा विष्णुग्रन्थिं भिनत्त्यसौ  ।  विष्णु-ग्रन्थिं ततो भित्त्वा रुद्रग्रन्थिं भिनत्त्यसौ  ॥  ६५
॥  रुद्रग्रन्थिं ततो भित्त्वाछित्त्वा मोहमलं तथा  ।  अनेकजन्मसंस्कारगुरुदेवप्रसादतः  ॥  ६६
॥  योगाद-भ्यासात्ततो वेधो जायते तस्य योगिनः  ।  इडापिङ्गलयोर्मध्ये सुषुम्नानाडि-मण्डले  ॥  ६७
॥  मुद्राबन्धविशेषेण वायुमूर्ध्वं च कारयेत्  ।  ह्रस्वो दहतिपापानि दीर्घो मोक्षप्रदायकः  ॥  ६८
॥  आप्यायनः प्लुतो वापि त्रिविधोच्चा-----------------------६१६-
-रणेन तु  ।  तैलधारामिवाच्छिन्नं दीर्घघण्टानिनादवत्  ॥  ६९
॥  अवाच्यं प्रणव-स्याग्रं यस्तं वेद स वेदवित्  ।  ह्रस्वं बिन्दुगतं दैर्घ्यं ब्रह्मरन्ध्रगत्रं प्लुतम्  ।  द्वाद-शान्तगतं मन्त्रं प्रसादं मन्त्रसिद्धये  ॥  ७०
॥  सर्वविघ्नहरश्चायं प्रणवः सर्व-दोषहा  ।  आरम्भश्च घटश्चैव पुनः परिचयस्तथा  ॥  ७१
॥  निष्पत्तिश्चेति कथिता-श्चतस्रस्तस्य भूमिकाः  ।  कारणत्रयसंभूतं बाह्यं कर्म परित्यजन्  ॥  ७२
॥  आन्तरंकर्म कुरुते यत्रारम्भः स उच्यते  ।  वायुः पश्चिमतो वेधं कुर्वन्नापूर्य सुस्थिरम्॥  ७३
॥  यत्र तिष्ठति सा प्रोक्ता घटाख्या भूमिका बुधैः  । न सजीवो ननिर्जीवः काये तिष्ठति निश्चलम्  ।  यत्र वायुः स्थिरः खे स्यात्सेयं प्रथम-भूमिका  ॥  ७४
॥  यत्रात्मना सृष्टिलयौ जीवन्मुक्तिदशागतः  ।  सहजः कुरुतेयोगं सेयं निष्पत्तिभूमिका  ॥  ७५
॥  इत्येतदुपनिषदं योऽधीते सोऽग्नि-पूतो भवति  ।  स वायुपूतो भवति  । सुरापानात्पूतो भवति  ।  स्वर्णस्तेयात्पूतोभवति  ।  स जीवन्मुक्तो भवति  ।  तदेतदृचाभ्युक्तम् --  तद्विष्णोः परमं पदं सदापश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ।  तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसःसमिन्धते  ।  विष्णोर्यत्परमं पदमित्युपनिषत्  ॥  हरिः  ॐ  तत्सत्  ॥इति वराहोपनिषत्सु पञ्चमोऽध्यायः  ॥  ५
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति वराहोपनिषत्समाप्ता  ॥  १०२
॥शाट्यायनीयोपनिषत्  ॥  १०३
॥शाट्यायनीब्रह्मविद्याखण्डाकारसुखाकृति  ।यतिवृन्दहृदागारं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः  ।  बन्धाय विषया-सक्तं मुक्त्यै निर्विषयं स्मृतम्  ॥  १
॥  समासक्तं सदा चित्तं जन्तोर्विषयगो-चरे  ।  यद्येवं ब्रह्मणि स्यात्तत्को न मुच्येत बन्धनात्  ॥  २
॥  चित्तमेव हिसंसारस्तत्प्रयत्नेन शोधयेत्  ।  यच्चित्तस्तन्मयो भवति गुह्यमेतत्सनातनम्  ॥  ३
॥नावेदविन्मनुते तं बृहन्तं नाब्रह्मवित्परमं प्रैति धाम  ।  विष्णुक्रान्तं वासुदेवंविजानन्विप्रो विप्रत्वं गच्छते तत्त्वदर्शी  ॥  ४
॥  अथाह यत्परं ब्रह्म सनातनं----------------------६१७-
-ये श्रोत्रिया अकामहता अधीयुः  ।  शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुर्योऽनूचानोह्यभिजज्ञौ समानः  ॥  ५
॥  त्यक्तेषणो ह्यनृणस्तं विदित्वा मौनी वसेदाश्रमेयत्र कुत्र  ।  अथाश्रमं चरमं संप्रविश्य यथोपपत्तिं पञ्चमात्रां दधानः  ॥  ६
॥त्रिदण्डमुपवीतं च वासःकौपीनवेष्टनम्  ।  शिक्यं पवित्रमित्येतद्बिभृयाद्याव-दायुषम्  ॥  ७
॥  पञ्चेतास्तु यतेर्मात्रास्ता मात्रा ब्रह्मणे श्रुताः  ।  न त्यजेद्याव-दुत्क्रान्तिरन्तेऽपि निखनेत्सह  ॥  ८
॥  विष्णुलिङ्गं द्विधा प्रोक्तं व्यक्तमव्यक्तमेवच  ।  तयोरेकमपि त्यक्त्वा पतत्येव न संशयः  ॥  ९
॥  त्रिदण्डं वैष्णवं लिङ्गंविप्राणां मुक्तिसाधनम्  ।  निर्वाणं सर्वधर्माणामिति वेदानुशासनम्  ॥  १०
॥  अथखलु सोम्य कुटीचको बहूदको हंसः परमहंस इत्येते परिव्राजकाश्चतुर्विधाभवन्ति  ।  सर्व एते विष्णुलिङ्गिनः शिखिनोपवीतिनः शुद्धचित्ता आत्मानमा-त्मना ब्रह्म भावयन्तः शुद्धचिद्रूपोपासनरता जपयमवन्तो नियमवन्तःसुशीलिनः पुण्यश्लोका भवन्ति  ।  तदेतदृचाभ्युक्तम्  --  कुटीचको बहूदकश्चापिहंसः परमहंस इति वृत्त्या च भिन्नाः  ।  सर्व एते विष्णुलिङ्गं दधाना वृत्त्याव्यक्तं बहिरन्तश्च नित्यम्  ।  पञ्चयज्ञा वेदशिरःप्रविष्टाः क्रियावन्तोऽमी संगताब्रह्मविद्याम्  ।  त्यक्त्वा वृक्षं वृक्षमूलं श्रितासः संन्यस्तपुष्पा रसमेवाश्नुवानाः  ।विष्णुक्रीडा विष्णुरतयो विमुक्ता विष्ण्वात्मका विष्णुमेवापियन्ति  ॥  ११
॥त्रिसंध्यं शक्तितः स्नानं तर्पणं मार्जनं तथा  ।  उपस्थानं पञ्चयज्ञान्कुर्यादामर-णान्तिकम्  ॥  १२
॥  दशाभिः प्रणवैः सप्तव्याहृतिभिश्चतुष्पदा  ।  गायत्रीजप-यज्ञश्च त्रिसंध्यं शिरसा सह  ॥  १३
॥  योगयज्ञः सदैकाग्र्यभक्त्या सेवा हरे-र्गुरोः  ।  अहिंसा तु तपोयज्ञो वाङ्मनःकायकर्मभिः  ॥  १४
॥  नानोपनिषद-भ्यासः स्वाध्यायो यज्ञ ईरितः  ।  ॐमित्यात्मानमव्यग्रो ब्रह्मण्यग्नौ जुहोतियत्  ॥  १५
॥  ज्ञानयज्ञः स विज्ञेयः सर्वयज्ञोत्तमोत्तमः  ।  ज्ञानदण्डा ज्ञान-शिखा ज्ञानयज्ञोपवीतिनः  ॥  १६
॥  शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च तन्म-यम्  ।  ब्राह्मण्यं सकलं तस्य इति वेदानुशासनम्  ॥  १७
॥  अथ खलु सोम्यैतेपरिव्राजका यथा प्रादुर्भवन्ति तथा भवन्ति  ।  कामक्रोधलोभमोहदम्भदर्पा-सूयाममत्वाहंकारादींस्तितीर्य मानावमानौ निन्दास्तुती च वर्जयित्वा वृक्षैव तिष्ठासेत्  ।  छिद्यमानो न ब्रूयात्  ।  तदैवं विद्वांस इहैवामृता भवन्ति  ।तदेतदृचाभ्युक्तम्--बन्धुपुत्रमनुमोदयित्वानवेक्ष्यमाणो द्वन्द्वसहः प्रशान्तः  ।प्राचीमुदीचीं वा निर्वर्तयंश्चरेत पात्री दण्डी युगमात्रावलोकी शिखी मुण्डी----------------------६१८-
-चोपवीती कुटुम्बी यात्रामात्रं प्रतिगृह्णन्मनुष्यात्  ॥  १८
॥  अयाचितं याचितंवोत भैक्षं मृद्दार्वलाबूफलपर्णपात्रम्  ।  क्षीणं क्षौमं तृणं कन्थाजिने च पर्ण-माच्छादनं स्यादहतं वा विमुक्तः  ॥  १९
॥  ऋतुसन्धौ मुण्डयेन्मुण्डमात्रं नाधोनाक्षं जातु शिखां न वापयेत्  ।  चतुरो मासान्ध्रुवशीलतः स्यात्स यावत्सुप्तो-ऽन्तरात्मा पुरुषो विश्वरूपः  ।  अन्यानथाष्टौ पुनरुत्थितेऽस्मिन्स्वकर्मलिप्सुर्वि-हरेद्वा वसेद्वा  ॥  २०
॥  देवाग्न्यगारे तरुमूले गुहायां वसेदसङ्गोऽलक्षित-शीलवृत्तः  ।  अनिन्धनो ज्योतिरिवोपशान्तो न चोद्विजेदुद्विजेद्यत्र कुत्र  ॥  २१
॥आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति पूरुषः  ।  किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनु-संज्वरेत्  ॥  २२
॥  तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः  ।  नानुध्या-याद्बहूञ्छब्दान्वाचो विग्लापनं हि तत्  ॥  २३
॥  बाल्येनैव हि तिष्ठासेन्नि-र्विद्य ब्रह्मवेदनम्  ।  ब्रह्मविद्या च बाल्यं च निर्विद्य मुनिरात्मवान्  ॥  २४
॥यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः  ।  अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्रब्रह्म समश्नुते  ॥  २५
॥  अथ खलु सोम्येदं पारिव्राज्यं नैष्ठिकमात्मधर्मं योविजहाति स वीरहा भवति  ।  स ब्रह्महा भवति  ।  स भ्रूणहा भवति  ।  स महा-पातकी भवति  ।  य इमां वैष्णवीं निष्ठां परित्यजति स स्तेनो भवति  ।  सगुरुतल्पगो भवति  ।  स मित्रध्रुग्भवति  ।  स कृतघ्नो भवति  ।  स सर्वस्माल्लो-कात्प्रच्युतो भवति  ।  तदेतदृचाभ्युक्तम् -- स्तेनः सुरापो गुरुतल्पगामी मित्रध्रु-गेते निष्कृतेर्यान्ति शुद्धम्  ।  व्यक्तमव्यक्तं वा विधृतं विष्णुलिङ्गं त्यजन्नशुध्येदखिलैरात्मभासा  ॥  २६
॥  त्यक्त्वा विष्णोर्लिङ्गमन्तर्बहिर्वा यः स्वाश्रमंसेवते नाश्रमं वा  ।  प्रत्यापत्तिं भजते वाऽतिमूढो नैषां गतिः कल्पकोट्यापिदृष्टा  ॥  २७
॥  त्यक्त्वा सर्वाश्रमान्धीरो वसेन्मोक्षाश्रमे चिरम्  ।  मोक्षाश्रमा-त्परिभ्रष्टो न गतिस्तस्य विद्यते  ॥  २८
॥  पारिव्राज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे नतिष्ठति  ।  तमारूढच्युतं विद्यादिति वेदानुशासनम्  ॥  २९
॥  अथ खलुसोम्येमं सनातनमात्मधर्मं वैष्णवीं निष्ठां लब्ध्वा यस्तामदूषयन्वर्तते स वशीभवति  ।  स पुण्यश्लोको भवति  ।  स लोकज्ञो भवति  ।  स वेदान्तज्ञो भवति  ।स ब्रह्मज्ञो भवति  ।  स सर्वज्ञो भवति  ।  स स्वराड् भवति  ।  स परं ब्रह्मभगवन्तमाप्नोति  ।  स पितॄन्संबन्धिनो बान्धवान्सुहृदो मित्राणि च भवादु-त्तारयति  ।  तदेतदृचाभ्युक्तम्  -- शतं कुलानां प्रथमं बभूव तथा पराणां----------------------६१९-
-त्रिशतं समग्रम्  ।  एते भवन्ति सुकृतस्य लोके येषां कुले संन्यसतीह विद्वान्॥  ३०
॥  त्रिंशत्पराँस्त्रिंशदपराँस्त्रिंशच्च परतः परान्  ।  उत्तारयति धर्मिष्ठःपरिव्राडिति वै श्रुतिः  ॥  ३१
॥  संन्यस्तमिति यो ब्रूयात्कण्ठस्थप्राणवानपि  ।तारिताः पितरस्तेन इति वेदानुशासनम्  ॥  ३२
॥  अथ खलु सोम्येमं सना-तनमात्मधर्मं वैष्णवीं निष्ठां नासमाप्य प्रब्रूयात्  ।  नानूचानाय नानात्मविदेनावीतरागाय नाविशुद्धाय नानुपसन्नाय नाप्रयतमानसायेति ह स्माहुः  ।तदेतदृचाभ्युक्तम्  --  विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम गोपाय मां शेवधिष्टेऽह-मस्मि  ।  असूयकायानृजवे शठाय मा मा ब्रूया वीर्यवती तथा स्याम्  ॥  ३३
॥यमेव विद्याश्रुतमप्रमत्तं मेधाविनं ब्रह्मचर्योपपन्नम्  ।  अस्मा इमामुपसन्नायसम्यक् परीक्ष्य दद्याद्वैष्णवीमात्मनिष्ठाम्  ॥  ३४
॥  अध्यापिता ये गुरुं नाद्रि-यन्ते विप्रा वाचा मनसा कर्मणा वा  ।  यथैव तेन न गुरुर्भोजनीयस्तथैवचान्नं न भुनक्ति श्रुतं तत्  ॥  ३५
॥  गुरुरेव परो धर्मो गुरुरेव परा गतिः  ।एकाक्षरप्रदातारं यो गुरुं नाभिनन्दति  ।  तस्य श्रुतं तथा ज्ञानं स्रवत्यामघटा-म्बुवत्  ॥  ३६
॥  यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ  ।  स ब्रह्मवित्परंप्रेयादिति बेदानुशासनम्  ॥  ३७
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ पुर्णमद इति शान्तिः  ॥इति शाट्यायनीयोपनिषत्समाप्ता  ॥  १०३
॥हयग्रीवोपनिषत्  ॥  १०४
॥स्वज्ञोऽपि यत्प्रसादेन ज्ञानं तत्फलमाप्नुयात्  ।सोऽयं हयास्यो भगवान्हृदि मे भातु सर्वदा  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  नारदो ब्रह्माणमुपसमेत्योवाचाधीहि भगवन् ब्रह्मविद्यां वरिष्ठांयया चिरात्सर्वपापं व्यपोह्य ब्रह्मविद्यां लब्ध्वैश्वर्यवान्भवति  ।  ब्रह्मोवाच हय-ग्रीवदैवत्यान्मन्त्रान्यो वेद स श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणानि वेद  ।  स सर्वैश्वर्य-वान्भवति  ।  त एते मन्त्राः--विश्वोत्तीर्णस्वरूपाय चिन्मयानन्दरूपिणे  ।  तुभ्यंनमो हयग्रीव विद्याराजाय स्वाहा स्वाहा नमः  ॥  १
॥  ऋग्यजुःसामरूपाय वेदा-----------------------६२०-
-हरणकर्मणे  ।  प्रणवोद्गीथवपुषे महाश्वशिरसे नमः स्वाहा स्वाहा नमः  ॥  २
॥उद्गीथ प्रणवोद्गीथ सर्ववागीश्वरेश्वर  ।  सर्ववेदमयाचिन्त्य सर्वं बोधय बोधयस्वाहा स्वाहा नमः  ॥  ३
॥  ब्रह्मात्रिरविसवितृभार्गवा ऋषयः  ।  गायत्रीत्रिष्टुबनुष्टुप्-छन्दांसि  ।  श्रीमान्हयग्रीवः परमात्मा देवतेति  ।  ल्हौ मिति बीजम्  ।सोऽहमिति शक्तिः  ।  ल्हू मिति कीलकम्  ।  भोगमोक्षयोर्विनियोगः  ।अकारोकारमकारैरङ्गन्यासः  ।  ध्यानम्  ।  शङ्खचक्रमहामुद्रापुस्तकाढ्यं चतु-र्भुजम्  ।  संपूर्णचन्द्रसंकाशं हयग्रीवमुपास्महे  ॥  ॐ श्रीमिति द्वे अक्षरे  ।  ल्हौ-मित्येकाक्षरम्  ।  ॐ नमो भगवत इति सप्ताक्षराणि  ।  हयग्रीवायेतिपञ्चाक्षराणि  ।  विष्णव इति त्रयक्षराणि  ।  मह्यं मेधां प्रज्ञामिति षडक्षराणि  ।प्रयच्छ स्वाहेति पञ्चाक्षराणि  ।  हयग्रीवस्य तुरीयो भवति  ॥  ४
॥  ॐ श्रीमितिद्वे अक्षरे  ।  ल्हौ मित्येकाक्षरम्  ।  ऐमैमैमिति त्रीण्यक्षराणि  ।  क्लींक्लीमिति द्वे अक्षरे  ।  सौः सौरिति द्वे अक्षरे  ।  ह्रीमित्येकाक्षरम्  ।  ॐ नमोभगवत इति सप्ताक्षराणि  ।  मह्यं मेधां प्रज्ञामिति षडक्षराणि  ।  प्रयच्छस्वाहेति पञ्चाक्षराणि  ।  पञ्चमो मनुर्भवति  ॥  ५
॥इति हयग्रीवोपनिषत्सु प्रथमोपनिषत्  ॥  १
॥हयग्रीवैकाक्षरेण ब्रह्मविद्यां प्रवक्ष्यामि  ।  ब्रह्मा महेश्वराय महेश्वरःसंकर्षणाय संकर्षणो नारदाय नारदो व्यासाय व्यासो लोकेभ्यः प्रायच्छ-दिति हकारॐसकारोमकारॐ त्रयमेकस्वरूपं भवति  ।  ल्हौ बीजाक्षरंभवति  ।  बीजाक्षरेण ल्हौं रूपेण तज्जापकानां संपत्सारस्वतौभवतः  ।  तत्स्वरूपज्ञानां वैदेही मुक्तिश्च भवति  ।  दिक्पालानां राज्ञांनागानां किन्नराणामधिपतिर्भवति  ।  हयग्रीवैकाक्षरजपशीलाज्ञया सूर्यादयःस्वतः स्वस्वकर्मणि प्रवर्तन्ते  ।  सर्वेषां बीजानां हयग्रीवैकाक्षरबीजमनुत्तमंमन्त्रराजात्मकं भवति  ।  ल्हौं हयग्रीवस्वरूपो भवति  ।  अमृतंकुरु कुरु स्वाहा  ।  तज्जापकानां वाक्सिद्धिः श्रीसिद्धिरष्टाङ्गयोगसिद्धिश्चभवति  ।  ल्हौं सकलसाम्राज्येन सिद्धिं कुरु कुरु स्वाहा  ।तानेतान्मन्त्रान्यो वेद अपवित्रः पवित्रो भवति  ।  अब्रह्मचारी सुब्रह्मचारीभवति  ।  अगम्यागमनात्पूतो भवति  ।  पतितसंभाषणात्पूतो भवति  ।  ब्रह्म-हत्यादिपातकैर्मुक्तो भवति  ।  गृहं गृहपतिरिव देही देहान्ते परमात्मानं प्रवि-शति  ।  प्रज्ञानमानन्दं ब्रह्म तत्त्वमसि अयमात्मा ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मीति महा-वाक्यैः प्रतिपादितमर्थं त एते मन्त्राः प्रतिपादयन्ति  ।  स्वरव्यञ्जनभेदेन द्विधा----------------------६२१-
-एते  ।  अथानुमन्त्राञ्जपति  ।  यद्वाग्वदन्त्यविचेतनानि राष्ट्री देवानां निषसादमन्द्रा  ।  चतस्र ऊर्जं दुदुहे पयांसि क्व स्विदस्याः परमं जगाम  ॥  १
॥  गौरी-र्मिमाय सलिलानि तक्षत्येकपदी द्विपदी सा चतुष्पदी  ।  अष्टापदी नवपदीबभूवुषी सहस्राक्षरा परमे व्योमन्  ॥  २
॥  ओष्ठापिधाना नकुली दन्तैःपरिवृता पविः  ।  सर्वस्यै वाच ईशाना चारु मामिह वादयेति च वाग्रसः॥  ३
॥  ससर्परीरमतिं बाधमाना बृहन्मिमाय जमदग्निदत्ता  ।  आसूर्यस्यदुरिता तनान श्रवो देवेष्वमृतमजुर्यम्  ॥  ४
॥  य इमां ब्रह्मविद्यामेकादश्यांपठेद्धयग्रीवप्रभावेन महापुरुषो भवति  ।  स जीवन्मुक्तो भवति  ।  ॐ नमोब्रह्मणे धारणं मे अस्त्वनिराकरणं धारयिता भूयासं कर्णयोः श्रुतं माच्योढ्वंममामुष्य ओमित्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति हयग्रीवोपनिषत्सु द्वितीयोपनिषत्  ॥  २
॥इति हयग्रीवोपनिषत्समाप्ता  ॥  १०४
॥दत्तात्रेयोपनिषत्  ॥  १०५
॥दत्तात्रेयीब्रह्मविद्यासंवेद्यानन्दविग्रहम्  ।त्रिपान्नारायणाकारं दत्तात्रेयमुपास्महे  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  सत्यक्षेत्रे ब्रह्मा नारायणं महासाम्राज्यं किं तारकं तन्नो ब्रूहिभगवन्नित्युक्तः सत्यानन्दचिदात्मकं सात्त्विकं मामकं धामोपास्वेत्याह  ।  सदादत्तोऽहमस्मीति प्रत्येतत्संवदन्ति येन ते संसारिणो भवन्ति नारायणेनैवंविवक्षितो ब्रह्मा विश्वरूपधरं विष्णुं नारायणं दत्तात्रेयं ध्यात्वा सद्वदति  ।दमिति हंसः  ।  दामिति दीर्घं तद्बीजं नाम बीजस्थम्  ।  दामित्येकाक्षरं भवति  ।तदेतत्तारकं भवति  ।  तदेवोपासितव्यं विज्ञेयं गर्भादितारणम्  ।  गायत्रीछन्दः  ।  सदाशिव ऋषिः  ।  दत्तात्रेयो देवता  ।  वटबीजस्थमिव दत्तबीजस्थंसर्वं जगत्  ।  एतदेवैकाक्षरं व्याख्यातम्  ।  व्याख्यास्ये षडक्षरम्  ।  ओमितिद्वितीयम्  ।  ह्रीमिति तृतीयम्  ।  क्लीमिति चतुर्थम्  ।  ग्लौमिति पञ्चमम्  ।द्रामिति षट्कम्  ।  षडक्षरोऽयं भवति  ।  योगानुभवो भवति  ।  गायत्री छन्दः  ।सदाशिव ऋषिः  ।  दत्तात्रेयो देवता  ।  द्रमित्युक्त्वा द्रामित्युक्त्वा वा दत्तात्रे-----------------------६२२-
-याम नम इत्यष्टाक्षरः  ।  दत्तात्रेयायेति सत्यानन्दचिदात्मकम्  ।  नम इतिपूर्णानन्दकविग्रहम्  ।  गायत्री छन्दः  ।  सदाशिव ऋषिः  ।  दत्तात्रेयो देवता  ।दत्तात्रेयायेति कीलकम्  ।  तदेव बीजम्  ।  नमः शक्तिर्भवति  ।  ओमिति प्रथ-मम्  ।  आमिति द्वितीयम्  ।  ह्रीमिति तृतीयम्  ।  क्रोमिति चतुर्थम्  ।  एहीतितदेव वदेत्  ।  दत्तात्रेयेति स्वाहेति मन्त्रराजोऽयं द्वादशाक्षरः  ।  जगती छन्दः  ।सदाशिव ऋषिः  ।  दत्तात्रेयो देवता  ।  ओमिति बीजम्  ।  स्वाहेति शक्तिः  ।संबुद्धिरिति कीलकम्  ।  द्रमिति हृदये  ।  ह्रीं क्लीमिति शीर्षे  ।  एहीति शिखा-याम्  ।  दत्तेति कवचे आत्रेयेति चक्षुषि  ।  स्वाहेत्यस्त्रे  ।  तन्मयो भवति  ।  यएवं वेद  ।  षोडशाक्षरं व्याख्यास्ये  ।  प्राणं देयम्  ।  मानं देयम्  ।  चक्षुर्देयम्  ।श्रोत्रं देयम्  ।  षड्दशशिरश्छिनत्ति षोडशाक्षरमन्त्रो न देयो भवति  ।  अतिसे-वापरभक्तगुणवच्छिष्याय वदेत्  ।  ओमिति प्रथमं भवति  ।  ऐमिति द्वितीयम्  ।क्रोमिति तृतीयम्  ।  क्लीमिति चतुर्थम्  ।  क्लूमिति पञ्चमम्  ।  ह्रामिति षष्ठम्  ।ह्रीमिति सप्तमम्  ।  ह्रूमित्यष्टमम्  ।  सौरिति नवमम्  ।  दत्तात्रेयायेति चतुर्दशम्  ।स्वाहेति षोडशम्  ।  गायत्री छन्दः  ।  सदाशिव ऋषिः  ।  दत्तात्रेयो देवता  ।ॐ बीजम्  ।  स्वाहा शक्तिः  ।  चतुर्थ्यन्तं कीलकम्  ।  ओमिति हृदये  ।  क्लां क्लींक्लूमिति शिखायाम्  ।  सौरिति कवचे  ।  चतुर्थ्यन्तं चक्षुषि  ।  स्वाहेत्यस्त्रे  ।  योनित्यमधीयानः सच्चिदानन्दसुखी मोक्षी भवति  ।  सौरित्यन्ते श्रीवैष्णव इत्यु-च्यते  ।  तज्जापी विष्णुरूपी भवति  ।  अनुष्टुप् छन्दो व्याख्यास्ये  ।  सर्वत्र संबु-द्धिरिमानीत्युच्यन्ते  ।  दत्तात्रेय हरे कृष्ण उन्मत्तानन्ददायक  ।  दिगम्बर मुनेबालपिशाच ज्ञानसागर  ॥  १
॥  इत्युपनिषत्  ।  अनुष्टुप् छन्दः  ।  सदाशिवऋषिः  ।  दत्तात्रेयो देवता दत्तात्रेयेति हृदये  ।  हरे कृष्णेति शीर्षे  ।  उन्मत्ता-नन्देति शिखायाम्  ।  दायक मुन इति कवचे  ।  दिगम्बरेति चक्षुषि  ।  पिशा-चज्ञानसागरेत्यस्त्रे  ।  अनुष्टुभोऽयं मयाधीतः  ।  अब्रह्मजन्मदोषाश्च प्रण-श्यन्ति  ।  सर्वोपकारी मोक्षी भवति  ।  य एवं वेदेत्युपनिषत्  ॥  १
॥इति दत्तात्रेयोपनिषत्सु प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥ओमिति व्याहरेत्  ।  ॐ नमो भगवते दत्तात्रेयाय स्मरणमात्रसंतुष्टायमहाभयनिवारणाय महाज्ञानप्रदाय चिदानन्दात्मने बालोन्मत्तपिशाचवेषा-येनि महायोगिनेऽवधूनायेति अनसूयानन्दवधेनायात्रिपुत्रायेति सर्वकाम-----------------------६२३-
-फलप्रदाय ओमिति व्याहरेत्  ।  भवबन्धमोचनायेति ह्रीमिति व्याहरेत्  ।सकलविभूतिदायेति क्रोमिति व्याहरेत्  ।  साध्याकर्षणायेति सौरिति व्याहरेत्  ।सर्वमनःक्षोभणायेति श्रीमिति व्याहरेत्  ।  महोमिति व्याहरेत्  ।  चिरंजीविनेवषडिति व्याहरेत्  ।  वशीकुरु वशीकुरु वौषडिति व्याहरेत्  ।  आकर्षयाकर्षयहुमिति व्याहरेत्  ।  विद्वेषय विद्वेषय फडिति व्याहरेत्  ।  उच्चाटयोच्चाटय ठठेतिव्याहरेत्  ।  स्तम्भय स्तम्भय खखेति व्याहरेत्  ।  मारय मारय नमः संपन्नायनमः संपन्नाय स्वाहा पोषय पोषय परमन्त्रपरयन्त्रपरतन्त्रांश्छिन्धि च्छिन्धिग्रहान्निवारय निवारय व्याधीन्निवारय निवारय दुःखं हरय हरय दारिद्र्यंविद्रावय विद्रावय देहं पोषय पोषय चित्तं तोषय तोषयेति सर्वमन्त्रसर्वयन्त्र-सर्वतन्त्रसर्वपल्लवस्वरूपायेति ॐ नमः शिवायेत्युपनिषत्  ॥  २
॥इति दत्तात्रेयोपनिषत्सु द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥य एवं वेद  ।  अनुष्टुप् छन्दः  ।  सदाशिव ऋषिः  ।  दत्तात्रेयो देवता  ।ओमिति बीजम्  ।  स्वाहेति शक्तिः  ।  द्रामिति कीलकम्  ।  अष्टमूर्त्यष्टमन्त्राभवन्ति  ।  यो नित्यमधीते वाय्वग्निसोमादित्यब्रह्मविष्णुरुद्रैः पूतो भवति  ।गायत्र्या शतसहस्रं जप्तं भवति  ।  महारुद्रशतसहस्रजापि भवति  ।  प्रणवायुत-कोटिजप्तो भवति  ।  शतपूर्वाञ्छतापरान्पुनाति  ।  स पङ्क्तिपावनो भवति  ।ब्रह्महत्यादिपातकैर्मुक्तो भवति  ।  गोहत्यादिपातकैर्मुक्तो भवति  ।  तुलापुरु-षादिदानैः प्रपापानतः पूतो भवति  ।  अशेषपापान्मुक्तो भवति  ।  भक्ष्या-भक्ष्यपापैर्मुक्तो भवति  ।  सर्वमन्त्रयोगपारीणो भवति  ।  स एव ब्राह्मणोभवति  ।  तस्माच्छिष्यं भक्तं प्रतिगृह्णीयात्  ।  सोऽनन्तफलमश्नुते  ।  स जीव-न्मुक्तो भवतीत्याह भगवान्नारायणो ब्रह्माणमित्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति दत्तात्रेयोपनिषत्सु तृतीयः खण्डः  ॥  ३
॥इति दत्तात्रेयोपनिषत्समाप्ता  ॥  १०५
॥गारुडोपनिषत्  ॥  १०६
॥विषं ब्रह्मातिरिक्तं स्यादमृतं ब्रह्ममात्रकम्  ।ब्रह्मातिरिक्तं विषवद्ब्रह्ममात्रं खगेडहम्  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ।हरिः ॐ  ॥  गारुडब्रह्मविद्यां प्रवक्ष्यामि यां ब्रह्मा विद्यां नारदाय प्रोवाचनारदो बृहत्सेनाय बृहत्सेन इन्द्राय इन्द्रो भरद्वाजाय भरद्वाजो जीवत्का-----------------------६२४-
-मेभ्यः शिष्येभ्यः प्रायच्छत्  ।  अस्याः श्रीमहागरुडब्रह्मविद्याया ब्रह्मा ऋषिः  ।गायत्री छन्दः  ।  श्रीभगवान्महागरुडो देवता  ।  श्रीमहागरुडप्रीत्यर्थे ममसकलविषविनाशनार्थे जपे विनियोगः  ।  ॐ नमो भगवते अङ्गुष्ठाभ्यां नमः  ।श्रीमहागरुडाय तर्जनीभ्यां स्वाहा  ।  पक्षीन्द्राय मध्यमाभ्यां वषट्  ।  श्रीवि-ष्णुवल्लभाय अनामिकाभ्यां हुम्  ।  त्रैलोक्यपरिपूजिताय कनिष्ठिकाभ्यांवौषट्  ।  उग्रभयंकरकालानलरूपाय करतलकरपृष्ठाभ्यां फट्  ।  एवं हृदया-दिन्यासः  ।  भूर्भुवः सुवरोमिति दिग्बन्धः  ।  ध्यानम्  ।  स्वस्तिको दक्षिणं पादंवामपादं तु कुञ्चितम्  ।  प्राञ्जलीकृतदोर्युग्मं गरुडं हरिवल्लभम्  ॥  १
॥अनन्तो वामकटको यज्ञसूत्रं तु वासुकिः  ।  तक्षकाः कटिसूत्रं तु हारःकार्कोट उच्यते  ॥  २
॥  पद्मो दक्षिणकर्णे तु महापद्मस्तु वामके  ।  शङ्खः शिरः-प्रदेशे तु गुलिकस्तु भुजान्तरे  ॥  ३
॥  पौण्ड्रकालिकनागाभ्यां चामराभ्यांसुवीजितम्  ।  एलापुत्रकनागाद्यैः सेव्यमानं मुदान्वितम्  ॥  ४
॥  कपिलाक्षंगरुत्मन्तं सुवर्णसदृशप्रभम्  ।  दीर्घबाहुं बृहत्स्कन्धं नादाभरणभूषितम्  ॥  ५
॥आजानुतः सुवर्णाभमाकण्ठ्योस्तुहिनप्रभम्  ।  कुङ्कुमारुणमाकण्ठं शतचन्द्र-निभाननम्  ॥  ६
॥  नीलाग्रनासिकावक्त्रं सुमहच्चारुकुण्डलम्  ।  दंष्ट्राकराल-वदनं किरीटमुकुटोज्ज्वलम्  ॥  ७
॥  कुङ्कुमारुणसर्वाङ्गं कुन्देन्दुधवलाननम्  ।विष्णुवाह नमस्तुभ्यं क्षेमं कुरु सदा मम  ॥  ८
॥  एवं ध्यायेत्त्रिसंध्यासुगरुडं नागभूषणम्  ।  विषं नाशयते शीघ्रं तूलराशिमिवानलः  ॥  ९
॥  ओ-मीमॐ नमो भगवते श्रीमहागरुडाय पक्षीन्द्राय विष्णुवल्लभाय त्रैलोक्य-परिपूजिताय उग्रभयंकरकालानलरूपाय वज्रनखाय वज्रतुण्डाय वज्र-दन्ताय वज्रदंष्ट्राय वज्रपुच्छाय वज्रपक्षालक्षितशरीराय ओमीकेह्येहि श्रीम-हागरुडाप्रतिशासनास्मिन्नाविशाविश दुष्टानां विषं दूषय दूषय स्पृष्टानांनाशय नाशय दन्दशूकानां विषं दारय दारय प्रलीनं विषं प्रणाशय प्रणाशयसर्वविषं नाशय नाशय हन हन दह दह पच पच भस्मीकुरु भस्मीकुरु हुं फट्स्वाहा  ॥  चन्द्रमण्डलसंकाश सूर्यमण्डलमुष्टिक  ।  पृथ्वीमण्डलमुद्राङ्ग श्रीम-हागरुडाय विषं हर हर हुं फट् स्वाहा  ॥  ॐ क्षिप स्वाहा  ॥  ओमीं सच-रति सचरति तत्कारी मत्कारी विषाणां च विषरूपिणी विषदूषिणी विष-शोषणी विषनाशिनी विषहारिणी हतं विषं नष्टं विषमन्तःप्रलीनं विषंप्रनष्टं विषं हतं ते ब्रह्मणा विषं हतम्रिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥  ॐ नमो----------------------६२५-
-भगवते महागरुडाय विष्णुवाहनाय त्रैलोक्यपरिपूजिताय वज्रनखवज्र-तुण्डाय वज्रपक्षालंकृतशरीराय एह्येहि महागरुड विषं छिन्धि च्छिन्धि आवे-शयावेशय हुं फट् स्वाहा  ॥  सुपर्णोऽसि गरुत्मान्त्रिवृत्ते शिरो गायत्रं चक्षुःस्तोम आत्मा साम ते तनूर्वामदेव्यं बृहद्रथन्तरे पक्षौ यज्ञायज्ञियं पुच्छंछन्दास्यङ्गानि धिष्णिया शफा यजूंषि नाम  ॥  सुपर्णोऽसि गरुत्मान्दिवं गच्छसुवः पत ओमीं ब्रह्मविद्याममावास्यायां पौर्णमास्यायां पुरोवाच सचरति सच-रति तर्त्कारी मर्त्कारी विषनाशिनी विषदूषिणी विषहारिणी हतं विषं नष्टंविषं प्रनष्टं विषं हतमिन्द्रस्य वज्रेण विषं हतं ते ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्यवज्रेण स्वाहा  ॥  ततस्त्रयम्  ।  यद्यनन्तकदूतोऽसि यदि वानन्तकः स्वयम्  ।सचरति सचरति तर्त्कारी मर्त्कारी विषनाशिनी विषदूषिणी हतं विषं नष्टंविषं हतमिन्द्रस्य वज्रेण विषं हतं ते ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ।यदि वासुकिदूतोऽसि यदि वा वासुकः स्वयम्  ।  सचरति सचरति तर्त्कारीमर्त्कारी विशनाशिनी विषदूषिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्य वज्रेण विषं हतंते ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा यदि वा तक्षकः स्वयम्  ।  सचरति सचरतितर्त्कारी मर्त्कारी विषनाशिनी विषदूषिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्यवज्रेण विषं हतं ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥  यदि कर्कोटकदूतोऽसियदि वा कर्कोटकः स्वयम्  ।  सचरति सचरति तर्त्कारी मर्त्कारी विषनाशिनीविषदूषिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्य वज्रेण विषं हतं ते ब्रह्मणा विषमि-न्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥  यदि पद्मकदूतोऽसि यदि वा पद्मकः स्वयम्  ।  सचरति सच-रति तर्त्कारी मर्त्कारी विषनाशिनी विषदूषिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्यवज्रेण विषं हतं ते ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥  यदि महापद्मक-दूतोऽसि यदि वा महापद्मकः स्वयम्  ।  सचरति सचरति तर्त्कारी मर्त्कारीविषनाशिनी विषदूषिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्य वज्रेण विषं हतं तेब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥  यदि शङ्खकदूतोऽसि यदि वा शङ्खकःस्वयम्  ।  सचरति सचरति तर्त्कारी मर्त्कारी विषनाशिनी विषदूषिणी हतं विषंनष्टं विषं हतमिन्द्रस्य वज्रेण विषं हतं ते ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥यदि गुलिकदूतोऽसि यदि वा गुलिकः स्वयम्  ।  सचरति सचरति तर्त्कारीमर्त्कारी विषनाशिनी विषदूषिणी विषहारिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्यवज्रेण विषं हतं ते ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥  यदि पौण्ड्रकालिक-----------------------६२६-
-दूतोऽसि यदि वा पौण्ड्रकालिकः स्वयम्  ।  सचरति सचरति तर्त्कारी मर्त्कारीविषनाशिनी विषदूषिणी विषहारिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्य वज्रेणविषं हतं ते ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥  यदि नागकदूतोऽसि यदिवा नागकः स्वयम्  ।  सचरति सचरति तर्त्कारी मर्त्कारी विषनाशिनी विषदूषिणीविषहारिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्य वज्रेण विषं हतं ते ब्रह्मणा विषमि-न्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ॥  यदि लूतानां प्रलूतानां यदि वृश्चिकानां यदि घोटकानांयदि स्थावरजङ्गमानां सचरति सचरति तर्त्कारी मर्त्कारी विषनाशिनी विष-दूषिणी विषहारिणी हतं विषं नष्टं विषं हतमिन्द्रस्य वज्रेण विषं हतं तेब्रह्मणा विषमिन्द्रस्य वज्रेण स्वाहा  ।  अतन्तवासुकितक्षककर्कोटकपद्मकमहा-पद्मकशङ्खक्रगुलिकपौण्ड्रकालिकनागक इत्येषां दिव्यानां महानागानां महा-नागादिरूपाणां विषतुण्डानां विषदन्तानां विषदंष्ट्राणां विषाङ्गानां विष-पुच्छानां विश्वचाराणां वृश्चिकानां लूतानां प्रलूतानां मूषिकाणां गृहगौलिकानांगृहगोधिकानां घ्रणसानां गृहगिरिगह्वरकालानलवल्मीकोद्भूतानां तार्णानांपर्णानां काष्ठदारुवृक्षकोटरस्थानां मूलत्वग्दारुनिर्यासपत्रपुष्पफलोद्भूतानांदुष्टकीटकपिश्वानमार्जारजम्बुकव्याघ्रवराहाणां जरायुजाण्डजोद्भिज्जस्वेदजानांशस्त्रबाणक्षतस्फोटव्रणमहाव्रणकृतानां कृत्रिमाणामन्येषां भूतवेतालकूष्माण्ड-पिशाचप्रेतराक्षसयक्षभयप्रदानां विषतुण्डदंष्ट्राणां विषाङ्गानां विषपुच्छानांविषाणां विषरूपिणी विषदूषिणी विषशोषिणी विषनाशिनी विषहारिणी हतंविषं नष्टं विषमन्तःप्रलीनं विप्रनष्टं विषं हतं ते ब्रह्मणा विषमिन्द्रस्यवज्रेण स्वाहा  ।  य इमां ब्रह्मविद्याममावास्यायां पठेच्छृणुयाद्वा यावज्जीवं नहिंसन्ति सर्पाः  ।  अष्टौ ब्राह्मणान्ग्राहयित्वा तृणेन मोचयेत्  ।  शतं ब्राह्मणान्ग्राहयित्वा चक्षुषा मोचयेत्  ।  सहस्रं ब्राह्मणान् ग्राहयित्वा मनसा मोचयेत्  ।सर्पाञ्जले न मुञ्चन्ति  ।  तृणे न मुञ्चन्ति  ।  काष्ठे न मुञ्चन्तीत्याह भगवान्ब्रह्मे-त्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इति श्रीगरुडोपनिषत्समाप्ता  ॥  १०६
॥----------------------६२७-
-कलिसंतरणोपनिषत्  ॥  १०७
॥यद्दिव्यानाम स्मरतां संसारो गोष्पदायते  ।सा नव्यभक्तिर्भवति तद्रामपदमाश्रये  ॥  १
॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ ॥  द्वापरान्ते नारदो ब्रह्माणं जगाम कथं भगवन् गां पर्यटन्कलिसंतरेयमिति  ।  स होवाच ब्रह्मा साधु पृष्टोऽस्मि सर्वश्रुतिरहस्यं गोप्यं तच्छृणुयेन कलिसंसारं तरिष्यसि  ।  भगवत आदिपुरुषस्य नारायणस्य नामोच्चारण-मात्रेण निर्धूतकलिर्भवति  ।  नारदः पुनः पप्रच्छ तन्नाम किमिति  ।  स होवाचहिरण्यगर्भः  ।  हरे राम हरे राम राम राम हरे हरे  ।  हरे कृष्ण हरे कृष्णकृष्ण कृष्ण हरे हरे  ॥  १
॥  इति षोडशकं नाम्नां कलिकल्मषनाशनम्  ।नातः परतरोपायः सर्ववेदेषु दृश्यते  ॥  २
॥  इति षोडशकलावृतस्य जीव-स्यावरणविनाशनम्  ।  ततः प्रकाशते परं ब्रह्म मेघापाये रविरश्मिमण्डली-वेति  ।  पुनर्नारदः पप्रच्छ भगवन्कोऽस्य विधिरिति  ।  तं होवाच नास्य विधि-रिति  ।  सर्वदा शुचिरशुचिर्वा पठन्ब्राह्मणः सलोकतां समीपतां सरूपतां सायु-ज्यतामेति  ।  यदाऽस्य षोडशीकस्य सार्धत्रिकोटीर्जपति तदा ब्रह्महत्यां तरति  ।तरति वीरहत्याम्  ।  स्वर्णस्तेयात्पूतो भवति  ।  पितृदेवमनुष्याणामपकारात्पूतोभवति  ।  सर्वधर्मपरित्यागपापात्सद्यः शुचितामाप्नुयात्  ।  सद्यो मुच्यते सद्योमुच्यते इत्युपनिषत्  ॥  ३
॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति श्रीकलिसंतरणोपनिषत्समाप्ता ॥  १०७
॥जाबाल्युपनिषत्  ॥  १०८
॥जाबाल्युपनिषद्वेद्यपदतत्त्वस्वरूपकम्  ।पारमैश्वर्यविभवं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ हैनं भगवन्तं जाबालिं पैप्पलादिः पप्रच्छ भगवन्मे ब्रूहिपरमतत्त्वरहस्यम्  ।  किं तत्त्वं को जीवः कः पशुः क ईशः को मोक्षोपाय इति  ।स तं होवाच साधु पृष्टं सर्वं निवेदयामि यथाज्ञातमिति  ।  पुनः स तमुवाच----------------------६२८-
-कुतस्त्वया ज्ञातमिति  ।  पुनः स तमुवाच षडाननादिति  ।  पुनः स तमुवाचतेनाथ कुतो ज्ञातमिति  ।  पुनः स तमुवाच तेनेशानादिति  ।  पुनः स तमुवाचकथं तस्मात्तेन ज्ञातमिति  ।  पुनः स तमुवाच तदुपासनादिति  ।  पुनः सतमुवाच भगवन्कृपया मे सरहस्यं सर्वं निवेदयेति  ।  स तेन पृष्टः सर्वंनिवेदयामास तत्त्वम्  ।  पशुपतिरहंकाराविष्टः संसारी जीवः स एव पशुः  ।सर्वज्ञः पञ्चकृत्यसंपन्नः सर्वेश्वर ईशः पशुपतिः  ।  के पशव इति पुनः सतमुवाच जीवाः पशव उक्ताः  ।  तत्पतित्वात्पशुपतिः  ।  स पुनस्तं होवाचकथं जीवाः पशव इति  ।  कथं तत्पतिरिति  ।  स तमुवाच यथा तृणाशिनोविवेकहीनाः परप्रेष्याः कृष्यादिकर्मसु नियुक्ताः सकलदुःखसहाः स्वस्वामि-बध्यमाना गवादयः पशवः  ।  यथा तत्स्वामिन इव सर्वज्ञ ईशः पशुपतिः  ।तज्ज्ञानं केनोपायेन जायते  ।  पुनः स तमुवाच विभूतिधारणादेव  ।  तत्प्रकारःकथमिति  ।  कुत्र कुत्र धार्यम्  ।  पुनः स तमुवाच सद्योजातादिपञ्चब्रह्ममन्त्रैर्भस्मसंगृह्याग्निरिति भस्मेत्यनेनाभिमन्त्र्य मानस्तोक इति समुद्धृत्य जलेन संसृज्यत्र्यायुषमिति शिरोललाटवक्षःस्कन्धेष्विति तिसृभिस्त्र्यायुषैस्त्रियम्बकैस्तिस्रोरेखाः प्रकुर्वीत  ।  व्रतमेतच्छाम्भवं सर्वेषु वेदेषु वेदवादिभिरुक्तं भवति  ।तत्समाचरेन्मुमुक्षुर्न पुनर्भवाय  ।  अथ सनत्कुमारः प्रमाणं पृच्छाति  ।त्रिपुण्ड्रधारणस्य त्रिधा रेखा आललाटादाचक्षुषोराभ्रुवोर्मध्यतश्च  ।  याऽस्यप्रथमा रेखा सा गार्हपत्यश्चाकारो रजो भूर्लोकः स्वात्मा क्रियाशक्तिःऋग्वेदः प्रातःस्वनं प्रजापतिर्देवो देवतेति  ।  याऽस्य द्वितीया रेखा सा दक्षि-णाग्निरुकारः सत्त्वमन्तरिक्षमन्तरात्मा चेच्छाशक्तिर्यजुर्वेदो माध्यन्दिनसवनंविष्णुर्देवो देवतेति  ।  याऽस्य तृतीया रेखा साऽऽहवनीयो मकारस्तमो द्यौर्लोकःपरमात्मा ज्ञानशक्तिः सामवेदस्तृतीयसवनं महादेवो देवतेति त्रिपुण्ड्रंभस्मना करोति  ।  यो विद्वान्ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो यतिर्वा स महापात-कोपपातकेभ्यः पूतो भवति  ।  स सर्वान्देवान्ध्यातो भवति  ।  स सर्वेषु तीर्थेषुस्नातो भवति  ।  स सकलरुद्रमन्त्रजापी भवति  ।  न स पुनरावर्तते न सपुनरावर्तते  ॥  इति  ॥  ॐ सत्यमित्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ आप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥इति श्रीजाबाल्युपनिषत्समाप्ता  ॥  १०८
॥----------------------६२९-
-गणेशपूर्वतापिन्युपनिषत्  ॥  १०९
॥गणेशं प्रमथाधीशं निर्गुणं सगुणं विभुम्  ।योगिनो यत्पदं यान्ति तं गौरीनन्दनं भजे  ॥  १
॥ॐ नमो वरदाय विघ्नहर्त्रे  ॥  अथातो ब्रह्मोपनिषदं व्याख्यास्यामः  ।  ब्रह्मादेवानां सवितुः कवीनामृषिर्विप्राणां महिषो मृगाणाम्  ।  धाता वसूनां सुरभिःसृजानां नमो ब्रह्मणेऽथर्वपुत्राय मीढुषे  ॥  धाता देवानां प्रथमं हि चेतोमनो वनानीव मनसाऽकल्पयद्यः  ।  नमो ब्रह्मणे ब्रह्मपुत्राय तुभ्यं ज्येष्ठायाथर्व-पुत्राय धन्विने  ॥  १
॥  ॐ प्रजापतिः प्रजा असृजत  ।  ताः सृष्टा अब्रुवन्कथमन्नाद्या अभवन्निति  ।  स त्रेधा व्यभजद्भूर्भुवःस्वरिति  ।  स तपोऽतप्यत  ।स ब्रह्मा स विष्णुः स शिवः स प्रजापतिः सेन्द्रः सोऽग्निः समभवत्  ।  सतूष्णीं मनसा ध्यायन् कथमिमेऽन्नाद्याः स्युरिति  ।  सोऽपश्यदात्मनाऽऽत्मानंगजरूपधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजं यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते यतोवायन्ति यत्रैव यन्ति च  ।  तदेतदक्षरं परं ब्रह्म  ।  एतस्माज्जायते प्राणो मनःसर्वेन्द्रियाणि च  ।  खं वायुरापो ज्योतिः पृथिवी विश्वस्य धारिणी  ।  पुरुषएवेदं विश्वं तपो ब्रह्म परामृतमिति  ॥  २
॥  सोऽस्तुवत नमो ब्रह्मणे नमोब्राह्मणेभ्यो नमो वेदेभ्यो नमो देवेभ्यो नम ऋषिभ्यो नमः कुल्येभ्यः प्रकु-ल्येभ्यो नमः सवित्रे प्रसवित्रे नमो भोज्याय प्रकृष्टाय कपर्दिने चक्रायचक्रधरायान्नायान्नपतये शिवाय सदाशिवाय तुर्याय तुरीयाय भूर्भुवःस्वःपतेरायस्पते वाजिपते गोपते ऋग्यजुःसामाथर्वाङ्गिरःपते नमो ब्रह्मपुत्रायेति॥  ३
॥  सोऽब्रवीद्वरदोऽस्म्यहमिति  ।  स प्रजापतिरब्रवीत्कथमिमेऽन्नाद्याःस्युरिति  ।  स होवाच ब्रह्मपुत्रस्तपस्तेपे सिद्धक्षेत्रे महायशाः  ।  स सर्वस्य वक्तासर्वस्य ज्ञातासीति  ।  स होवाच तपस्यन्तं सिद्धारण्ये भृगुपुत्रं पृच्छध्वमिति  ।ते प्रत्याययुः  ।  स होवाच किमेतदिति  ।  ते होचुः कथं वयमन्नाद्या भवामैति  ।  स तूष्णीं मनसा ध्यायन् कथमिमेऽन्नाद्याः स्युरिति  ।  स एतमानुष्टुभंमन्त्रराजमपश्यत्  ।  यदिदं किञ्च सर्वमसृजत  ।  तस्मात्सर्वमानुष्टुभमित्याचक्षतेयदिदं किञ्च  ।  अनुष्टुभा वा इमानि भूतानि जायन्ते  ।  अनुष्टुभा जातानि जीव-न्त्यनुष्टुभं प्रयन्त्यभिसंविशन्ति  ।  तस्यैषा भवति -- अनुष्टुप्प्रथमा भवत्यनुष्टुबु-----------------------६३०-
-त्तमा भवति  ।  वाग्वा अनुष्टुब्वाचैव प्रयन्ति वाचैवोद्यन्ति  ।  परमा वा एषाछन्दसां यदनुष्टुप्  ।  सर्वमनुष्टुप्  ।  एतं मन्त्रराजं यः पश्यति स पश्यति  ।स भुक्तिं मुक्तिं च विन्दति  ।  तेन सर्वज्ञानं भवति  ।  तदेतन्निदर्शनं भवति  --एको देवः प्रापको यो वसूनां श्रिया जुष्टः सर्वतोभद्र एषः  ।  मायादेवोबलगहनो ब्रह्मारातीस्तं देवमीडे दक्षिणास्यम्  ॥  आ तू न इन्द्र क्षुमन्तंचित्रं ग्राभं सङ्गृभाय  ।  महाहस्ती दक्षिणेन  ॥  इति सहस्रकृत्वस्तुष्टाव  ॥  ४
॥अथापश्यन्महादेवं श्रिया जुष्टं मदोत्कटम्  ।  सनकादिमहायोगिवेदविद्भिरुपा-सितम्  ॥  द्रुहिणादिमदेवेशषट्पदालिविराजितम्  ।  लसत्कर्णं महादेर्वगजरूपधरं शिवम्  ॥  स होवाच वरदोऽस्मीति  ।  स तूष्णीं मनसा वव्रे  ।  सतथेति होवाच  ।  तदेष श्लोकः--स संस्तुतो दैवतदेवसूनुः सुतं भृगोर्वाक्य-मुवाच तुष्टः  ।  अवेहि मां भार्गव वक्रतुण्डमनाथनाथं त्रिगुणात्मकं शिवम्  ॥अथ तस्य षडङ्गानि प्रादुर्बभूवुः  ।  स होवाच जपध्वमानुष्टुभं मन्त्रराज षट्-पदं सषडक्षरम्  ।  इति यो जपति स भूतिमान् भवतीति भवतीति यूयमन्नाद्याभवेयुरिति  ।  तदेतन्निदर्शनम्--गणानां त्वा गणनाथं सुरेन्द्रं कविं कवीनाम-तिमेधविग्रहम्  ।  ज्येष्ठराजं वृषभं केतुमेकं सा नः शृण्वन्नूतिभिः सीद शश्वत्॥  ५
॥  ते होचुः कथमानुष्टुभं मन्त्रराजमभिजानीम इति  ।  स एतमानुष्टुभंषट्पदं मन्त्रराज कथयाञ्चक्रे  ।  स साम भवति  ।  ऋग्वै गायत्री यजुरुष्णिग-नुष्टुप् साम  ।  स आदित्यो भवति  ।  ऋग्वै वसुर्यजू रुद्राः सामादित्या इति  ।स षट्पदो भवति  ।  साम वै षट्पदः  ।  ससागरां सप्तद्वीपां सपर्वतां वसु-न्धरां तत्साम्नः प्रथमं पादं जानीयाद्रायस्पोषस्य दातेति  ।  तेन सप्तद्वीपा-धिपो भवति भूःपतित्वं च गच्छति  ।  यक्षगन्धर्वाप्सरोगणसेवितमन्तरिक्षंद्वीतीयं पादं जानीयान्निधिदातेति  ।  तेन धनदादिकाष्ठापतिर्भवति भुवःप-तित्वं च गच्छति  ।  वसुरुद्रादित्यैः सर्वैर्देवैः सेवितं दिवं तत्साम्नस्तृतीयं पादंजानीयादन्नदो मत इति  ।  तेन देवाधिपत्यं स्वःपतित्वं च गच्छति  ।  ऋग्य-जुःसामाथर्वाङ्गिरोगणसेवितं ब्रह्मलोकं तुर्यं पादं जानीयाद्रक्षोहण इति  ।तेन देवाधिपत्यं ब्रह्माधिपत्यं च गच्छति  ।  वासुदेवादिचतुर्व्यूहसेवितं विष्णु-लोकं तत्साम्नः पञ्चमं पादं जानीयाद्बलगहन इति  ।  तेन सर्वदेवाधिपत्यंविष्णुलोकाधिपत्यं च गच्छति  ।  ब्रह्मस्वरूपं निरञ्जनं परमव्योम्निकं तात्माम्नःषष्ठं पादं जानीयात्  ।  तेन वक्रतुण्डाय हुमिति यो जानीयात्सोऽमृतत्वं च----------------------६३१-
-गच्छति  ।  सत्यलोकाधिपत्यं च गच्छति  ॥  ६
॥  ऋग्यजुःसामाथर्वाश्चत्वारः पादाभवन्ति  ।  रायस्पोषस्य दाता चेति प्रथमः पादो भवति ऋग्वै प्रथमः पादः  ।निधिदाताऽन्नदो मत इति द्वितीयः पादः यजुर्वै द्वितीयः पादः  ।  रक्षोहणोवो बलगहन इति तृतीयः पादः साम वै तृतीयः पादः  ।  वक्रतुण्डाय हुमितिचतुर्थः पादः अथर्वश्चतुर्थः पादोऽथर्वश्चतुर्थः पाद इति  ॥  ७
॥इति गणेशपूर्वतापिन्युपनिषत्सु प्रथमोपनिषत्  ॥  १
॥स होवाच प्रजापतिरग्निर्वै वेदा इदं सर्वं विश्वानि भूतानि विराट् स्वराट्सम्राट् तत्साम्नः प्रथमं पादं जानीयात्  ।  ऋग्यजुःसामाथर्वरूपः सूर्योऽन्त-रादित्ये हिरण्मयः पुरुषस्तत्साम्नो द्वितीयं पादं जानीयात्  ।  य ओषधीनांप्रभविता तारापतिः सोमस्तत्साम्नस्तृतीयं पादं जानीयात्  ।  यो ब्रह्मातत्साम्नश्चतुर्थं पादं जानीयात्  ।  यो हरिस्तत्साम्नः पञ्चमं पादं जानीयात्  ।यः शिवः स परं ब्रह्म तत्साम्नोऽन्त्यं पादं जानीयात्  ।  यो जानीते सोऽमृतत्वंच गच्छति परं ब्रह्मैव भवति  ।  तस्मादिदमानुष्टुभं साम यत्र क्वचिन्नाचष्टे  ।यदि दातुमपेक्षते पुत्राय शुश्रूषवे दास्यत्यन्यस्मै शिष्याय वेति  ॥  १
॥  तस्यहि षडङ्गानि भवन्ति--ॐ हृदयाय नमः शिरसे स्वाहा शिखायै वषट्कवचाय हुं  ।  नेत्रत्रयाय वौषट् अस्त्राय फडिति प्रथमं प्रथमेन द्वितीयं द्वितीयेनतृतीयं तृतीयेन चतुर्थं चतुर्थेन पञ्चमं पञ्चमेन षष्ठं षष्ठेन प्रत्यक्षरमुभयतोमाया लक्ष्मीश्च भवति  ।  माया वा एषा वैनायकी सर्वमिदं सृजतिसर्वमिदं रक्षति सर्वमिदं संहरति तस्मान्मायामेतां शक्तिं वेद  ।  स मृत्युं जयति  ।स पाप्मानं तरति  ।  स महतीं श्रियमश्नुते  ।  सोऽभिवादी षट्कर्मसंसिद्धोभवत्यमृतत्वं च गच्छति  ।  मीमांसन्ते ब्रह्मवादिनो ह्रस्वा वा दीर्घा वा प्लुतावेति  ।  यदि ह्रस्वा भवति सर्वपाप्मानं तरत्यमृतत्वं च गच्छति  ।  यदि दीर्घाभवति महतीं श्रियमाप्नुयादमृतत्वं च गच्छति  ।  यदि प्लुता भवति ज्ञानवान्भवत्यमृतत्वं च गच्छति  ।  तदेतदृषिणोक्तं निदर्शनम् -- स ईं पाहि यऋजीषी तरुद्रः स श्रियं लक्ष्मीमौपलाम्बिकां गाम्  ।  षष्ठीं च यामिन्द्रसेनेत्युतआहुस्तां विद्यां ब्रह्मयोनिस्वरूपाम्  ॥  तामिहायुषे शरणं प्रपद्ये  ।  क्षीरोदार्णव-शायिनं कल्पद्रुमाधःस्थितं वरदं व्योमरूपिणं प्रचण्डदण्डदोर्दण्डं वक्रतुण्ड-स्वरूपिणं पार्श्वाधःस्थितकामधेनुं शिवोमातनयं विभुम्  ।  रुक्माम्बरनिभा-काशं रक्तवर्णं चतुर्भुजम्  ।  कपर्दिनं शिवं शान्तं भक्तानामभयप्रदम्  ॥----------------------६३२-
-उन्नतप्रपदाङ्गुष्ठं गूढगुल्फं सपार्ष्णिकम्  ।  पीनजंघं गूढजानुं स्थूलोरुं प्रोन्नम-त्कटिम्  ॥  निम्ननाभिं कम्बुकण्ठं लम्बोष्ठं लम्बनासिकम्  ।  सिद्धिबुद्ध्युभया-श्लिष्टं प्रसन्नवदनाम्बुजम्  ॥  इति संसर्गः  ॥  २
॥  अथ छन्दोदैवतम्  ।अनुष्टुप्छन्दो भवति द्वात्रिंशदक्षरानुष्टुब भवति  ।  अनुष्टुभा सर्वमिदंसृष्टमनुष्टुभा सर्वमुपसंहृतम्  ।  शिवोमायुतः परमात्मा वरदो देवता  ।  तेहोचुः कथं शिवोमायुत इति  ।  स होवाच भृगुपुत्रः प्रकृतिपुरुषमयो हि सधनद इति प्रकृतिर्माया पुरुषः शिव इति  ।  सोऽयं विश्वात्मा देवतेति  ।तदेतन्निदर्शनम् --इन्द्रो मायाभिः पुरुहूत ईडे शर्वो विश्वं माययास्विद्दधार  ।  सोऽजः शेते मायया स्विद्गुहायां विश्वं न्यस्तं विष्णुरेको विजज्ञे  ॥तदेतन्माया हंसमयी देवानाम्  ॥  सर्वेषां वा एतद्भूतानामाकाशः परायणम्  ।सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव जायन्ते जातानि जीवन्त्याकाशंप्रयन्त्यभिसंविशन्ति  ।  तस्मादाकाशबीजं शिवो विद्यात्  ।  तदेतन्निदर्शनम्  --हंसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत्  ।  नृषद्वरसदृतसद्व्यो-मसदब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहदिति  ॥  ३
॥  अथाधिष्ठानम्--मध्ये बिन्दुं त्रिकोणं तदनु ऋतुगणं वसुदलं द्वादशारं षोडशकर्णिकेति  ।मध्ये बीजात्मकं देवं यजेत्  ।  वामदक्षिणे सिद्धिर्बुद्धिः  ।  अग्रे कामदुघाषट्कोणे सुमुखादयः षड्विनायकाः  ।  वसुदले वक्रतुण्डाद्यष्टविनायकाः  ।द्वादशारे बटुको वामनो महादशकमहोदरौ सुभद्रो माली वरो राम उमाशिवः स्कन्दो नन्दी  ।  तद्बाह्येऽणिमादिसिद्धयः  ।  षोडशारे दिक्पालाःसायुधा इति  ॥  ४
॥  अथ प्रसारः--य एतेन चतुर्थीषु पक्षयोरुभयोरपि  ।लक्षं जुहुयादपूपानां तत्क्षणाद्घनदो भवेत्  ॥  सिद्धौदनं त्रिमासं तु जुह्वदग्ना-वनन्यधीः  ।  तावज्जुह्वत्पृथुकान्हि साक्षाद्वैश्रवणो भवेत्  ॥  उच्चाटयेद्विभीतैश्चमारयेद्विषवृक्षजैः  ।  वश्याय पङ्कजैर्विद्वान्धनार्थी मोदकैर्हुनेत्  ॥  एवं ज्ञात्वाकृतकर्मा भवति कृतकर्मा भवतीति  ॥  ५
॥इति गणेशपूर्वतापिन्युपनिषत्सु द्वितीयोपनिषत्  ॥  २
॥अथ होवाच भृगुपुत्रस्तन्त्रं विजिज्ञासितव्यमिति  ।  मूले शून्यंविजानीयात्  ।  शून्यं वै परं ब्रह्म  ।  तत्र सतारं समायं साम न्यसेत्त्रिरेखं भवतित्रयो हीमे लोकास्त्रयो हीमे वेदाः  ।  ऋग्वै भूः सा माया भवति  ।  यजुर्वैभुवः स शिवो भवति  ।  साम वै स्वः स हिरण्यगर्भो भवति  ।  षट्कोणं----------------------६३३-
-भवति षड् हीमे लोकाः षड्ढा ऋतवो भवन्ति  ।  तत्र तारमायारमामारविश्वेश-धरणीक्रमान्न्यसेत्  ।  अष्टपत्रं भवत्यष्टाक्षरा गायत्री भवति ब्रह्मगायत्रींन्यसेत्  ।  द्वादशपत्र भवति द्वादशादित्या भवन्ति ते स्वरा भवन्ति  ।  स्वरान्ज्ञात्वादित्यलोकमश्नुते  ।  षोडशपत्रं भवति षोडशकलो वै पुरुषो वर्णो ह वैपुरुषः स लोकाधिष्ठितो भवत्यनुष्टुब् वै पुरुषः  ॥  १
॥  स होवाच भृगुपुत्रएतमानुष्टुभं मन्त्रराजं साङ्गं सप्रसृतिकं समायं साधिष्ठानं सतन्त्रं यो जानातिस भूतिमान् भवति सोऽमृतत्वं च गच्छति सोऽमृतत्वं च गच्छतीति  ॥  २
॥इति गणेशपूर्वतापिन्युपनिषत्सु तृतीयोपनिषत्  ॥  ३
॥इत्याथर्वणीया गणेशपूर्वतापिन्युपनिषत्समाप्ता  ॥  १०९
॥गणेशोत्तरतापिन्युपनिषत्  ॥  ११०
॥ॐ ॥  ओमित्येकाक्षरं ब्रह्मेदं सर्वम्  ।  तस्योपव्याख्यानम्  ।  सर्वं भूतं भव्यंभविष्यदिति सर्वमोङ्कार एव  ।  एतच्चान्यच्च त्रिकालातीतं तदप्योङ्कार एव  ।सर्वं ह्येतद्गणेशोऽयमात्मा ब्रह्मेति  ।  सोऽयमात्मा चतुष्पात्  ।  जागरितस्थानोबहिःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः स्थूलभुग्वैश्वानरः प्रथमः पादः  ।स्वप्नस्थानोऽन्तःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः प्रविविक्तभुक् तैजसो द्वितीयःपादः  ।  यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते न कञ्चन स्वप्नं पश्यतितत्सुषुप्तम्  ।  सुषुप्तिस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दभुक् चेतोमुखःप्राज्ञस्तृतीयः पादः  ।  एष सर्वेश्वर एष सर्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्यप्रभवाप्ययौ हि भूतानाम्  ।  नान्तःप्रज्ञं न बहिःप्रज्ञं नोभयतःप्रज्ञं न प्रज्ञंनाप्रज्ञं न प्रज्ञानघनमदृष्टमव्यवहार्यमग्राह्यमलक्षणमचिन्त्यमव्यपदेश्यमैका-त्म्यप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्ते स गणेश आत्माविज्ञेयः  ।  सदोज्ज्वलो विद्यातत्कार्यहीनः स्वात्मबन्धरहितः सर्वदोषरहितआनन्दरूपः सर्वाधिष्ठानः सन्मात्रो निरस्ताविद्यातमोमोहमेवेति सम्भाव्या-हमॐ तत्सत्परं ब्रह्म विघ्नराजश्चिदात्मकः सोऽहमॐ तद्विनायकं परं ज्योतीरसोऽहमित्यात्मानमादाय मनसा ब्रह्मणैकीकुर्यात्  ।  विनायकोऽहमित्येतत्त-त्त्वतः प्रवदन्ति ये  ।  न ते संसारिणो नूनं प्रमोदो वै न संशयः  ॥इत्युपनिषत्  ।  य एवं वेद स मुख्यो भवतीति याज्ञवल्क्य इति याज्ञवल्क्य----------------------६३४-
-इति  ।  एतदेव परं ध्यानमेतदेव परं तपः  ।  विनायकस्य यज्ज्ञानं पूजनंभवमोचनम्  ॥  अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च  ।  एकस्य ध्यानयोगस्यकलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥इति गणेशोत्तरतापिन्युपनिषत्सु प्रथमोपनिषत्  ॥  १
॥ॐ  ॥  स विष्णुः स शिवः स ब्रह्मा सेन्द्रः सेन्दुः स सूर्यः स वायुःसोऽग्निः स ब्रह्मायमात्मने सर्वदेवाय आत्मने भूताय आत्मन इति मन्यन्ते  ।ॐ सोऽहं ॐ सोऽहं ॐसोऽहमिति  ।  ॐ ब्रह्मन्  ॐ ब्रह्मन्  ॐ ब्रह्मन्निति  ।ॐ शिवं ॐ शिवं ॐ शिवमिति  ।  तं गणेशं तं गणेशमिदं श्रेष्ठम्  ।ॐ गणानां त्वा गणपतिः  ।  सप्रियाणां त्वा प्रियपतिः  ।  सनिधीनां त्वा निधि-पतिः  ।  ॐ तत्पुरुषाय विद्महे वक्रतुण्डाय धीमहि  ।  तन्नो दन्ती प्रचोद-यात्  ।  ॐ तद्गणेशः  ।  ॐ सद्गणेशः  ।  ॐ परं गणेशः  ।  ॐ ब्रह्म गणेशः  ।गणनाकारो नादः  ।  एतत्सर्वो नादः  ।  सर्वाकारो नादः  ।  एतदाकारो नादः  ।महान्नादः  ।  स गणेशो महान् भवति  ।  सोऽणुर्भवति  ।  स बन्द्यो भवति  ।स मुख्यो भवति  ।  स पूज्यो भवति  ।  रूपवान् भवति  ।  अरूपवान्भवति  ।  द्वैतो भवति  ।  अद्वैतो भवति  ।  स्थावरस्वरूपवान् भवति  ।  जङ्गम-स्वरूपवान् भवति  ।  सचेतनविचेतनो भवति  ।  सर्वं भवति  ।  स गणेशोऽ-व्यक्तो योऽणुर्यः श्रेष्ठः स वै वेगवत्तरः  ।  अह्रस्वाह्रस्वश्च  ।  अतिह्रस्वातिह्रस्वा-तिह्रस्वश्च  ।  अस्थूलास्थूलास्थूलश्च  ।  ॐ न वायुर्नाग्निर्नाकाशो नापः पृथिवीन च  ।  न दृश्यं न दृश्यं न दृश्यम्  ।  न शीतं नोष्णं न वर्षं च  ।  न पीतं नपीतं न पीतम्  ।  न श्वेतं न श्वेतं न श्वेतम्  ।  न रक्तं न रक्तं न रक्तम्  ।  न कृष्णंन कृष्णं न कृष्णम्  ।  न रूपं न नाम न गुणम्  ।  न प्राप्यं गणेशं मन्यन्ते  ।स शुद्धः स शुद्धः स शुद्धो गणेशः  ।  स ब्रह्म स ब्रह्म स ब्रह्म गणेशः  ।  सशिवः स शिवः स शिवो गणेशः  ।  इन्द्रो गणेशो विष्णुर्गणेशः सूर्यो गणेशएतत्सर्वं गणेशः  ।  स निर्गुणः स निरहङ्कारः स निर्विकल्पः स निरीहः सनिराकार आनन्दरूपस्तेजोरूपमनिर्वाच्यमप्रमेयः पुरातनो गणेशो निगद्यते  ।स आद्यः सोऽक्षरः सोऽनन्तः सोऽव्ययो महान्पुरुषः  ।  तच्छुद्धं तच्छबलंततः प्रकृतिमहत्तत्त्वानि जायन्ते  ।  ततश्चाहङ्कारादिपञ्चतन्मात्राणि जायन्ते  ।ततः पृथ्व्यप्तेजोवाच्वाकाशपञ्चमहद्भूतानि जायन्ते  ।  पृथिव्या ओषधयओषधीभ्योऽन्नमन्नाद्रेतस्ततः पुरुषस्ततः सर्वं ततः सर्वं ततः सर्वं जगत्  ।----------------------६३५-
-सर्वाणि भूतानि जायन्ते  ।  देवा नु जायन्ते  ।  ततश्च जीवन्ति  ।  देवा नुजीवन्ति  ।  यज्ञा नु जीवन्ति  ।  सर्वं जीवति  ।  स गणेश आत्मा विज्ञेयः  ।इत्युपनिषत्  ।  य एवं वेद स मुख्यो भवतीति याज्ञवल्क्य इति याज्ञवल्क्यैति  ॥इति गणेशोत्तरतापिन्युपनिषत्सु द्वितीयोपनिषत्  ॥  २
॥ॐ  ॥  गणेशो वै ब्रह्म तद्विद्यात्  ।  यदिदं किञ्च सर्वं भूतं भव्यं जायमानंच तत्सर्वमित्याचक्षते  ।  अस्मान्नातः परं किञ्चित्  ।  यो वै वेद स वेद ब्रह्मब्रह्मैवोपाप्नोति  ।  तत्सर्वमित्याचक्षते  ।  ब्रह्मविष्ण्वादिगणानामीशभूतमित्याहतद्गणेश इति  ।  तत्परमित्याह यमेते नाप्नुवन्ति पृथिवी सुवर्चा युवतिःसजोषाः  ।  यद्वै वाङ् नाक्रामति मनसा सह नाग्निर्न पृथ्वी न तेजोन वायुर्न व्योम न जलमित्याह  ।  नेन्द्रियं न शरीरं न नाम न रूपम्  ।  नशुक्लं न रक्तं न पीतं न कृष्णमिति  ।  न जाग्रन्न स्वप्नो न सुषुप्तिर्न वैतुरीया  ।  तच्छुद्धमप्राप्यमप्राप्यं च  ।  अज्ञेयं चाज्ञेयं च  ।  विकल्पासहिष्णुतत्सशक्तिकं गजवक्त्रं गजाकारं जगदेवावरुन्धे  ।  दिवमनन्तशीर्षैर्दिशमनन्त-करैर्व्योमानन्तजठरैर्महीमनन्तपादैः स्वतेजसा बाह्यान्तरीयान्व्याप्य तिष्ठती-त्याह  ।  तद्वै परं ब्रह्म गणेश इत्यात्मानं मन्यन्ते  ।  तद्वै सर्वतः पश्यति स्म नकिञ्चिद्ददर्श  ।  ततो वै सोऽहमभूत्  ।  नैकाकिता युक्तेति गुणान्निर्ममे  ।  नाभेरजः स वै ब्रह्मा  ।  मुखात्सत्त्वं स वै विष्णुः  ।  नयनात्तमः स वै हरः  ।ब्रह्माणमुपदिशति स्म ब्रह्मन् कुरु सृष्टिम्  ।  ब्रह्मोवाच नाहं वेद्मि  ।  गणेशौवाच मद्देहे ब्रह्माण्डान्तर्गतं विलोकय तथादिधामेव कुरु सृष्टिम्  ।  अथब्रह्मा जन्मद्वारेण ब्रह्माण्डान्तर्गतं विलोकयति स्म  ।  समुद्रान् सरितःपर्वतान् वनानि महीं दिवं पातालं च नरान् पशून्मृगान्नागान् हयान्गोव्रजान् सूर्याचन्द्रमसो नक्षत्राण्यग्नीन् वायून्दिशस्ततो वै सृष्टिमचीकरत्  ।ततश्चात्मानमिति मन्यते स्म  ।  न वै मत्तः परं किञ्चिदहमेव सर्वस्येश इतियावद्वदति तावत्क्रूरा अजायेरन्  ।  महद्देहा जिह्वया भुवं लिहाना दंष्ट्राव्याप्ता-काशा महच्छब्दा ब्रह्माणं हन्तुमुद्युक्ताः  ।  तान्दृष्ट्वाबिभ्यत्तत्संस्मार  ।ततश्चाग्रे कोटिसूर्यप्रतीकाशमानन्दरूपं गजवक्त्रं विलोकयति स्म  ।  तुष्टावाथगणेश्वरम्  ।  त्वं निर्माता क्ष्माभृतां सरितां सागराणां स्थावराणां जङ्गमानांच  ।  त्वत्तः परतरं किञ्चिन्नैवास्ति जगतः प्रभो  ।  कर्ता सर्वस्य विश्वस्य पात-----------------------६३६-
-संहारकारकः  ।  भवानिदं जगत्सर्वं त्र्याप्यैव परितिष्ठति  ॥  इति स्तुत्वाब्रह्माणं तदुवाच ब्रह्मंस्तपस्व तपस्वेत्युक्त्वाऽन्तर्हिते तस्मिन् ब्रह्मा तपश्चचार  ।किपत्स्वतीतेष्वनेहःसु तपसि स्थिते ब्रह्मणि पुरो भूत्वोवाच  ।  प्रसन्नोऽहंप्रसन्नोऽहं वरान् वरय  ।  श्रुत्वैवं वचोन्मील्य नयने यावत्पुरः पश्यतितावद्गणेशं ददर्श  ।  स्तौति स्म  ।  त्वं ब्रह्मा त्वं विष्णुस्त्वं हरस्त्वं प्रजापतिस्त्व-मिन्द्रस्त्वं सूर्यस्त्वं सोमस्त्वं गणेशः  ।  त्वया व्याप्तं चराचरं त्वदृते न हिकिञ्चन  ।  ततश्च गणेश उवाच  ।  त्वं चाहं च न वै भिन्नौ कुरु सृष्टिंप्रजापते  ।  शक्तिं गृहाण मद्दत्तां जगत्सर्जनकर्मणि  ॥  ततो वै गृहीतायांशस्त्वा ब्रह्मणः सृष्टिरजायत  ।  ब्राह्मणो वै मुखाज्जज्ञे बाह्वोः क्षत्रमूर्वोर्वैश्यःपद्भ्यां शूद्रश्चक्षुषो वै सूर्यो मनसश्चन्द्रमा अग्निर्वै मुखात्प्राणाद्वायुर्नाभेर्व्योमशीर्ष्णो द्यौः पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्  ।  तथा लोकानकल्पयन्निति  ।  ततो वैसत्त्वमुवाच त्वं वै विष्णुः पाहि पाहि जगत्सर्वम्  ।  विष्णुरुवाच न मेशक्तिः  ।  सोवाच गृहाणेमां विद्याम्  ।  ततो वै सत्त्वं तामादाय जगत्पातिस्म  ।  हरमुवाच कुरु हर संहारम्  ।  जगद्धरणाद्धरो भव  ।  हरश्चात्मान-मित्यवैति स्म न वै मत्परं किञ्चिद्विश्वस्यादिरहं हर इति गर्वं दधौ यावत्ता-वद्व्याप्तं व्योम गजवक्त्रैर्महच्छब्दैर्हरं हर्तुमुद्युक्तैः  ।  हरो वै विलोक्य रुदतिस्म  ।  रोदनाद्रुद्रसंज्ञः  ।  ततस्तं पुरुषं स्मृत्वा तुष्टाव त्वं ब्रह्मा त्वं कर्ता त्वंप्रधानं त्वं लोकान् सृजसि रक्षसि हरसि  ।  विश्वाधारस्त्वमनाधारोऽनाधेयोऽनिर्देश्योऽप्रतर्क्यो व्याप्येदं सर्वं तिष्ठसीति स्तवनाद्विनायकं ददर्श  ।  ततश्चतं ननाम  । गणेश उवाच कुरु हर हरणम्  ।  तद्वै संहर्ताऽभूद्रुद्रः  ।  य एवंवेद स गणेशो भवति  ।  इत्युपनिषत्  ॥इति गणेशोत्तरतापिन्युपनिषत्सु तृतीयोपनिषत्  ॥  ३
॥ॐ  ॥  गणेशो वै सदजायत तद्वै परं ब्रह्म  ।  तद्विदाप्नोति परम्  ।  तदेषा-भुक्ता यदनादिभूतं यदनन्तरूपं यद्विज्ञानरूपं यद्देवाः सर्वे ब्रह्म ज्येष्ठमुपासतेन वै कार्यं करणं न तत्समश्चाधिकश्च दृश्यः  ।  सूर्योऽस्माद्भीत उदेति  ।  वातो-ऽस्माद्भीतः पवते  ।  अग्निर्वै भीतस्तिष्ठति  ।  तच्चित्स्वरूपं निर्विकारमद्वैतं च  ।तन्मायाशबलमजनीत्याह  ।  अनेन यथा तमस्ततश्चोमिति ध्वनिरभूत्  ।  सवै गजाकारः  ।  अनिर्वचनीया सैव माया जगद्बीजमित्याह  ।  सैव प्रकृतिरितिगणेश इति प्रधानमिति च मायाशबलमिति च  ।  एतस्माद्वै महत्तत्त्वमजा-----------------------६३७-
-यत  ।  ततः कराग्रेणाहङ्कारं सृष्टवान्  ।  स वै त्रिविधः सात्त्विको राजसस्ताम-सश्चेति  ।  सात्त्विकी ज्ञानशक्तिः  ।  राजसी क्रियाशक्तिः  ।  तामसी द्रव्य-शक्तिः  ।  तामस्याः पञ्चतन्मात्रा अजायन्त पञ्चभूतान्यजायन्त  ।  राजस्याःपञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि पञ्च वायवश्चाजायन्त  ।  सात्त्विक्यादिशो वायुः सूर्यो वरुणोऽश्विनाविति ज्ञानेन्द्रियदेवता अग्निरिन्द्रो विष्णुःप्रजापतिर्मित्र इति कर्मेन्द्रियदेवताः  ।  इदमादिपुरुषरूपम्  ।  परमात्मनःसूक्ष्मशरीरमिदमेवोच्यते  ।  अथ द्वितीयम्  ।  पञ्चतन्मात्राः पञ्चसूक्ष्मभूतान्यु-पादाय पञ्चीकरणे कृते पञ्चमहाभूतान्यजायन्त  ।  अवशिष्टानां पञ्चपञ्चाशानांकल्पारम्भसमये भूतविभागे चैतन्यप्रवेशादहमित्यभिमानः  ।  तस्मादादि-गणेशो भवानुच्यते  ।  ततो वै भूतेभ्यश्चतुर्दश लोका अजायेरन्  ।  तदन्तर्गत-जीवराशयः स्थूलशरीरैः सह विराडित्युच्यते  ।  इति द्वितीयम्  ।  राजसोब्रह्मा सात्त्विको विष्णुस्तामसो वै हरः  ।  त्रयं मिलित्वा परस्परमुवाच अह-मेव सर्वस्येश इति  ।  ततो वै परस्परमसहमानाश्चोर्ध्वं जग्मुः  ।  तत्र नकिञ्चिद्ददृशुः  ।  ततश्चाधःप्रदेशे दशदिक्षु भ्रमन्तो न किञ्चित्पश्यन्ति स्म  ।ततो वै ध्यानस्थिता अभूवन्  ।  ततश्च हृद्देशे महान्तं पुरुषं गजवक्त्रमसंख्य-शीर्षमसंख्यपादमनन्तकरं तेजसा व्याप्ताखिललोकं ब्रह्ममूर्धानं दिक्श्रवणंब्रह्माण्डगण्डं चिद्व्योमतालुकं सत्यजननं च जगदुत्पत्त्यपायोन्मेषनिमेषं सोमा-र्काग्निनेत्रं पर्वतेशरदं पुण्यापुण्योष्ठं ग्रहोडुदशनं भारतीजिह्वं शक्रघ्राणंकुलगोत्रांसं सोमेन कण्ठं हरशिरोरुहं सरिन्नदभुजमुरगाङ्गुलिकमृक्षनखं श्रीहृ-त्कमाकाशनाभिकं सागरोदरं महीकटिदेशं सृष्टिलिङ्गकं पर्वतेशोरुं दस्रजा-नुकं जठरान्तःस्थितयक्षगन्धर्वरक्षःकिन्नरमानुषं पातालजंघकं मुनिचरणंकालाङ्गुष्ठकं तारकाजाललाङ्गुलं दृष्ट्वा स्तुवन्ति स्म  ।  यतो वा इमानि भूतानिजायन्ते यतोऽग्निः पृथिव्यप्तेजो वायुर्यत्कराग्राद्ब्रह्मविष्णुरुद्रा अजायन्त यतोवै समुद्राः सरितः पर्वताश्च यतो वै चराचरमिति स्तवनात्प्रसन्नो भूत्वो-वाचाऽहं सर्वस्येशो मत्तः सर्वाणि भूतानि मत्तः सर्वं चराचरं भवन्तो वै नमद्भिन्ना गुणा मे वै न संशयः  ।  गुणेशं मां हृदि संचिन्त्य राजस त्वंजगत्कुरु सात्त्विक त्वं पालय तामस त्वं हरेत्युक्त्वान्तर्हितः  ।  स वै गणेशःसर्वात्मा विज्ञेयः सर्वदेवात्मा वै स एकः  ।  य एवं वेद स गणेशोभवति  ।  इत्युपनिषत्  ।इति गणेशोत्तरतापिन्युपनिषत्सु चतुर्थोपनिषत्  ॥  ४
॥----------------------६३८-
-ॐ  ॥  देवा ह वै रुद्रमब्रुवन् कथमेतस्योपासनम्  ।  स होवाच रुद्रो गणकोनिचृद्गायत्री श्रीगणपतेरेनं मन्त्रराजमन्योन्याभावात्प्रणवस्वरूपस्यास्य परमा-त्मनोऽङ्गानि जानीते स जानाति सोऽमृतत्वं च गच्छति  ।  योऽधीते स सर्वंतरति  ।  य एनं मन्त्रराज गणपतेः सर्वदं नित्यं जपति सोऽग्निं स्तम्भयति सौदकं स्तम्भयति स वायुं स्तम्भयति स सूर्यं स्तम्भयति स सर्वान्देवान्स्तम्भ-यति स विषं स्तम्भयति स सर्वोपद्रवान्स्तम्भयति  ।  इत्युपनिषत्  ।  य एनंमन्त्रराजं नित्यमधीते स विघ्नानाकर्षयति देवान्यक्षान् रोगान् ग्रहान्मनुष्यान्सर्वानाकर्षयति  ।  स भूर्लोकं जयति स भुवर्लोकं जयति स स्वर्लोकं समहर्लोकं स जनोलोकं स तपोलोकं स सत्यलोकं स सप्तलोकं स सर्वलोकंजयति  ।  सोऽग्निष्टोमेन यजते सोऽत्यग्निष्टोमेन स उक्थ्येन स षोडशीयेनस वाजपेयेन सोऽतिरात्रेण सोऽप्तोर्यामेण स सर्वैः क्रतुभिर्यजते  ।  य एनंमन्त्रराजं वैघ्नराजं नित्यमधीते स ऋचोऽधीते स यजूंष्यधीते स सामान्यधीतेसोऽथर्वणमधीते सोऽङ्गिरसमधीते स शाखा अधीते स पुराणान्यधीते सकल्यानधीते स गाथा अधीते स नाराशंसीरधीते स प्रणवमधीते  ।  य एनंमन्त्रराजं गाणेशं वेद स सर्वं वेद स सर्वं वेद  ।  स वेदसमः स मुनिसमः सनागसमः स सूर्यसमः सोऽग्निसम इति  ।  उपनीतैकाधिकशतं गृहस्थैकाधि-कशतं वानप्रस्थकाधिकशतं रुद्रजापकसमम्  ।  यतीनामेकाधिकशतमथर्व-शिरःशिखाध्यापकसमम्  ।  रुद्रजापकैकाधिकशतमथर्वशिरःशिखाध्यापकैकाधि-कशतं गाणेशतापिनीयोपनिषदध्यापकसमम्  ।  मन्त्रराजजापकस्य यत्र रवि-सोमौ न तपतो यत्र वायुर्नक्षत्राणि न वाति भान्ति यत्राग्निर्मृत्युर्न दहतिप्रविशति यत्र मोहो न दुःखं सदानन्दं परानन्दं समं शाश्वतं सदाशिवं परंब्रह्मादिवन्दितं योगिध्येयं परमं पदं चिन्मात्रं ब्रह्मणस्पतिमेकाक्षरमेवं पर-मात्मानं बाह्यान्ते लब्धांशं हृदि समावेश्य किञ्चिज्जप्त्वा ततो न जपो नमाला नासनं न ध्यानावाहनादि  ।  स्वयमवतीर्णो ह्ययमात्मा ब्रह्म सोऽहमात्माचतुष्पात्  ।  बहिःप्रज्ञः प्रविविक्तभुक् तैजसः  ।  यत्र सुप्तो न कञ्चन कामंकामयते न कञ्चन स्वप्नं पश्यति तत्सुषुप्तम्  ।  तत्रैकीभूतः प्रज्ञानघन एवा-नन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञः  ।  एष सर्वेश्वरः सर्वान्तर्यामी एष योनिः सर्व-भूतानाम्  ।  न बहिःप्रज्ञं नान्तःप्रज्ञं नोभयतःप्रज्ञं न प्रज्ञानघनमव्यपदेश्यम-व्यवहार्यमग्राह्यमलक्षणमचिन्त्यमैकात्म्यप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शिवमद्वैतमेवं----------------------६३९-
-चतुष्पादं ध्यायन् स एवात्मा भवति  ।  स आत्मा विज्ञेयः सदोज्ज्वलोऽविद्या-तत्कार्यहीनः स्वात्मबन्धरहितो द्वैतरहितो निरस्ताविद्यातमोमोहाहङ्कार-प्रधानमहमेव सर्वमिति सम्भाव्य विघ्नराजब्रह्मण्यमृते तेजोमये परंज्योतिर्मयेसदानन्दमये स्वप्रकाशे सदोदिते नित्ये शुद्धे मुक्ते ज्ञेश्वरे परे ब्रह्मणि रमतेरमते रमते रमते  ।  य एवं गणेशतापनीयोपनिषदं वेद स संसारं तरति घोरंतरति दुःखं तरति विघ्नांस्तरति महोपसर्गं तरति  । आनन्दो भवति स नित्योभवति स शुद्धो भवति स मुक्तो भवति स स्वप्रकाशो भवति स ईश्वरोभवति स मुख्यो भवति स वैश्वानरो भवति स तैजसो भवति स प्राज्ञोभवति स साक्षी भवति स एव भवति स सर्वो भवति स सर्वो भवतीति  ।इत्युपनिषत्  ।  ॐ स ह नाववतु  ॥इति गणेशोत्तरतापिन्युपनिषत्सु पञ्चमोपनिषत्  ॥  ५
॥ॐ  ॥  अथोवाच भगवती गौरी ह वै रुद्रमेतस्य मन्त्रराजस्यानुष्ठानविधिं मेब्रूहीति स होवाच रुद्रो विधिं लब्धांशं गुरुदेवतयोरालभ्य मनसा पुष्पंनिवेद्योपक्रम्य भूतोत्सारणमासनबन्धाद्यात्मरक्षासुनियमभूतशुद्धिप्राणस्थापन-प्रणवावर्तनमातृपूजनान्तर्मातृकान्तर्यागादि सम्पाद्यात्र केचन समन्त्रं मूलवै-दिककल्पैरुपक्रमं ग्रहणसमर्पणनिवेदनानि बाह्येऽन्यथेति महार्थ्यं शंखं त्रिपा-द्योर्गन्धादिना पूजितयोः स्थाप्य पात्रासादनं दक्षिणोपक्रमेण पाद्यार्ध्याचमन-मधुपर्कपुनराचमननिवेदनपात्राणि संस्थासु यथोपदिष्टं चतुर्थ्योः पर्वणि संस्थासुयथाविधि स्थाप्य निवेदने प्रक्षालनमेव ततोऽर्वाक् पञ्चामृतपात्राणि रिक्तं चमूलेनालभ्य निवेदिन्यार्घ्योदकेनात्मानं पात्राणि सम्भारं च प्रोक्ष्य पात्राति-रिक्तानि महार्घ्योदकेन सर्वनिवेदनं करशुद्धिं मूलासुनियमं यथोक्तर्षिच्छन्दो-दैवतं स्मृत्वा विनियोगश्च नित्ये पूजाङ्गो जपो जपाङ्गा पूजा जप इत्यङ्गुष्ठव्याप-कस्वान्ताष्टाङ्गदण्डिमुण्डिन्यासादि कृत्वा मुखमवेक्ष्यात्मानं देवरूपिणं सम्भाव्यमूर्ध्नि पुष्पं दत्त्वा पीठं सम्पूज्यासनं दत्त्वा ऋष्यादि कृत्वा ध्यात्वा हृदया-म्भोजे योगिनोऽत्र जपन्ति  ।  स्वान्ताम्भोजाद्देवमावाह्य मुद्रां दर्शयित्वादेवस्य सकलीकरणाङ्गुष्ठहृदयार्पिन्या स्वान्ते मुद्रां निवेद्य पात्राणि च मूलेनदत्त्वा रिक्ते पञ्चामृतं संयोज्य तेन पञ्चवारं सकृद्वाऽभिषिच्य नित्येन संतर्प्यकल्पस्तवनादिपुरुषसूक्तरुद्राध्यायघोषशान्त्यादिना मूलेन चाभिषिच्य सर्वपूजांनिवेद्य दीपं त्रिर्भ्राम्य सव्येनाप्लाव्य महानैवेद्यपीठावरणान्युपसंहृत्य दर्शयेत्  ।----------------------६४०-
-ताम्बूलान्ते किञ्चिन्मूलमावर्त्य पुनर्धूपादित्रयभक्ष्यादि निवेद्य मुद्राः सर्वोप-चारस्य दर्शयित्वा निवेदनमिदमासनं नमः पाद्ये एषोऽर्घ्यः स्वाहेति दक्षिण-करेऽर्घ्ये इदं स्वधेति पुरस्त्रिके मुखे नम इति स्नानेष्वेष गन्धो नमोऽक्षतेषुॐ पुष्पाणि नमः पुष्पेष्वेष धूपो दीपो नमो धूपदीपयोः समर्पयामीति नैवे-द्यफलताम्बूलेषु निवेदयामि नमो हिरण्ये एष पुष्पाञ्जलिर्नम इति मालाया-मिति परमं रहस्यमप्रकाश्यं बीजं य एवं वेद स सर्वं वेद स सर्वं वेद  ।वर्णार्थं लब्धांशेन मन्त्रार्थेन च पीठावरणदेवतावधानेन वा जपति स जपति  ।मुख्यं लब्धांशमासनं मृदुलं भुक्तरिक्तवासःकौसुम्भमाञ्जिष्ठरक्तकम्बलचित्रमृ-गव्याघ्राजिनं वा यथोक्तमुक्तान्यतरैरासनान्तरयोजनास्फटिककमलभद्राक्षमणि-मुक्ताप्रवालरुद्राक्षकुशग्रन्थिषु वा जपति स जपति  ।  कुशमयी नित्याक्षालनंचन्दनालेपो धूपेनाभिमन्त्र्य पृथगभिमन्त्रणं सद्योजातैः पञ्चभिः प्राणस्थापन-जीवनतर्पणगुप्तानि च स्वमूले गुह्यं वामेन स्पृशेन्न दर्शयेत्  ।  एवं श्रावणे पवि-त्रेण मधौ दमनेन जपमालया महानवम्यां तापस्यां चतुर्थ्यां तिललड्डुकैःसप्तम्यां शीतलचन्दनेन शिवरात्र्यां बिल्वदलमालयाऽन्यस्मिन्पर्वणि महत्यार्च-यन्ति तेऽर्चयन्ति  ।  मोदकपृथुकलाजसक्तुरम्भाफलेक्षुनारीकेलापूपानन्यानि चयथोपदिष्टमाहुतिभिर्जुहोति  ।  जपश्च प्राक्प्रवणे होमोऽन्यथोपास्यः  ।  एवं यःकरोति सोऽमृतत्वं विन्दति स प्रतिष्ठां प्राप्नोति मुक्तिं विन्दति भुक्तिं भुनक्तिवाचं वदति यशो लभते  ।  इदं रहस्यं यो जानाति स जानाति योऽधीतेसोऽधीते स आनन्दो भवति स नित्यो भवति स विशुद्धो भवति स मुक्तोभवति स प्रकाशो भवति स दयावान्भवति ज्ञानवान्भवत्यानन्दवान्भवतिविज्ञानवान्भवति विज्ञानानन्दो भवति सोऽमृतत्वं भवत्यमृतत्वं भवतीति  ।ॐ स ह नाववत्विति शान्तिः  ॥इति गणेशोत्तरतापिन्युपनिषत्सु षष्ठोपनिषत्  ॥  ६
॥ इत्याथर्वणीया गणेशतापिन्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ११०
॥----------------------६४१-
-संन्यासोपनिषत्  ॥  १११
॥देही संन्यसनाद्याति परां सालोक्यतां पराम्  ।ॐ तत्सच्चिन्मयं ब्रह्म सर्वातीतं समाश्रये  ॥  १
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथाहिताग्निर्म्रियेत प्रेतस्य मन्त्रैः संस्कारोपतिष्ठते  ।  स्वस्थो वाश्रमपारं गच्छेयमिति  ।  एतान्पितृमेधिकानोषधिसंभारान्संभृत्यारण्येगत्वाऽमावास्यायां प्रातरेवाग्नीनुपसमाधाय पितृभ्यः श्राद्धतर्पणं कृत्वा ब्रह्मेष्टिंनिर्वपेत्  ।  स सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः  ।  तस्यैषाहुतिर्दिव्याऽमृतत्वायकल्पतामित्येवमत ऊर्ध्वं यद्ब्रह्माभ्युदयद्दिवं च लोकमिदममुं च सर्वं सर्वम-भिजन्युः  ।  सर्वश्रियं दधतु सुमनस्यमाना ब्रह्मजज्ञानमिति ब्रह्मणेऽथर्वणेप्रजापतयेऽनुमतयेऽग्नये स्विष्टकृत इति हुत्वा यज्ञ यज्ञं गच्छेत्यग्नावरणीहुत्वोचित्सखायमिति चतुर्भिरनुवाकैराज्याहुतीर्जुहुयात्तैरेवोपतिष्टते  ।मय्यग्नेऽग्निमिति चाथो अग्नीन्समारोपयेद्व्रतवान्स्यादतन्द्रित इति  ॥  १
॥तत्र श्लोकाः--ब्रह्मचर्याश्रमे खिन्नो गुरुशुश्रूषणे रतः  ।  वेदानधीत्यानुज्ञातौच्यते गुरुणाश्रमी  ॥  दारमाहृत्य सदृशमग्निमाधाय शक्तितः  ।  ब्राह्मीमिष्टिंयजेत्तासामहोरात्रेण निर्वपेत्  ॥  संविभज्य सुतानर्थैर्ग्राम्यकामान्विसृज्य च  ।चरेत वनमार्गेण शुचौ देशे परिभ्रमः  ॥  वायुभक्षोऽम्बुभक्षो वा विहिता-नोत्तरः फलैः  ।  स्वशरीरे समारोपः पृथिव्यां नाक्षुपातकाः  ।  सह तेनैव पुरुषःकथं संन्यस्त उच्यते  ॥  २
॥  सनामधेयस्तु स किं यस्मिन्संन्यस्त उच्यते  ।तस्मात्फलविशुद्धाङ्गी संन्यासं सहतेऽर्चिमान्  ॥  अग्निवर्णं निष्क्रामति वानप्रस्थंप्रपद्यते  ।  लोकाद्भार्यया सहितो वनं गच्छति संयतः  ॥  त्यक्त्वा कामान्संन्य-सति भयं किमनुपश्यति  ।  किंवा दुःखं समुद्दिश्य भोगांस्त्यजति सुस्थितान्  ॥गर्भवासभयाद्भीतः शीतोष्णाभ्यां तथैव च  ।  गुहां प्रवेष्टुमिच्छामि परंपदमनामयमिति  ॥  ३
॥  संन्यस्याग्निं न पुनरावर्तनं यन्मन्युर्जायामावहदि-त्यथाध्यात्ममन्त्राञ्जपेद्दीक्षामुपेयात्  ।  काषायवासाः कक्षोपस्थलोमानि वर्जये-दूर्ध्वगोपायुर्विमुक्तमार्गो भवत्यनयैव चेद्भिक्षाशनं दध्यात्पवित्रं धारयेज्जन्तु-संरक्षणार्थम्  ।  तत्र श्लोकाः--कुण्डिकां चमसं शिक्यं त्रिविष्टपमुपानहम्  ।शीतोपघातिनीं कन्थां कौपीनाच्छादनं तथा  ॥  पवित्रं स्नानशाटीं चोत्तरा-सङ्गस्त्रिदण्डकम्  ।  अतोऽतिरिक्तं यत्किंचित्सर्वं तद्वर्जयेद्यतिः  ॥  ३
॥  नदीपुलिन-----------------------६४२-
-शायी स्याद्देवागारेषु वाऽप्युत  ।  नात्यर्थं सुखदुःखाभ्यां शरीरमुपतापयेत्  ॥स्नानं दानं तथा शौचमद्भिः पूताभिराचरेत्  ।  स्तूयमानो न तुष्येत निन्दितोन शपेत्परान्  ॥  भिक्षादि वैदलं पात्रं स्नानद्रव्यमवारितम्  ।  एतां वृत्ति-मुपासीना घातयन्तीन्द्रियाणि च  ॥  विद्याया मनसि संयोगो मनसाकाशश्चा-काशाद्वायुर्वायोर्ज्योतिर्ज्योतिष आपोऽद्भयः पृथिवी पृथिव्या इत्येषा भूतानांब्रह्म प्रपद्यते  ॥  ४
॥  अजरममरमक्षरमव्ययं प्रपद्यते तदभ्यासेन प्राणापानौसंयम्य तत्र श्लोकाः--वृषणापानयोर्मध्ये पाणी आस्थाय संश्रयेत्  ।  संदश्यदशनैर्जिह्वां यवमात्रे विनिर्गताम्  ॥  माषमात्रां तथा दृष्टिं श्रोत्रे स्थाप्य तथाभ्रुवि  ।  श्रवणे नासिके न गन्धाय न त्वचं न स्पर्शयेत्  ॥  अथ शैवं पदं यत्रतद्ब्रह्म तत्परायणम्  ।  तदभ्यासेन लभ्यते पूर्वजन्मार्चितात्मनः  ॥  अथ तैःसंभूतैर्वायुः संस्थाप्य हृदयं तपः  ।  ऊर्ध्वं प्रपद्यते देहाद्भित्त्वा मूर्धानम-व्ययम्  ॥  अथाऽयं मूर्धानमस्य देहैषा गतिर्गतिमताम्  ।  ये प्राप्य परमांगतिं भूयस्ते न निवर्तन्ते परात्परमवस्थात्परात्परमवस्थादिति  ॥  ५
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीया संन्यासोपनिषत्समाप्ता  ॥  १११
॥गोपीचन्दनोपनिषत्  ॥  ११२
॥गोपिकास्वान्तसंलीनं श्रीकृष्णाख्यं परं महः  ।ब्रह्मानन्दस्वरूपं तत्स्वमात्रमिति चिन्तये  ॥  १
॥ओ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  गोपी का नाम ।  संरक्षणी  । कुतः संरक्षणी  ।  लोकस्य नरकान्मृत्योर्भ-याच्च संरक्षणी  ।  चन्दनं तुष्टिकारणं च  ।  किं तुष्टिकारणम्  ।  ब्रह्मानन्दकार-णम्  ।  य एवंविद्वानेतदाख्यापयेद्य एतच्च धारयेद्गोपीचन्दनमृत्तिकाया निरुक्त्याधारणमातरेण च ब्रह्मलोके महीयते ब्रह्मलोके महीयत इति  ॥  १
॥  गोप्योनाम विष्णुपत्न्यः स्युस्तासां चन्दनमाह्लादनम्  ।  कश्चाह्लादः  ।  एष ब्रह्मानन्द-रूपः  ।  काश्च विष्णुपत्न्यो गोप्यो नाम  ।  या आत्मना ब्रह्मानन्दैकरूपंकृष्णाख्यं परं धामाजयंस्ता जगत्सृष्टिस्थित्यन्तकारिण्यः प्रकृतिमहदहमाद्यामहामायाः  ।  कश्च विष्णुः  ।  परं ब्रह्मैव विष्णुः  ।  कश्चाह्लादः  ।  गोपीचन्दन-संसक्तमानुषाणां पापसंहरणाच्छुद्धान्तःकरणानां ब्रह्मज्ञानप्राप्तिश्च  ।  य एवं----------------------६४३-
-वेदेत्युपनिषत्  ॥  २
॥  गोपीत्यग्र उच्यतां चन्दनं तु ततः पश्चात्  ।  गोपी-त्यक्षरद्वयं चन्दनं तु त्रियक्षरं तस्मादक्षरपञ्चकम्  ।  य एवविद्वान् गोपीचन्दनंधारयेदक्षयं पदमाप्नोति पञ्चत्वं न स पश्यति ततोऽमृतत्वमश्नुते ततोऽमृत-त्वमश्नुत इति  ॥  ३
॥  अथ मायाशबलितं ब्रह्मासीत्ततश्च महदाद्या ब्रह्मणोमहामायासम्मिलितात्  ।  पञ्चभूतेषु गन्धवतीयं पृथिव्यासीत्  ।  पृथिव्याश्चवैभवाद्वर्णभेदाः  ।  पीतवर्णा मृदो जायन्ते लोकानुग्रहार्थम्  ।  मायासहित-ब्रह्मसम्भोगवशादस्य चन्दनस्य वैभवम्  ।  य एवंविद्वान्यतिहस्ते दद्या-दनुपप्लवः सर्वमायुरेति  ।  ततः प्राजापत्यं रायस्पोषं गौष्पत्यं च  ।  यएतद्रहस्यं सायंप्रातर्ध्यायेदहोरात्रकृतं पापं नाशयति मृतो मोक्षमश्नुतैति  ॥  ४
॥  गोपीचन्दनपङ्केन ललाटं यस्तु लेपयेत्  ।  एकदण्डी त्रिदण्डीवा स वै मोक्षं समश्नुते  ॥  १
॥  गोपीचन्दनलिप्ताङ्गो यं यं पश्यति चक्षुषा  ।तं तं पूतं विजानीयाद्राजभिः सत्कृतो भवेत्  ॥  २
॥  ब्रह्महन्ता कृतघ्नश्चगोघ्नश्च गुरुतल्पगः  ।  तेषां पापानि नश्यन्ति गोपीचन्दनधारणात्  ॥  ३
॥गोपीचन्दनलिप्ताङ्गो म्रियते यत्र कुत्रचित्  ।  अभिव्याप्यायतो भूत्वा देवेन्द्र-पदमश्नुते  ॥  ४
॥  गोपीचन्दनलिप्ताङ्गं पुरुषं य उपासते  ।  एवं ब्रह्मादियोदेवास्तन्मुखास्तानुपासते  ॥  ५
॥  गोपीचन्दनलिप्ताङ्गः पुरुषो येन पूज्यते  ।विष्णुपूजितभूतित्वाद्विष्णुलोके महीयते  ॥  ६
॥  सदाचारः शुभाकल्पोमिताहारो जितेन्द्रियः  ।  गोपीचन्दनलिप्ताङ्गः साक्षाद्विष्णुमयो भवेत्  ॥  ७
॥गोपीचन्दनलिप्ताङ्गो व्रतं यस्तु समाचरेत्  ।  ततः कोटिगुणं पुण्यमित्येवंमुनिरब्रवीत्  ॥  ८
॥  गोपीचन्दनलिप्ताङ्गैर्जपदानादि यत्कृतम्  ।  न्यूनं संपूर्णतांयाति विधानेन विशेषतः  ॥  ९
॥  गोपीचन्दनमायुष्यं बलारोग्यविवर्धनम्  ।कामदं मोक्षदं चैव इत्येवं मुनयोऽब्रुवन्  ॥  १०
॥  अग्निष्टोमसहस्राणिवाजपेयशतानि च  ।  तेषां पुण्यमवाप्नोति गोपीचन्दनधारणात्  ॥  ११
॥गोपीचन्दनदानस्य नाश्वमेधकृतः फलम्  ।  न गङ्गया समं तीर्थं न शुद्धिर्गोपि-चन्दनात्  ॥  १२
॥  बहुनाऽत्र किमुक्तेन गोपीचन्दनमण्डनम्  ।  न तत्तुल्यंभवेल्लोके नात्र कार्या विचारणा  ॥  १३
॥  चन्दनं चापि गोपीनां केलिकुङ्कुम-सम्भवम्  ।  मण्डनात्पावनं नॄणां भुक्तिमुक्तिफलप्रदम्  ॥  १४
॥  कृष्णगोपी-रतोद्भूतं पापघ्नं गोपिचन्दनम्  ।  तत्प्रसादात्सर्वदैव चतुर्वर्गफलप्रदम्  ।तिलमात्रप्रदानेन काञ्चनाद्रिसमं फलम्  ॥  १५
॥  कुङ्कुमं कृष्णगोपीनां----------------------६४४-
-जलक्रीडासु सम्भृतम्  ।  गोपीचन्दनमित्युक्तं द्वारवत्यां सुरेश्वरैः  ॥  १६
॥कृष्णगोपीजलक्रीडाकुङ्कुमं चन्दनैर्युतम्  ।  तिलमात्रं प्रदायेदं पुनात्या दशमंकुलम्  ॥  १७
॥  गोपीचन्दनखण्डं तु चक्राकारं सुलक्षणम्  ।  विष्णुरूपमिदंपुण्यं पावनं पीतवर्णकम्  ॥  १८
॥  आपो वा अग्र आसन्  ।  तत्र प्रजापतिर्वा-युर्भूत्वाऽश्राम्यतेदं सृजेयमिति  ।  स तपोऽतप्यत  ।  तत ओङ्कारमपश्यत्  ।ततो व्याहृतीस्ततो गायत्रीम्  ।  गायत्र्या वेदास्तैरिदमसृजत  ।  धूममार्गविस्तृतंहि वेदार्थमभिसन्धाय चतुर्दश लोकानसृजत  ।  तत उपनिषदः श्रुतयआविर्बभूवुः  ।  अर्चिर्मार्गविस्तृतं वेदार्थमभिसन्धाय सर्वान्वेदान्स-रहस्योपनिषदङ्गान्ब्रह्मलोके स्थापयामास  ।  ताश्चोपादिशद्वैवस्वतेऽन्तरेसगुणं ब्रह्म चिद्घनानन्दैकरूपं पुरुषोत्तमरूपेण मथुरायां वसुदेवसद्मन्याबि-र्भविष्यति  ।  तत्र भवत्यः सर्वलोकोत्कृष्टसौन्दर्यक्रीडाभोगा गोपिकास्वरूपैःपरब्रह्मानन्दैकरूपं कृष्णं भजिष्यथ  ।  तत्र श्लोकाः--इति ब्रह्मवरं लब्ध्वा श्रुतयोब्रह्मश्लोकगाः  ।  कृष्णमाराधयामासुर्गोकुले धर्मसङ्कुले  ॥  १९
॥  श्रीकृष्णाख्यंपरं ब्रह्म गोपिकाः श्रुतयोऽभवन्  ।  एतत्सम्भोगसम्भूतं चन्दनं गोपीचन्दनंचन्दनं गोपीचन्दनमित्युपनिषत्  ॥  २०
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीया गोपीचन्दनोपनिषत्समाप्ता  ॥  ११२
॥सरस्वतीरहस्योपनिषत्  ॥  ११३
॥प्रतियोगिविनिर्मुक्तब्रह्मविद्यैकगोचरम्  ।अखण्डनिर्विकल्पं तद्रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  ऋषयो ह वै भगवन्तमाश्वलायनं संपूज्य पप्रच्छुः केनोपायेनतज्ज्ञानं तत्पदार्थावभासकम्  ।  यदुपासनया तत्त्वं जानासि भगवन्वद  ॥  १
॥सरस्वतीदशश्लोक्या सऋचा बीजमिश्रया  ।  स्तुत्वा जप्त्वा परां सिद्धिमलभंमुनिपुङ्गवाः  ॥  २
॥  ऋषय ऊचुः  ॥  कथं सारस्वतप्राप्तिः केन ध्यानेन सुव्रत  ।महासरस्वती येन तुष्टा भगवती वद  ॥  ३
॥  स होवाचाश्वलायनः  ।  अस्यश्रीसरस्वतीदशश्लोकीमहामन्त्रस्य  ।  अहमाश्वलायन ऋषिः  ।  अनुष्टुप् छन्दः  ।श्रीवागीश्वरी देवता  ।  यद्वागिति बीजम्  ।  देवीं वाचमिति शक्तिः  ।  प्रणो----------------------६४५-
-देवीति कीलकम्  ।  विनियोगस्तत्प्रीत्यर्थे  ।  श्रद्धा मेधा प्रज्ञा धारणा वाग्देवतामहासरस्वतीत्येतैरङ्गन्यासः  ॥  नीहारहारघनसारसुधाकराभां कल्याणदांकनकचम्पकदामभूषाम्  ।  उत्तुङ्गपीनकुचकुम्भमनोहराङ्गीं वाणीं नमामि मनसावचसा विभूत्यै  ॥  १
॥  ॐ प्रणो देवीत्यस्य मन्त्रस्य भरद्वाज ऋषिः  ।  गायत्रीछन्दः  ।  श्रीसरस्वती देवता  ।  प्रणवेन बीजशक्तिः कीलकम्  ।  इष्टार्थे विनि-योगः  ।  मन्त्रेण न्यासः  ॥  या वेदान्तार्थतत्त्वैकस्वरूपा परमार्थतः  ।  नामरूपा-त्मना व्यक्ता सा मां पातु सरस्वती  ॥  ॐ प्रणो देवी सरस्वती वाजेभिर्वा-जिनीवती  ।  धीनामवित्र्यवतु  ॥  १
॥  आ नो दिव इति मन्त्रस्य अत्रिरृषिः  ।त्रिष्टुप् छन्दः  ।  सस्रस्वती देवता  ।  ह्रीमिति बीजशक्तिः कीलकम्  ।  इष्टार्थेविनियोगः  ।  मन्त्रेण न्यासः  ॥  या साङ्गोपाङ्गवेदेषु चतुर्ष्वेकैव गीयते  ।  अद्वैताब्रह्मणः शक्तिः सा मां पातु सरस्वती  ॥  ह्रीं आ नो दिवो बृहतः पर्वतादासरस्वती यजतागंतु यज्ञम्  ।  हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचामुशती शृणोतु  ॥  २
॥  पावका न इति मन्त्रस्य  ।  मधुच्छन्द ऋषिः  ।  गायत्रीछन्दः  ।  सरस्वती देवता  ।  श्रीमिति बीजशक्तिः कीलकम्  ।  इष्टार्थे विनि-योगः  ।  मन्त्रेण न्यासः  ॥  या वर्णपदवाक्यार्थस्वरूपेणैव वर्तते  ।  अनादिनिध-नानन्ता सा मां पातु सरस्वती  ॥  श्रीं पावका नः सरस्वती वाजेभिर्वाजि-नीवती  ।  यज्ञं वष्टु धिया वसुः  ॥  ३
॥  चोदयित्रीति मन्त्रस्य मधुच्छन्दऋषिः  ।  गायत्री छन्दः  ।  सरस्वती देवता  ।  ब्लूमिति बीजशक्तिः कीलकम्  ।मन्त्रेण न्यासः  ॥  अध्यात्ममधिदैवं च देवानां सम्यगीश्वरी  ।  प्रत्यगास्ते वदन्तीया सा मां पातु सरस्वती  ॥  ब्लूं चोदयित्री सूनृतानां चेतन्ती सुमतीनाम्  ।यज्ञं दधे सरस्वती  ॥  ४
॥  महो अर्ण इति मन्त्रस्य मधुच्छन्द ऋषिः  ।  गायत्रीछन्दः  ।  सरस्वती देवता  ।  सौरिति बीजशक्तिः कीलकम्  ।  मन्त्रेण न्यासः  ।अन्तर्याम्यात्मना विश्वं त्रैलोक्यं या नियच्छति  ।  रुद्रादित्यादिरूपस्था यस्या-मावेश्य तां पुनः  ।  ध्यायन्ति सर्वरूपैका सा मां पातु सरस्वती  ।  सौः महोअर्णः सरस्वती प्रचेतयति केतुना  ।  धियो विश्वा विराजति  ॥  ५
॥  चत्वारिवागिति मन्त्रस्य उचथ्यपुत्र ऋषिः  ।  त्रिष्टुप् छन्दः  ।  सरस्वती देवता  ।  ऐमितिबीजशक्तिः कीलकम्  ।  मन्त्रेण न्यासः  ।  या प्रत्यग्दृष्टिभिर्जीवैर्व्यज्यमानाऽनुभूयते  ।व्यापिनी ज्ञप्तिरूपैका सा मां पातु सरस्वती  ॥  ऐं चत्वारि वाक् परिमिता पदानि----------------------६४६-
-तानि विदुर्ब्राह्मणा ये मनीषिणः  ।  गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचोमनुष्या वदन्ति  ॥  ६
॥  यद्वाग्वदन्तीति मन्त्रस्य भार्गव ऋषिः  ।  त्रिष्टुप्छन्दः  ।  सरस्वती देवता  ।  क्लीमिति बीजशक्तिः कीलकम्  ।  मन्त्रेण न्यासः  ।नामजात्यादिभिर्भेदैरष्टधा या विकल्पिता  ।  निर्विकल्पात्मना व्यक्ता सा मांपातु सरस्वती  ॥  क्लीं यद्वाग्वदन्त्यविचेतनानि राष्ट्री देवानां निषसाद मन्द्रा  ।चतस्र ऊर्जं दुदुहे पयांसि क्व स्विदस्याः परमं जगाम  ॥  ७
॥  देवीं वाचमितिमन्त्रस्य भार्गव ऋषिः  ।  त्रिष्टुप् छन्दः  ।  सरस्वती देवता  ।  सौरिति बीजशक्तिःकीलकम्  ।  मन्त्रेण न्यासः  ॥  व्यक्ताव्यक्तगिरः सर्वे वेदाद्या व्याहरन्ति याम्  ।सर्वकामदुघा धेनुः सा मां पातु सरस्वती  ॥  सौः देवीं वाचमजनयन्त देवास्तांविश्वरूपाः पशवो वदन्ति  ।  सा नो मन्द्रेषमूर्जं दुहाना धेनुर्वागस्मानुपसुष्टुतैतु  ॥  ८
॥  उत त्व इति मन्त्रस्य बृहस्पतिरृषिः त्रिष्टुप् छन्दः  ।  सरस्वतीदेवता  ।  समिति बीजशक्तिः कीलकम्  ।  मन्त्रेण न्यासः  ।  यां विदित्वाऽखिलंबन्धं निर्मथ्याखिलवर्त्मना  ।  योगी याति परं स्थानं सा मां पातु सर-स्वती  ॥  सं उत त्वः पश्यन्न ददर्श वाचमुत त्वः शृण्वन्न शृणोत्येनाम्  ।  उतोत्वस्मै तन्वं  १
विसस्रे जायेव पत्य उशती सुवासाः  ॥  ९
॥  अम्बितम इतिमन्त्रस्य गृत्समद ऋषिः  ।  अनुष्टुप् छन्दः  ।  सरस्वती देवता  ।  ऐमितिबीजशक्तिः कीलकम्  ।  मन्त्रेण न्यासः  ।  नामरूपात्मकं सर्वं यस्यामावेश्य तांपुनः  ।  ध्यायन्ति ब्रह्मरूपैका सा मां पातु सरस्वती  ॥  ऐं अम्बितमे नदी-तमे देवितमे सरस्वति  ।  अप्रशस्ता इव स्मसि प्रशस्तिमम्ब नस्कृधि  ॥  १०
॥चतुर्मुखमुखाम्भोजवनहंसवधूर्मम  ।  मानसे रमतां नित्यं सर्वशुक्ला सरस्वती॥  १
॥  नमस्ते शारदे देवि काश्मीरपुरवासिनि  ।  त्वामहं प्रार्थये नित्यंविद्यादानं च देहि मे  ॥  २
॥  अक्षसूत्राङ्कुशधरा पाशपुस्तकधारिणी  । मुक्ताहारसमायुक्ता वाचि तिष्ठतु मे सदा  ॥  ३
॥  कम्बुकण्ठी सुताम्रोष्ठी सर्वा-भरणभूषिता  ।  महासरस्वती देवी जिह्वाग्रे संनिविश्यताम्  ॥  ४
॥  या श्रद्धाधारणा मेधा वाग्देवी विधिवल्लभा  ।  भक्तिजिह्वाग्रसदना शमादिगुणदायिनी॥  ५
॥  नमामि यामिनीनाथलेखालंकृतकुन्तलाम्  ।  भवानीं भवसंताप-निर्वापणसुधानदीम्  ॥  ६
॥  यः कवित्वं निरातङ्कं भुक्तिमुक्ती च वाञ्छति  ।सोऽभ्यर्च्यैनां दशश्लोक्या नित्यं स्तौति सरस्वतीम्  ॥  ७
॥  तस्यैवं स्तुवतो----------------------६४७-
-नित्यं समभ्यर्च्य सरस्वतीम्  ।  भक्तिश्रद्धाभियुक्तस्य षण्मासात्प्रत्ययो भवेत्॥  ८
॥  ततः प्रवर्तते वाणी स्वेच्छया ललिताक्षरा  ।  गद्यपद्यात्मकैः शब्दै-रप्रमेयैर्विवक्षितैः  ॥  ९
॥  अश्रुतो बुध्यते ग्रन्थः प्रायः सारस्वतः कविः  ।इत्येवं निश्चयं विप्राः सा होवाच सरस्वती  ॥  १०
॥  आत्मविद्या मया लब्धाब्रह्मणैव सनातनी  ।  ब्रह्मत्वं मे सदा नित्यं सच्चिदानन्दरूपतः  ॥  ११
॥प्रकृतित्वं ततः सृष्टं सत्त्वादिगुणसाम्यतः  ।  सत्यमाभाति चिच्छाया दर्पणेप्रतिबिम्बवत्  ॥  १२
॥  तेन चित्प्रतिबिम्बेन त्रिविधा भाति सा पुनः  ।प्रकृत्यवच्छिन्नतया पुरुषत्वं पुनश्च ते  ॥  १३
॥  शुद्धसत्त्वप्रधानायां मायायांबिम्बितो ह्यजः  ।  सत्त्वप्रधाना प्रकृतिर्मायेति प्रतिपाद्यते  ॥  १४
॥  सा मायास्ववशोपाधिः सर्वज्ञस्येश्वरस्य हि  ।  वश्यमायत्वमेकत्वं सर्वज्ञत्वं च तस्य तु॥  १५
॥  सात्त्विकत्वात्समष्टित्वात्साक्षित्वाज्जगतामपि  ।  जगत्कर्तुमकर्तुं वाचान्यथा कर्तुमीशते  ॥  १६
॥  यः स ईश्वर इत्युक्तः सर्वज्ञत्वादिभिर्गुणैः  ।शक्तिद्वयं हि मायाया विक्षेपावृतिरूपकम्  ॥  १७
॥  विक्षेपशक्तिर्लिङ्गादिब्रह्माण्डान्तं जगत्सृजेत्  ।  अन्तर्दृग्दृश्ययोर्भेदं बहिश्च ब्रह्मसर्गयोः  ॥  १८
॥आवृणोत्यपरा शक्तिः सा संसारस्य कारणम्  ।  साक्षिणः पुरतो भातं लिङ्ग-देहेन संयुतम्  ॥  १९
॥  चितिच्छायासमावेशाज्जीवः स्याद्व्यावहारिकः  ।  अस्यजीवत्वमारोपात्साक्षिण्यप्यवभासते  ॥  २०
॥  आवृतौ तु विनष्टायां भेदेभातेऽपयाति तत्  ।  तथा सर्गब्रह्मणोश्च भेदमावृत्य तिष्ठति  ॥  २१
॥  याशक्तिस्तद्वशाद्ब्रह्म विकृतत्वेन भासते  ।  अत्राप्यावृतिनाशेन विभाति ब्रह्म-सर्गयोः  ॥  २२
॥  भेदस्तयोर्विकारः स्यात्सर्गे न ब्रह्मणि क्वचित्  ।  अस्ति भातिप्रियं रूपं नाम चेत्यंशपञ्चकम्  ॥  २३
॥  आद्यत्रयं ब्रह्मरूपं जगद्रूपं ततोद्वयम्  ।  अपेक्ष्य नामरूपे द्वे सच्चिदानन्दतत्परः  ॥  २४
॥  समाधिं सर्वदाकुर्याद्धृदये वाथ वा बहिः  ।  सविकल्पो निर्विकल्पः समाधिर्द्विविधो हृदि॥  २५
॥  दृश्यशब्दानुभेदेन स विकल्पः पुनर्द्विधा  ।  कामाद्याश्चित्तगा दृश्या-स्तत्साक्षित्वेन चेतनम्  ॥  २६
॥  ध्यायेद्दृश्यानुविद्धोऽयं समाधिः सवि-कल्पकः  ॥  असङ्गः सच्चिदानन्दः स्वप्रभो द्वैतवर्जितः  ॥  २७
॥  अस्मीतिशब्द-विद्धोऽयं समाधिः सविकल्पकः  ।  स्वानुभूतिरसावेशाद्दृश्यशब्दाद्यपेक्षितुः॥  २८
॥  निर्विकल्पः समाधिः स्यान्निवातस्थितदीपवत्  ।  हृदीव बाह्य-देशेऽपि यस्मिन्कस्मिंश्च वस्तुनि  ॥  २९
॥  समाधिराद्यसन्मात्रान्नामरूपपृथ-----------------------६४८-
-क्कृतिः  ।  स्तब्धीभावो रसास्वादात्तृतीयः पूर्ववन्मतः  ॥  ३०
॥  एतैः समा-धिभिः षड्भिर्नयेत्कालं निरन्तरम्  ।  देहाभिमाने गलिते विज्ञाते परमात्मनि  ।यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र परामृतम्  ॥  ३१
॥  भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छि-द्यन्ते सर्वसंशयाः  ।  क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे  ॥  ३२
॥मयि जीवत्वमीशत्वं कल्पितं वस्तुतो नहि  ।  इति यस्तु विजानाति स मुक्तोनात्र संशयः  ॥  ३३
॥  इत्युपनिषत्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इति सरस्वतीरहस्योपनिषत्समाप्ता  ॥  ११३
॥पिण्डोपनिषत्  ॥  ११४
॥पितॄणां हंसरूपाणां यन्ता श्रीमज्जनार्दनः  ।भवतापप्रणुत्त्यर्थं सततं तमहं श्रये  ॥  १
॥ॐ पूर्णमदः पूर्णमदमिति शान्तिः  ॥ॐ ॥  देवता ऋषयः सर्वे ब्रह्माणमिदमब्रुवन्  ।  मृतस्य दीयते पिण्डः कथंगृह्णन्त्यचेतसः  ॥  १
॥  भिन्ने पञ्चात्मके देहे गते पञ्चसु पञ्चधा  ।  हंसस्त्यक्त्वागतो देहं कस्मिँस्थाने व्यवस्थितः  ॥  २
॥  त्र्यहं वसति तोयेषु त्र्यहं वसतिचाग्निषु  ॥  त्र्यहमाकाशगो भूत्वा दिनमेकं तु वायुगः  ॥  ३
॥  प्रथमेन तुपिण्डेन कलानां तस्य संभवः  ।  द्वितीयेन तु पिण्डेन मांसत्वक्शोणितोद्भवः॥  ४
॥  तृतीयेन तु पिण्डेन मतिस्तस्याभिजायते  ।  चतुर्थेन तु पिण्डेनअस्थि मज्जा प्रजायते  ॥  ५
॥  पञ्चमेन तु पिण्डेन हस्ताङ्गुल्यः शिरो मुखम्  ।षष्ठेन कृतपिण्डेन हृत्कण्ठं तालु जायते  ॥  ६
॥  सप्तमेन तु पिण्डेन दीर्घमायुःप्रजायते  ।  अष्टमेन तु पिण्डेन वाचं पुष्यति वीर्यवान्  ॥  ७
॥  नवमेन तुपिण्डेन सर्वेन्द्रियसमाहृतिः  ।  दशमेन तु पिण्डेन भावानां प्लवनं तथा  ।पिण्डे पिण्डशरीरस्य पिण्डदानेन संभवः  ॥  ८
॥  हरिः ॐ तत्सदित्युपनिषत्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीया पिण्डोपनिषत्समाप्ता  ॥  ११४
॥----------------------६४९-
-महोपनिषत्  ॥  ११५
॥नारायणः परंब्रह्म सर्वेषां महसां महः  ।अभ्यासाद्यद्विपश्यन्ति सन्तः संसारभेषजम्  ॥  १
॥अथातो महोपनिषदमेव  ।  तदाहुरेको ह वै नारायण आसीन्न ब्रह्मा नईशानो नापो नाग्नीषोमौ नेमे द्यावापृथिवी न नक्षत्राणि न सूर्यः स एकाकीनर एव  ।  तस्य ध्यानान्तःस्थस्य यन्नःस्तोममुच्यते  ।  तस्मिन् पुरुषाश्चतुर्दशा-जायन्त एका कन्या  ।  दशेन्द्रियाणि मन एकादशम्  ।  तेजो द्वादशम्  ।  अह-ङ्कारस्त्रयोदशः  ।  प्राणाश्चतुर्दश आत्मा  ।  पञ्चदशी बुद्धिः  ।  पञ्चतन्मात्राणिपञ्चमहाभूतानि  ।  स एष पञ्चविंशकः पुरुषः  ।  तं पुरुषं पुरुषो निवेश्य  ।  नास्यप्रजा नसंवत्सरा जायन्ते संवत्सरादधि जायन्ते  ॥  १
॥इत्यथ पुनरेव नारायणः सोऽन्यत्कामो मनसा ध्यायेत तस्य ध्यानान्तः-स्थस्य ललाटात्त्र्यक्षः शूलपाणिः पुरुषोऽजायत बिभ्रच्छ्रियं सत्यं ब्रह्मचर्यंतपो वैराग्यं मन ऐश्वर्यं सप्रणवा व्याहृतय ऋग्यजुःसामाथर्वाङ्गिरसः सर्वाणिछन्दांसि तान्यङ्गेष्वाश्रितानि  ॥  २
॥अथ पुनरेव नारायणः सोऽन्यत्कामो मनसा ध्यायेत  ।  तस्य ध्यानान्तः-स्थस्य ललाटात्स्वेदोऽपतत्  ।  ता इमाः प्रतता आपस्तासु तेजो हिरण्मय-मण्डं तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत  ।  सोऽध्यायत पूर्वामुखो भूत्वा भूरितिव्याहृतिर्गायत्रं छन्द ऋग्वेदः  ।  पश्चिमामुखो भूत्वा भुव इति व्याहृतिस्त्रैष्टुभंछन्दो यजुर्वेदः  ।  उत्तरामुखो भूत्वा स्वरिति व्याहृतिर्जागतं छन्दः सामवेदः  ।दक्षिणामुखो भूत्वॐ जनदिति व्याहृत्यानुष्टुभं छन्दोऽथर्ववेदः  ।  ॐ सहस्रशीर्षंदेवं सहस्राक्षं विश्वशम्भुवम्  ।  विश्वतःपरमं नित्यं विश्वं नारायणं हरिम्  ।विश्वमेवेदं पुरुषं तं विश्वमुपजीवति  ।  ऋषिं विश्वेश्वरं देवं समुद्रेतं विश्वरूपि-णम्  ।  पद्मकोशप्रतीकाशं लम्बत्याकोशसन्निभम्  ।  हृदये चाप्यधोमुखं सन्ततेशीकराभिश्च  ।  तस्य मध्ये महानर्चिर्विश्वार्चिविश्वतोमुखम्  ।  तस्य मध्येवह्निशिखा अणीयोर्ध्वा व्यवस्थिता  ।  तस्यै शिखायै मध्ये पुरुषः परमात्माव्यवस्थितः  ।  स ब्रह्मा स ईशानः सोऽक्षरः परमः स्वराट्  ॥  ३
॥य इदं महोपनिषदं ब्राह्मणोऽधीतेऽश्रोत्रियः श्रोत्रियो भवत्यनुपनीत उप-नीतो भवति  ।  सोऽग्निपूतो भवति  ।  स वायुपूतो भवति  ।  स सूर्यपूतो भवति  ।----------------------६५०-
-स सोमपूतो भवति  ।  स सत्यपूतो भवति  ।  स सर्वपूतो भवति  ।  स सर्वैर्देवै-र्ज्ञातो भवति  ।  स सर्वैर्वेदैरनुध्यातो भवति  ।  स सर्वेषु तीर्थेषु स्नातो भवति  ।तेन सर्वैः क्रतुभिरिष्टं भवति  ।  गायत्र्याः षष्टिसहस्राणि जप्तानि भवन्ति  ।इतिहासपुराणानां रुद्राणां शतसहस्राणि जप्तानि भवन्ति  ।  प्रणवानामयुतंजप्तं भवति  ।  आ चक्षुषः पङ्क्तिं पुनात्यासप्तमात्पुरुषयुगात्पुनातीत्याह भगवानुहिरण्यगर्भः  ।  जाप्येनामृतत्वं गच्छत्यमृतत्वं गच्छतीति  ॥  ४
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीया महोपनिषत्समाप्ता  ॥  ११५
॥बह्वृचोपनिषत्  ॥  ११६
॥बह्वृचाख्यब्रह्मविद्यामहाखण्डार्थवैभवम्  ।अखण्डानन्दसाम्राज्यं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥ हरिः  ॐ  ॥  देवी ह्येकाग्र आसीत् सैव जगदण्डमसृजत्  ।  कामकलेतिविज्ञायते  ।  शृङ्गारकलेति विज्ञायते तस्या एव ब्रह्मा अजीजनत्  ।  विष्णुर-जीजनत्  ।  रुद्रोऽजीजनत्  ।  सर्वे मरुद्गणा अजीजनन्  ।  गन्धर्वाप्सरसःकिंनरा वादित्रवादिनः समन्तादजीजनन्  ।  भोग्यमजीजनत्  ।  सर्वमजीजनत्  ।सर्वं शाक्तिमजीजनत्  ।  अण्डजं स्वेदजमुद्भिज्जं शरायुजं यत्किंचैतत्प्राणि स्थावर-जङ्गमं मनुष्यमजीजनत्  ॥  सैषाऽपरा शक्तिः  ।  सैषा शांभवी विद्या कादि-विद्येति वा हादिविद्येति वा सादिविद्येति वा रहस्यम्  ।  ओमॐ वाचि प्रतिष्ठासैव पुरुत्रयं शरीरत्रयं व्याप्य बहिरन्तरवभासयन्ती देशकालवस्त्वन्त-रसङ्गान्महात्रिपुरसुन्दरी वै प्रत्यक् चितिः  ।  सैवात्मा ततोऽन्यदसत्यमनात्माअत एष ब्रह्मसंवित्तिर्भावाभावकलाविनिर्मुक्ता चिदाद्याद्वितीयब्रह्मसंवित्तिःसच्चिदानन्दलहरी महात्रिपुरसुन्दरी बहिरन्तरनुप्रविश्य स्वयमेकैव विभाति  ।यदस्ति सन्मात्रम्  ।  यद्विभाति चिन्मात्रम्  ।  यत्प्रयमानन्दं तदेतत्सर्वाकारामहात्रिपुरसुन्दरी  ।  त्वं चाहं च सर्वं विश्वं सर्वदेवता  ।  इतरत्सर्वं महात्रिपुर-----------------------६५१-
-सुन्दरी  ।  सत्यमेकं ललिताख्यं वस्तु तदद्वितीयमखण्डार्थं परं ब्रह्म  ।  पञ्चरूप-परित्यागादस्वरूपप्रहाणतः  ।  अधिष्ठानं परं तत्त्वमेकं सच्छिष्यते महत्  ॥इति  ।  प्रज्ञानं ब्रह्मेति वा अहं ब्रह्मास्मीति वा भाष्यते  ।  तत्त्वमसीत्येव संभा-ष्यते  ।  अयमात्मा ब्रह्मेति वा ब्रह्मैवाहमस्मीति वा योऽहमस्मि वा सोऽह-मस्मीति वा योऽसौ सोऽहमस्मीति वा या भाष्यते सैषा षोडशी श्रीविद्यापञ्चदशाक्षरी श्रीमहात्रिपुरसुन्दरी बालाम्बिकेति बगलेति वा मातङ्गीतिस्वयंवरकल्याणीति भुवनेश्वरीति चामुण्डेति चण्डेति वाराहीति तिरस्करि-णीति राजमातङ्गीति वा शुकश्यामलेति वा लघुश्यामलेति वा अश्वारूढेतिवा प्रत्यङ्गिरा धूमावती सावित्री सारस्वती ब्रह्मानन्दकलेति  ।  ऋचो अक्षरेपरमे व्योमन् यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः  ।  यस्तन्न वेद किमृचा करि-ष्यति  ।  य इत्तद्विदुस्त इमे समासते  ॥  इत्युपनिषात्  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥इति बह्वृचोपनिषत्समाप्ता  ॥  ११६
॥आश्रमोपनिषात्  ॥  ११७
॥सर्वाश्रमाः समभवन् यस्मात्सोऽयं जनार्दनः  ।कैवल्यावाप्तये भूयात्सदाचाररतान्हि तान्  ॥  १
॥ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथातश्चत्वार आश्रमाः षोडशभेदा भवन्ति  ।  तत्र ब्रह्मचारिण-श्चतुर्विधा भवन्ति गायत्रो ब्राह्मणः प्राजापत्यो बृहन्निति  ।  य उपनयनादूर्ध्वंत्रिरात्रमक्षारलवणाशी गायत्रीमन्त्रे स गायत्रः  ।  योऽष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणिवेदब्रह्मचर्यं चरेत्प्रतिवेदं द्वादश वा यावद्ग्रहणान्तं वा वेदस्य स ब्राह्मणः  ।स्वदारनिरत ऋतुकालाभिगामी सदा परदारवर्जी प्राजापत्यः  ।  अथवाचतुर्विंशतिवर्षाणि गुरुकुलवासी ब्राह्मणोऽष्टाचत्वारिंशद्वर्षवासी च प्राजा-पत्यः  ।  आ प्रायणाद्गुरोरपरित्यागी नैष्टिको बृहन्निति  ॥  १
॥  गृहस्था अपिचतुर्विधा भवन्ति--वार्ताकवृत्तयः शालीनवृत्तयो यायावरा घोरसंन्यासिका-श्चेति  ।  तत्र वार्ताकवृत्तयः कृषिगोरक्षवाणिज्यमगर्हितमुपयुञ्जानाः शत-संवत्सराभिः क्रियाभिर्यजन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते  ।  शालीनवृत्तयो यजन्तो न----------------------६५२-
-याजयन्तोऽधीयाना नाध्यापयन्तो ददतो न प्रतिगृह्णन्तः शतसंवत्सराभिःक्रियाभिर्यजन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते  ।  यायावरा यजन्तो याजयन्तोऽधीयानाअध्यापयन्तो ददतः प्रतिगृह्णन्तः शतसंवत्सराभिः क्रियाभिर्यजन्त आत्मानंप्रार्थयन्ते  ।  घोरसंन्यासिका उद्धृतपरिपूताभिरद्भिः कार्यं कुर्वन्तः प्रतिदिव-समाहृतोञ्छवृत्तिमुपयुञ्जानाः शतसंवत्सराभिः क्रियाभिर्यजन्त आत्मानंप्रार्थयन्ते  ॥  २
॥  वानप्रस्था अपि चतुर्विधा भवन्ति वैखानसा उदुम्बराबालखिल्याः फेनपाश्चेति  ।  तत्र वैखानसा अकृष्टपच्यौषधिवनस्पतिभिर्ग्राम-बहिष्कृताभिरग्निपरिचरणं कृत्वा पञ्चमहायज्ञक्रियां निर्वर्तयन्त आत्मानंप्रार्थयन्ते  ।  उदुम्बराः प्रातरुत्थाय यां दिशमभिप्रेक्षन्ते तदाहृतोदुम्बरबदर-नीवारश्यामाकैरग्निपरिचरणं कृत्वा पञ्चमहायज्ञक्रियां निर्वर्तयन्त आत्मानंप्रार्थयन्ते  ।  बालखिल्या जटाधराश्चीरचर्मवल्कलपरिवृताः कार्तिक्यां पौर्णमास्यांपुष्पफलमुत्सृजन्तः शेषानष्टौ मासान् वृत्त्युपार्जनं कृत्वाऽग्निपरिचरणं कृत्वापञ्चमहायज्ञक्रियां निर्वर्तयन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते  ।  फेनपा उन्मत्तकाःशीर्णपर्णफलभोजिनो यत्र यत्र वसन्तोऽग्निपरिचरणं कृत्वा पञ्चमहायज्ञक्रियांनिर्वर्तयन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते  ॥  ३
॥  परिव्राजका अपि चतुर्विधा भवन्ति--कुटीचरा बहूदका हंसाः परमहंसाश्चेति  ।  तत्र कुटीचराः स्वपुत्रगृहेषुभिक्षाचर्यं चरन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते  ।  बहूदकास्त्रिदण्डकमण्डलुशिक्यपक्ष-जलपवित्रपात्रपादुकासनशिखायज्ञोपवीतकौपीनकाषायवेषधारिणः साधुवृत्तेषुब्राह्मणकुलेषु भैक्षाचर्यं चरन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते  ।  हंसा एकदण्डधराःशिखावर्जिता यज्ञोपवीतधारिणः शिक्यकमण्डलुहस्ता ग्रामैकरात्रवासिनोनगरे तीर्थेषु पञ्चरात्रं वसन्त एकरात्रद्विरात्रकृच्छ्रचान्द्रायणादि चरन्तआत्मानं प्रार्थयन्ते  ।  परमहंसा नदण्डधरा मुण्डाः कन्थाकौपीनवाससो-ऽव्यक्तलिङ्गा अव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्मत्तवदाचरन्तस्त्रिदण्डकमण्डलु-शिक्यपक्षजलपवित्रपात्रपादुकासनशिखायज्ञोपवीतानां त्यागिनः शून्यागार-देवगृहवासिनो न तेषां धर्मो नाधर्मो न चानृतं सर्वंसहाः सर्वसमाः सम-लोष्टाश्मकाञ्चना यथोपपन्नचातुर्वर्ण्यभैक्षाचर्यं चरन्त आत्मानं मोक्षयन्तआत्मानं मोक्षयन्त इति  ॥  ४
॥  ॐ तत्सदित्युपनिषत्  ॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥इत्याथर्वणीयाश्रमोपनिषत्समाप्ता  ॥  ११७
॥----------------------६५३-
-सौभाग्यलक्ष्म्युपनिषत्  ॥  ११८
॥सौभाग्यलक्ष्मीकैवल्यविद्यावेद्यसुखाकृति  ।त्रिपान्नारायणानन्दरामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अथ भगवन्तं देवा ऊचुर्हे भगवन्नः कथय सौभाग्यलक्ष्मी-विद्याम्  ।  तथेत्यवोचद्भगवानादिनारायणः सर्वे देवा यूयं सावधानमनसो भूत्वाशृणुत तुरीयरूपां तुरीयातीतां सर्वोत्कटां सर्वमन्त्रासनगतां पीठोपपीठ-देवतापरिवृतां चतुर्भुजां श्रियं हिरण्यवर्णामिति पञ्चदशर्ग्भिर्ध्यायेत्  ।  अथपञ्चदश ऋगात्मकस्य श्रीसूक्तस्यानन्दकर्दमचिक्लीतेन्दिरासुता ऋषयः  ।  श्री-रिष्याद्या ऋचः चतुर्दशानामृचामानन्दाऋषयः  ।  हिरण्यवर्णाद्याद्यत्रयस्यानुष्टुप्छन्दः  ।  कांसोऽस्मीत्यस्य बृहती छन्दः  ।  तदन्ययोर्द्वयोस्त्रिष्टुप्  ।  पुनरष्टकस्यानु-ष्टुप्  ।  शेषस्य प्रस्तारपङ्क्तिः  ।  श्र्यग्निर्देवता  ।  हिरण्यवर्णामिति बीजम्  ।  कांसोऽ-स्मीति शक्तिः  ।  हिरण्मया चन्द्रा रजतस्रजा हिरण्या हिरण्यवर्णेति प्रणवादि-नमोऽन्तैश्चतुर्थ्यन्तैरङ्गन्यासः  ।  अथ वक्त्रत्रयैरङ्गन्यासः  ।  मस्तकलोचनाश्रुघ्राण-वदनकण्ठबाहुद्वयहृदयनाभिगुह्यपायूरुजानुजङ्घेषु श्रीसूक्तैरेव क्रमशो न्यसेत्  ।अरुणकमलसंस्था तद्रजःपुञ्जवर्णा करकमलधृतेष्टाऽभीतियुग्माम्बुजा च  ।  मणि-कटकविचित्रालंकृताकल्पजालैः सकलभुवनमाता संततं श्रीः श्रियै नः॥  १
॥  तत्पीठकर्णिकायां ससाध्यं श्रीबीजम्  ।  वस्वादित्यकलापद्मेषु श्रीसू-क्तगतार्धार्धर्चा तद्बहिर्यः शुचिरिति मातृकया च श्रियं यन्त्राङ्गदशकं चविलिख्य श्रियमावाहयेत्  ।  अङ्गैः प्रथमा वृतिः  ।  पद्मादिभिर्द्वितीया  ।  लोके-शैस्तृतीया  ।  तदायुधैस्तुरीया वृतिर्भवति  ।  श्रीसूक्तैराहनादि  ।  षोडशस-हस्रजपः  ।  सौभाग्यरमैकाक्षर्या भृगुनिचृद्गायत्री  ।  श्रिय ऋष्यादयः  ।  शमितिबीजशक्तिः  ।  श्रीमित्यादि षडङ्गम्  ।  भूयाद्भूयो द्विपद्माभयवरदकरा तप्त-कार्तस्वराभा शुभ्राभ्राभेभयुग्मद्वयकरघृतकुम्भाद्भिरासिच्यमाना  ।  रक्तौघा-बद्धमौलिर्विमलतरदुकूलार्तवालेपनाढ्या पद्माक्षी पद्मनाभोरसि कृतवसतिःपद्मगा श्रीः श्रियै नः  ॥  १
॥  तत्पीठम्  ।  अष्टपत्रं वृत्तत्रयं द्वादशराशिखण्डंचतुरस्रं रमापीठं भवति  ।  कर्णिकायां ससाध्यं श्रीबीजम्  ।  विभूतिरुन्नतिःकान्तिः सृष्टिः कीर्तिः सन्नतिर्व्युष्टिः सत्कृष्टिरृद्धिरिति प्रणवादिनमोन्तै-श्चतुर्थ्यन्तैर्नवशक्तिं यजेत्  ।  अङ्गे प्रथमा वृतिः  ।  वासुदेवादिभिर्द्वितीया  ।----------------------६५४-
-बालाक्यादिभिस्तृतीया  ।  इन्द्रादिभिश्चतुर्थी भवति  ।  द्वादशलक्षजपः  ।श्रीलक्ष्मीर्वरदा विष्णुपत्नी वसुप्रदा हिरण्यरूपा स्वर्णमालिनी रजतस्रजास्वर्णप्रभा स्वर्णप्राकारा पद्मवासिनी पद्महस्ता पद्मप्रिया मुक्तालंकाराचन्द्रसूर्या बिल्वप्रिया ईश्वरी भुक्तिर्भुक्तिर्विभूतिरृद्धिः समृद्धिः कृष्टिःपुष्टिर्धनदा धनेश्वरी श्रद्धा भोगिनी भोगदा सावित्री धात्री विधा-त्रीत्यादिप्रणवादिनमोन्ताश्चतुर्थ्यन्ता मन्त्राः  ।  एकाक्षरवदङ्गादिपीठम्  ।लक्षजपः  ।  दशांशं तर्पणम्  ।  दशांशं हवनम्  ।  द्विजतृप्तिः  ।  निष्का-मानामेव श्रीविद्यासिद्धिः  ।  न कदापि सकामानामिति  ॥  १
॥  अथ हैनंदेवा ऊचुस्तुरीयया मायया निर्दिष्टं तत्त्वं ब्रूहीति  ।  तथेति स होवाच  ।योगेन योगो ज्ञातव्यो योगो योगात्प्रवर्धते  ।  योऽप्रमत्तस्तु योगेन स योगीरमते चिरम्  ॥  १
॥  समापय्य निद्रां सुजीर्णेऽल्पभोजी श्रमत्याज्यबाधेविविक्ते प्रदेशे  ।  सदा शीतनिस्तृष्ण एष प्रयत्नोऽथ वा प्रणरोधो निजाभ्या-समार्गात्  ॥  २
॥  वक्त्रेणापूर्य वायुं हुतवहनिलयेऽपानमाकृष्य धृत्वा स्वाङ्गुष्ठा-द्यङ्गुलीभिर्वरकरतलयोः षड्भिरेवं निरुध्य  ।  श्रोत्रे नेत्रे च नासापुटयुग-लमथोऽनेन मार्गेण सम्यक्पश्यन्ति प्रत्ययांशं प्रणवबहुविधध्यानसंलीन-चित्ताः  ॥  ३
॥  श्रवणमुखनयननासानिरोधनेनैव कर्तव्यम्  ।  शुद्धसुषुम्ना-सरणौ स्फुटममलं श्रूयते नादः  ॥  ४
॥ विचित्रघोषसंयुक्तानाहते श्रूयतेध्वनिः  ।  दिव्यदेहश्च तेजस्वी दिव्यगन्धोऽप्यरोगवान्  ॥  ५
॥  संपूर्णहृदयःशून्ये त्वारम्भे योगवान्भवेत्  ।  द्वितीया विघटीकृत्य वायुर्भवति मध्यगः॥  ६
॥  दृढासनो भवेद्योगी पद्माद्यासनसंस्थितः  ।  विष्णुग्रन्थेस्ततो भेदात्परमा-नन्दसंभवः  ॥  ७
॥  अतिशून्यो विमर्दश्च भेरीशब्दस्ततो भवेत्  ।  तृतीयांयत्नतो भित्त्वा निनादो मर्दनध्वनिः  ॥  ८
॥  महाशून्यं ततो याति सर्वसिद्धि-समाश्रयम्  ।  चित्तानन्दं ततो भित्त्वा सर्वपीठगतानिलः  ॥  ९
॥  निष्पत्तौवैष्णवः शब्दः क्वणतीति क्वणो भवेत्  ।  एकीभूतं तदा चित्तं सनकादिमुनी-डितम्  ॥  १०
॥  अन्तेऽनन्तं समारोप्य खण्डेऽखण्डं समर्पयन्  ।  भूमानंप्रकृतिं ध्यात्वा कृतकृत्योऽमृतो भवेत्  ॥  ११
॥  योगेन योगं संरोध्य भावंभावेन चाञ्जसा  । निर्विकल्पं परं तत्त्वं सदा भूत्वा परं भवेत्  ॥  १२
॥  अहं-भावं परित्यज्य जगद्भावमनीदृशम्  ।  निर्विकल्पे स्थितो विद्वान्भूयो नाप्य-नुशोचति  ॥  १३
॥  सलिले सैन्धवं यद्वत्साम्यं भवति योगतः  ।  तथात्ममन-सोरैक्यं समाधिरभिधीयते  ॥  १४
॥  यदा संक्षीयते प्राणो मानसं च प्रली-यते  ।  तदा समरसत्वं यत्समाधिरभिधीयते  ॥  १५
॥  यत्समत्वं तयोरत्र----------------------६५५-
-जीवात्मपरमात्मनोः  ।  समस्तनष्टसंकल्पः समाधिरभिधीयते  ॥  १६
॥  प्रभा-शून्यं मनःशून्यं बुद्धिशून्यं निरामयम्  ।  सर्वशून्यं निराभासं समाधिरभि-धीयते  ॥  १७
॥  स्वयमुच्चलिते देहे देही नित्यसमाधिना  ।  निश्चलं तं विजा-नीयात्समाधिरभिधीयते  ॥  १८
॥  यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र परं पदम्  ।तत्र तत्र परं ब्रह्म सर्वत्र समवस्थितम्  ॥  १९
॥  इति  ॥  २
॥  अथ हैनं देवाऊचुर्नवचक्रविवेकमनुब्रूहीति  ।  तथेति स होवाच आधारे ब्रह्मचक्रं त्रिरावृतंभगमण्डलाकारम्  ।  तत्र मूलकन्दे शक्तिः पावकाकारं ध्यायेत्  ।  तत्रैव काम-रूपपीठं सर्वकामप्रदं भवति  ।  इत्याधारचक्रम्  ।  द्वितीयं स्वाधिष्ठानचक्रं षड्-दलम्  ।  तन्मध्ये पश्चिमाभिमुखं लिङ्गं प्रवालाङ्कुरसदृशं ध्यायेत्  ।  तत्रैवो-ड्याणपीठं जगदाकर्षणसिद्धिदं भवति  ।  तृतीयं नाभिचक्रं पञ्चावर्तं सर्पकुटि-लाकारम्  ।  तन्मध्ये कुण्डलिनीं बालार्ककोटिप्रभां तडित्प्रभां तनुमध्यांध्यायेत्  ।  सामर्थ्यशक्तिः सर्वसिद्धिप्रदा भवति  ।  मणिपूरकचक्रं हृदयचक्रम्  ।अष्टदलमधोमुखम्  ।  तन्मध्ये ज्योतिर्मयलिङ्गाकारं ध्यायेत्  ।  सैव हंसकलासर्वप्रिया सर्वलोकवश्यकरी भवति  ।  कण्ठचक्रं चतुरङ्गुलम्  ।  तत्र वामे इडाचन्द्रनाडी दक्षिणे पिङ्गला सूर्यनाडी तन्मध्ये सुषुम्नां श्वेतवर्णां ध्यायेत्  ।  यएवं वेदानाहता सिद्धिदा भवति  ।  तालुचक्रम्  ।  तत्रामृतधाराप्रवाहः  ।  घण्टि-कालिङ्गमूलचक्ररन्ध्रे राजदन्तावलम्बिनीविवरं दशद्वादशारम्  ।  तत्र शून्यंध्यायेत्  ।  चित्तलयो भवति  ।  सप्तमं भ्रूचक्रमङ्गुष्टमात्रम्  ।  तत्र ज्ञाननेत्रंदीपशिखाकारं ध्यायेत्  ।  तदेव कपालकन्दवाक्सिद्धिदं भवति  ।  आज्ञाचक्र-मष्टमम्  ।  ब्रह्मरन्ध्रं निर्वाणचक्रम्  ।  तत्र सूचिकागृहेतरं धूम्रशिखाकारंध्यायेत्  ।  तत्र जालन्धरपीठं मोक्षप्रदं भवतीति परब्रह्मचक्रम्  ।  नवममाकाश-चक्रम्  ।  तत्र षोडशदलपद्ममूर्ध्वमुखं तन्मध्यकर्णिकात्रिकूटाकारम्  ।तन्मध्ये ऊर्ध्वशक्तिः  ।  तां पश्यन्ध्यायेत्  ।  तत्रैव पूर्णगिरिपीठं सर्वेच्छालिद्धि-साधनं भवति  ।  सौभाग्यलक्ष्म्युपनिषदं नित्यमधीते सोऽग्निपूतो भवति  ।  सवायुपूतो भवति  ।  स सकलधनधान्यसत्पुत्रकलत्रहयभूगजपशुमहिषीदासी-दासयोगज्ञानवान्भवति  ।  न स पुनरावर्तते न स पुनरावर्तत इत्युपनिषत्  ॥ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥  हरिः ॐ तत्सत्  ॥इति श्रीसौभाग्यलक्ष्म्युपनिषत्समाप्ता  ॥  ११८
॥----------------------६५६-
-योगशिखोपनिषत्  ॥  ११९
॥योगीश्वरं रमानाथं सच्चिदानन्दविग्रहम्  ।योगशास्त्रप्रवक्तारं नौमि कैवल्यप्राप्तये  ॥  १
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥ॐ योगशिखां प्रवक्ष्यामि सर्वज्ञानेषु चोत्तमाम्  ।  यदा तु ध्यायते मन्त्रंगात्रकम्पोऽभिजायते  ॥  १
॥  आसनं पद्मकं बद्ध्वा यच्चान्यद्वापि रोचते  ।कुर्यान्नासाग्रदृष्टिं च हस्तौ पादौ च संयतौ  ॥  २
॥  मनः सर्वत्र संयम्य ॐकारंतत्र चिन्तयेत्  ।  ध्यायेत सततं प्राज्ञो हृत्कृत्वा परमेष्ठिनम्  ॥  ३
॥  एक-स्तम्भे नवद्वारे त्रिस्थूणे पञ्चदैवते  ।  ईदृशे तु शरीरे वा मतिमानुपलक्षयेत्॥  ४
॥  आदित्यमण्डलं दिव्यं रश्मिज्वालासमाकुलम्  ।  तस्य मध्यगतो वह्निःप्रज्वलेद्दीपवर्तिवत्  ॥  ५
॥इति योगशिखोपनिषत्सु प्रथमः खण्डः  ॥  १
॥दीपशिखायां या मात्रा सा मात्रा परमेष्ठिनः  ॥  १
॥ भिन्दन्ति योगिनःसूर्यं योगाभ्यासेन वै पुनः  ॥  २
॥  द्वितीयं सुषुम्नाद्वारं परिशुद्धं विसर्पति  ।कपालसंपुटं भित्त्वा ततः पश्यन्ति तत्परम्  ॥  ३
॥इति योगशिखोपनिषत्सु द्वितीयः खण्डः  ॥  २
॥अथ न ध्यायेज्जन्तुरालस्याच्च प्रमादतः  ।  यदि त्रिकालमावर्तेत्स गच्छे-त्परमं पदम्  ॥  १
॥  पुण्यमेतत्समासाद्य संक्षेपात्कथितं मया  ।  लब्धयोगेनबोद्धव्यं प्रसन्नं परमेष्ठिनम्  ॥  २
॥  जन्मान्तरसहस्रेषु यदा नाश्नाति किल्बि-षम्  ।  तदा पश्यन्ति योगेन संसारच्छेदनं परं संसारच्छेदनं परमिति  ॥  ३
॥इति योगशिखोपनिषत्सु तृतीयः खण्डः  ॥  ३
॥ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥  इत्याथर्वणीया योगशिखोपनिषत्समाप्ता  ॥  ११९
॥----------------------६५७-
-मुक्तिकोपनिषत्  ॥  १२०
॥ईशाद्यष्टोत्तरशतवेदान्तपटलाशयम्  ।मुक्तिकोपनिषद्वेद्यं रामचन्द्रपदं भजे  ॥  १
॥हरिः ॐ पूर्णमद इति शान्तिः  ॥हरिः ॐ  ॥  अयोध्यानगरे रम्ये रत्नमण्डपमध्यमे  ।  सीताभरतसौमित्रिशत्रु-घ्नाद्यैः समन्वितम्  ॥  १
॥  सनकाद्यैर्मुनिगणैर्वसिष्ठाद्यैः शुकादिभिः  ।  अन्यै-र्भागवतैश्चापि स्तूयमानमहर्निशम्  ॥  २
॥  धीविक्रियासहस्राणां साक्षिणं निर्वि-कारिणम्  ।  स्वरूपध्याननिरतं समाधिविरमे हरिम्  ॥  ३
॥  भक्त्या शुश्रूषयारामं स्तुवन्पप्रच्छ मारुतिः  ।  राम त्वं परमात्मासि सच्चिदानन्दविग्रहः  ॥  ४
॥इदाणीं त्वां रघुश्रेष्ठ प्रणमामि मुहुर्मुहुः  ।  त्वद्रूपं ज्ञातुमिच्छामि तत्त्वतो राममुक्तये  ॥  ५
॥  अनायासेन येनाहं मुच्येयं भवबन्धनात्  ।  कृपया वद मेराम येन मुक्तो भवाम्यहम्  ॥  ६
॥  साधु पृष्टं महाबाहो वदामि शृणुतत्त्वतः  ।  वेदान्ते सुप्रतिष्ठोऽहं वेदान्तं समुपाश्रय  ॥  ७
॥  वेदान्ताः के रघुश्रेष्ठवर्तन्ते कुत्र ते वद  ।  हनूमञ्छृणु वक्ष्यामि वेदान्तस्थितिमञ्जसा  ॥  ८
॥निःश्वासभूता मे विष्णोर्वेदा जाताः सुविस्तराः  ।  तिलेषु तैलवद्वेदे वेदान्तःसुप्रतिष्ठितः  ॥  ९
॥  राम वेदाः कतिविधास्तेषां शाखाश्च राघव  ।  तासूपनि-षदः काः स्युः कृपया वद तत्त्वतः  ॥  १०
॥  श्रीराम उवाच  ।  ऋग्वेदादि-विभागेन वेदाश्चत्वार ईरिताः  ।  तेषां शाखा ह्यनेकाः स्युस्तासूपनिषदस्तथा॥  ११
॥  ऋग्वेदस्य तु शाखाः स्युरेकविंशतिसंख्यकाः  ।  नवाधिकशतं शाखायजुषो मारुतात्मज  ॥  १२
॥  सहस्रसंख्यया जाताः शाखाः साम्नः परन्तप  ।अथर्वणस्य शाखाः स्युः पञ्चाशद्भेदतो हरे  ॥  १३
॥  एकैकस्यास्तु शाखायाएकैकोपनिषन्मता  ।  तासामेकामृचं यश्च पठते भक्तितो मयि  ॥  १४
॥  समत्सायुज्यपदवीं प्राप्नोति मुनिदुर्लभाम्  ।  राम केचिन्मुनिश्रेष्ठ मुक्तिरेकेतिचक्षिरे  ॥  १५
॥  केचित्त्वन्नामभजनात्काश्यां तारोपदेशतः  ।  अन्ये तु सांख्ययोगेनभक्तियोगेन चापरे  ॥  १६
॥  अन्ये वेदान्तवाक्यार्थविचारात्परमर्षयः  ।  सालो-क्यादिविभागेन चतुर्धा मुक्तिरीरिता  ॥  १७
॥  स होवाच श्रीरामः  ।  कैवल्य-मुक्तिरेकैव पारमार्थिकरूपिणी  ।  दुराचाररतो वापि मन्नामभजनात्कपे  ॥  १८
॥----------------------६५८-
-सालोक्यमुक्तिमाप्नोति न तु लोकान्तरादिकम्  ।  काश्यां तु ब्रह्मनालेऽस्मि-न्मृतो मत्तारमाप्नुयात्  ॥  १९
॥  पुनरावृत्तिरहितां मुक्तिं प्राप्नोति मानवः  ।यत्र कुत्रापि वा काश्यां मरणे स महेश्वरः  ॥  २०
॥  जन्तोर्दक्षिणकर्णे तुमत्तारं समुपादिशेत्  ।  निर्धूताशेषपापौघो मत्सारूप्यं भजत्ययम्  ॥  २१
॥सैव सालोक्यसारूप्यमुक्तिरित्यभिधीयते  ।  सदाचाररतो भूत्वा द्विजो नित्य-मनन्यधीः  ॥  २२
॥  मयि सर्वात्मके भावो मत्सामीप्यं भजत्ययम्  ।  सैवसालोक्यसारूप्यसामीप्या मुक्तिरिष्यते  ॥  २३
॥  गुरूपदिष्टमार्गेण ध्यायन्म-द्गुणमव्ययम्  ।  मत्सायुज्यं द्विजः सम्यग्भजेद्भ्रमरकीटवत्  ॥  २४
॥  सैवसायुज्यमुक्तिः स्याद्ब्रह्मानन्दकरी शिवा  ।  चतुर्विधा तु या मुक्तिर्मदुपासनयाभवेत्  ॥  २५
॥  इयं कैवल्यमुक्तिस्तु केनोपायेन सिध्यति  ।  मांण्डूक्यमेकमे-बालं मुमुक्षूणां विमुक्तये  ॥  २६
॥  तथाप्यसिद्धं चेज्ज्ञानं दशोपनिषदं पठ  ।ज्ञानं लब्ध्वाऽचिरादेव मामकं धाम यास्यसि  ॥  २७
॥  तथापि दृढता नोचेद्विज्ञानस्याञ्जनासुत  ।  द्वात्रिंशाख्योपनिषदं समभ्यस्य निवर्तय  ॥  २८
॥विदेहमुक्ताविच्छा चेदष्टोत्तरशतं पठ  ।  तासां क्रमं सशान्तिं च शृणु वक्ष्यामितत्त्वतः  ॥  २९
॥  ईशकेनकठप्रश्नमुण्डमाण्डूक्यतित्तिरिः  । ऐररेयं च छान्दोग्यंबृहदारण्यकं तथा  ॥  ३०
॥  ब्रह्मकैवल्यजाबालश्वेताश्वो हंस आरुणिः  ।  गर्भोनारायणो हंसो बिन्दुर्नादशिरःशिखा  ॥  ३१
॥  मैत्रायणी कौषीतकी बृहज्जाबा-लतापनी  ।  कालाग्निरुद्रमैत्रेयी सुबालक्षुरिमन्त्रिका  ॥  ३२
॥  सर्वसारं निरा-लम्बं रहस्यं वज्रसूचिकम्  ।  तेजोनादध्यानविद्यायोगतत्त्वात्मबोधकम्  ॥  ३३
॥परिव्राट् त्रिशिखी सीता चूडा निर्वाणमण्डलम्  ।  दक्षिणा शरभं स्कन्दंमहानारायणाह्वयम्  ॥  ३४
॥  रहस्यं रामतपनं वासुदेवं च मुद्गलम्  ।शाण्डिल्यं पैङ्गलं भिक्षुमहच्छारीरकं शिखा  ॥  ३५
॥  तुरीयातीतसंन्यासपरि-व्राजाक्षमालिका  ।  अव्यक्तैकाक्षरं पूर्णा सूर्याक्ष्यध्यात्मकुण्डिका  ॥  ३६
॥सावित्र्यात्मा पाशुपतं परं ब्रह्मावधूतकम्  ।  त्रिपुरातपनं देवीत्रिपुरा कठ-भावना  ।  हृदयं कुण्डली भस्म रुद्राक्षगणदर्शनम्  ॥  ३७
॥  तारसारमहावा-क्यपञ्चब्रह्माग्निहोत्रकम्  ।  गोपालतपनं कृष्णं याज्ञवल्क्यं वराहकम्  ॥  ३८
॥शाट्यायनी हयग्रीवं दत्तात्रेयं च गारुडम्  ।  कलिजाबालिसौभाग्यरहस्यऋच-मुक्तिका  ॥  ३९
॥  एवमष्टोत्तरशतं भावनात्रयनाशनम्  ।  ज्ञानवैराग्यदं पुंसांवासनात्रयनाशनम्  ॥  ४०
॥  पूर्वोत्तरेषु विहिततत्तच्छान्तिपुरःसरम्  ।  वेद-----------------------६५९-
-विद्याव्रतस्रातदेशिकस्य मुखात्स्वयम्  ॥  ४१
॥  गृहीत्वाऽष्टोत्तरशतं ये पठन्तिद्विजोत्तमाः  ।  प्रारब्धक्षयपर्यन्तं जीवन्मुक्ता भवन्ति ते  ॥  ४२
॥  ततःकालवशादेव प्रारब्धे तु क्षयं गते  । वैदेहीं मामकीं मुक्तिं यान्ति नास्त्यत्रसंशयः  ॥  ४३
॥  सर्वोपनिषदां मध्ये सारमष्टोत्तरं शतम्  ।  सकृच्छ्रवणमात्रेणसर्वाघौघनिकृन्तनम्  ॥  ४४
॥  मयोपदिष्टं शिष्याय तुभ्यं पवननन्दन  ।  इदंशास्त्रं मयादिष्टं गुह्युमष्टोत्तरं शतम्  ॥  ४५
॥  ज्ञानतोऽज्ञानतो वापि पठतांबन्धमोचकम्  ।  राज्यं देयं धनं देयं याचतः कामपूरणम्  ॥  ४६
॥  इद-मष्टोत्तरशतं न देयं यस्य कस्यचित्  ।  नास्तिकाय कृतघ्नाय दुराचाररताय वै॥  ४७
॥  मद्भक्तिविमुखायापि शास्त्रगर्तेषु मुह्यते  ।  गुरुभक्तिविहीनाय दातव्यंन कदाचन  ॥  ४८
॥  सेवापराय शिष्याय हितपुत्राय मारुते  ।  मद्भक्तायसुशीलाय कुलीनाय सुमेधसे  ॥  ४९
॥  सम्यक् परीक्ष्य दातव्यमेवमष्टोत्तरंशतम्  ।  यः पठेच्छृणुयाद्वापि स मामेति न संशयः  ।  तदेतदृचाभ्युक्तम्--विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम गोपाय मा शेवधिष्टेऽहमस्मि  ।  असूयकायानृ-जवे शठाय मा मा ब्रूया वीर्यवती तथा स्याम्  ।  यमेव विद्याश्रुतमप्रमत्तंमेधाविनं ब्रह्मचर्योपपन्नम्  ।  तस्मा इमामुपसन्नाय सम्यक् परीक्ष्य दद्याद्वैष्ण-वीमात्मनिष्ठाम्  ॥  इति  ॥  १
॥  अथ हैनं श्रीरामचन्द्रं मारुतिः पप्रच्छऋग्वेदादिविभागेन पृथक् शान्तिमनुब्रूहीति  ।  स होवाच श्रीरामः  ।  ऐतरेय-कौषीतकीनादबिन्द्वात्मप्रबोधनिर्वाणमुद्गलाक्षमालिकात्रिपुरासौभाग्यबह्वृचा-नामृग्वेदगतानां दशसंख्याकानामुपनिषदां वाङ्मे मनसीति शान्तिः  ॥  १
॥ईशावास्यबृहदारण्यजाबालहंसपरमहंससुबालमन्त्रिकानिरालम्बत्रिशिखीब्राह्म-णमण्डलब्राह्मणाद्वयतारकपैङ्गलभिक्षुतुरीयातीताध्यात्मतारसारयाज्ञवल्क्यशा-ट्यायनीमुक्तिकानां शुक्लयजुर्वेदगतानामेकोनविंशतिसंख्याकानामुपनिषदांपूर्णमद इति शान्तिः  ॥  २
॥  कठवल्लीतैत्तिरीयकब्रह्मकैवल्यश्वेताश्वतरगर्भना-रायणामृतबिन्द्वमृतनादकालाग्निरुद्रक्षुरिकासर्वसारशुकरहस्यतेजोबिन्दुध्यान-बिन्दुब्रह्मविद्यायोगतत्त्वदक्षिणामूर्तिस्कन्दशारीरकयोगशिखैकाक्षराक्ष्यवधूत-कठरुद्रहृदययोगकुण्डलिनीपञ्चब्रह्मप्राणाग्निहोत्रवराहकलिसंतरणसरस्वतीरह-स्यानां कृष्णयजुर्वेदगतानां द्वात्रिंशत्संख्याकानामुपनिषदां स ह नाववत्वितिशान्तिः  ॥  ३
॥  केनच्छान्दोग्यारुणिमैत्रायणिमैत्रेयीवज्रसूचिकायोगचूडामणि-----------------------६६०-
-वासुदेवमहत्संन्यासाव्यक्तकुण्डिकासावित्रीरुद्राक्षजाबालदर्शनजाबालीनां सा-मवेदगतानां षोडशसंख्याकानामुपनिषदामाप्यायन्त्विति शान्तिः  ॥  ४
॥प्रश्नमुण्डकमाण्डूक्याथर्वशिरोऽथर्वशिखाबृहज्जाबालनृसिंहतापनीनारदपरिव्रा-जकसीताशरभमहानारायणरामरहस्यरामतापनीशाण्डिल्यपरमहंसपरिव्राज-कान्नपूर्णासूर्यात्मपाशुपतपरब्रह्मत्रिपुरातपनदेवीभावनाब्रह्मजाबालगणपतिम-हावाक्यगोपालतपनकृष्णहयग्रीवदत्तात्रेयगारुडानामथर्ववेदगतानामेकत्रिंश-त्संख्याकानामुपनिषदां भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः  ॥  ५
॥  मुमुक्षवः पुरुषाःसाधनचतुष्टयसंपन्नाः श्रद्धावन्तः सुकुलभवं श्रोत्रियं शास्त्रवात्सल्यगुणवन्त-मकुटिलं सर्वभूतहिते रतं दयासमुद्रं सद्गुरुं विधिवदुपसंगम्योपहारपाणयोऽ-ष्टोत्तरशतोपनिषदं विधिवदधीत्य श्रवणमनननिदिध्यासनानि नैरन्तर्येण कृत्वाप्रारब्धक्षयाद्देहत्रयभङ्गं प्राप्योपाधिविनिर्मुक्तघटाकाशवत्परिपूर्णता विदेह-मुक्तिः  ।  सैव कैवल्यमुक्तिरिति  ।  अत एव ब्रह्मलोकस्था अपि ब्रह्ममुखाद्वेदा-न्तश्रवणादि कृत्वा तेन सह कैवल्यं लभन्ते  ।  अतः सर्वेषां कैवल्यमुक्तिर्ज्ञान-मात्रेणोक्ता  ।  न कर्मसांख्ययोगोपासनादिभिरित्युपनिषत्  ॥इति मुक्तिकोपनिषत्सु प्रथमोऽध्यायः  ॥  १
॥तथा हैनं श्रीरामचन्द्रं मारुतिः पप्रच्छ  ।  केयं वा तत्सिद्धिः सिद्ध्या वाकिं प्रयोजनमिति  ।  स होवाच श्रीरामः  ।  पुरुषस्य कर्तृत्वभोक्तृत्वसुखदुःखादि-लक्षणश्चित्तधर्मः क्लेशरूपत्वाद्बन्धो भवति  ।  तन्निरोधनं जीवन्मुक्तिः  ।  उपा-धिविनिर्मुक्तघटाकाशवत्प्रारब्धक्षयाद्विदेहमुक्तिः  ।  जीवन्मुक्तिविदेहमुक्त्यो-रष्टोत्तरशतोपनिषादः प्रमाणम्  ।  कर्तृत्वादिदुःखनिवृत्तिद्वारा नित्यानन्दावाप्तिःप्रयोजनं भवति  ।  तत्पुरुषप्रयत्नसाध्यं भवति  ।  यथा पुत्रकामेष्टिना पुत्रंवाणिज्यादिना वित्तं ज्योतिष्टोमेन स्वर्गं तथा पुरुषप्रयत्नसाध्यवेदान्तश्रवणा-दिजनितसमाधिना जीवन्मुक्त्यादिलाभो भवति  ।  सर्ववासनाक्षयात्तल्लाभः  ।अत्र श्लोका भवन्ति--उच्छास्त्रं शास्त्रितं चेति पौरुषं द्विविधं मतम्  ।तत्रोच्छास्त्रमनर्थाय परमार्थाय शास्त्रितम्  ॥  १
॥  लोकवासनया जन्तोःशास्त्रवासनयापि च  ।  देहवासनया ज्ञानं यथावन्नैव जायते  ॥  २
॥  द्विविधोवासनाव्यूहः शुभश्चैवाशुभश्च तौ  ।  वासनौघेन शुद्धेन तत्र चेदनुनीयसे  ॥  ३
॥----------------------६६१-
-तत्क्रमेणाशु तेनैव मामकं पदमाप्नुहि  ।  अथ चेदशुभो भावस्त्वांयोजयति संकटे  ॥  ४
॥  प्राक्तनस्तदसौ यत्नाज्जेतव्यो भवता कपे  ।  शुभाशुभाभ्यांमार्गाभ्यां वहन्ती वासनासरित्  ॥  ५
॥  पौरुषेण प्रयत्नेन योजनीया शुभेपथि  ।  अशुभेषु समाविष्टं शुभेष्वेवावतारयेत्  ॥  ६
॥  अशुभाच्चालितं यातिशुभं तस्मादपीतरत्  ।  पौरुषेण प्रयत्नेन लालयेच्चित्तबालकम्  ॥  ७
॥  द्राग-भ्यासवशाद्याति यदा ते वासनोदयम्  ।  तदाभ्यासस्य साफल्यं विद्धि त्वमम-रिमर्दन  ॥  ८
॥ संदिग्धायामपि भृशं शुभामेव समाचर  ।  शुभायांवासनावृद्धौ न दोषाय मरुत्सुत  ॥  ९
॥  वासनाक्षयविज्ञानमनोनाशा महा-मते  ।  समकालं चिराभ्यस्ता भवन्ति फलदा मताः ॥  १०
॥  त्रय एवं समंयावन्नाभ्यस्ताश्च पुनः पुनः  ।  तावन्न पदसंप्राप्तिर्भवत्यपि समाशतैः  ॥  ११
॥एकैकशो निषेव्यन्ते यद्येते चिरमप्यलम्  ।  तन्न सिद्धिं प्रयच्छन्ति मन्त्राःसंकीर्तिता इव  ॥  १२
॥  त्रिभिरेतैश्चिराभ्यस्तैर्हृदयग्रन्थयो दृढाः  ।  निःश-ङ्कमेव त्रुट्यन्ति बिसच्छेदाद्गुणा इव  ॥  १३
॥  जन्मान्तरशताभ्यस्ता मिथ्यासंसारवासना  ।  सा चिराभ्यासयोगेन विना न क्षीयते क्वचित्  ॥  १४
॥तस्मात्सौम्य प्रयत्नेन पौरुषेण विवेकिना  ।  भोगेच्छां दूरतस्त्यक्त्वा त्रयमेवसमाश्रय  ॥  १५
॥  तस्माद्वासनया युक्तं मनो बद्धं विदुर्बुधाः  ।  सम्यग्वास-नया त्यक्तं मुक्तमित्यभिधीयते  ।  मनोनिर्वासनीभावमाचराशु महाकपे  ॥  १६
॥सम्यगालोचनात्सत्याद्वासना प्रविलीयते  ।  वासनाविलये चेतः शममायातिदीपवत्  ॥  १७
॥  वासनां संपरित्यज्य मयि चिन्मात्रविग्रहे  ।  यस्तिष्ठति गत-व्यग्रः सोऽहं सच्चित्सुखात्मकः  ॥  १८
॥  समाधिमथ कार्याणि मा करोतु करोतुवा  ।  हृदयेनात्तसर्वेहो मुक्त एवोत्तमाशयः  ॥  १९
॥  नैष्कर्म्येण न तस्यार्थ-स्तस्यार्थोऽस्ति न कर्मभिः  ।  न समाधनजाप्याभ्यां यस्य निर्वासनं मनः॥  २०
॥  संत्यक्तवासनान्मौनादृते नास्त्युत्तमं पदम्  ॥  २१
॥  वासनाहीनम-प्येतच्चक्षुरादीन्द्रियं स्वतः  ।  प्रवर्तते बहिः स्वार्थे वासनामात्रकारणम्॥  २२
॥  अयत्नोपनतेष्वक्षि दृग्द्रव्येषु यथा पुनः  ।  नीरागमेव पततितद्वत्कार्येषु धीरधीः  ॥  २३
॥  भावसंवित्प्रकटितामनुरूपा च मारुते  ।  चित्त-स्योत्पत्त्युपरमा वासनां मुनयो विदुः  ॥  २४
॥  दृढाभ्यस्तपदार्थैकभावना-दतिचञ्चलम्  ।  चित्तं संजायते जन्मजराभरणकारणम्  ॥  २५
॥  वासना-----------------------६६२-
-वशतः प्राणस्पन्दस्तेन च वासना  ।  क्रियते चित्तबीजस्य तेन बीजाङ्कुरक्रमः॥  २६
॥  द्वे बीजे चित्तवृक्षस्य प्राणस्पन्दनवासने  ।  एकस्मिंश्च तयोः क्षीणेक्षिप्रं द्वे अपि नश्यतः  ॥  २७
॥  असङ्गव्यवहारत्वाद्भवभावनवर्जनात्  ।  शरीर-नाशदर्शित्वाद्वासना न प्रवर्तते  ।  वासनासंपरित्यागाच्चित्तं गच्छत्यचित्तताम्॥  २८
॥  अवासनत्वात्सततं यदा न मनुते मनः  ।  अमनस्ता तदोदेतिपरमोपशमप्रदा  ॥  २९
॥ अव्युत्पन्नमना यावद्भवानज्ञाततत्पदः  ।  गुरुशास्त्र-प्रमाणैस्तु निर्णीतं तावदाचर  ॥  ३०
॥  ततः पक्वकषायेण नूनं विज्ञात-वस्तुना  ।  शुभोऽप्यसौ त्वया त्याज्यो वासनौघो निराधिना  ॥  ३१
॥द्विविधश्चित्तनाशोऽस्ति सरूपोऽरूप एव च  ।  जीवन्मुक्तः सरूपः स्यादरूपोदेहमुक्तिगः  ॥  ३२
॥  अस्य नाशमिदानीं त्वं पावने शृणु सादरम्  ॥  ३३
॥चित्तनाशाभिधानं हि यदा ते विद्यते पुनः  ।  मैत्र्यादिभिर्गुणैर्युक्तं शान्ति-मेति न संशयः  ।  भूयोजन्मविनिर्मुक्तं जीवन्मुक्तस्य तन्मनः  ॥  ३४
॥सरूपोऽसौ मनोनाशो जीवन्मुक्तस्य विद्यते  ।  अरूपस्तु मनोनाशो वैदेही-मुक्तिगो भवेत्  ॥  ३५
॥  सहस्राङ्कुरशाखात्मफलपल्लवशालिनः  ॥  ३६
॥अस्य संसारवृक्षस्य मनोमूलमिदं स्थितम्  ।  संकल्प एव तन्मन्ये संकल्पो-पशमेन तत्  ॥  ३७
॥  शोषयाशु यथा शोषमेति संसारपादपः  ।  उपाय एकएवास्ति मनसः स्वस्य निग्रहे  ॥  ३८
॥  मनसोऽभ्युदयो नाशो मनोनाशोमहोदयः  ।  ज्ञमनो नाशमभ्येति मनो ज्ञस्य हि शृङ्खला  ॥  ३९
॥  ताव-न्निशीव वेताला वल्गन्ति हृदि वासनाः  ।  एकतत्त्वदृढाभ्यासाद्यावन्न विजितंमनः  ॥  ४०
॥  प्रक्षीणचित्तदर्पस्य निगृहीतेन्द्रियद्विषः  ।  पद्मिन्य इव हेमन्तेक्षीयन्ते भोगवासनाः  ॥  ४१
॥  हस्तं हस्तेन संपीड्य दन्तैर्दन्तान्विचूर्ण्यच  ।  अङ्गान्यङ्गैः समाक्रम्य जयेदादौ स्वकं मनः  ॥  ४२
॥  उपविश्योपवि-श्यैकां चिन्तकेन मुहुर्मुहुः  ।  न शक्यते मनो जेतुं विना युक्तिमनिन्दिताम्॥  ४३
॥  अङ्कुशेन विना मत्तो यथा दुष्टमतङ्गजः  ।  अध्यात्मविद्याधिगमःसाधुसंगतिरेव च  ॥  ४४
॥  वासनासंपरित्यागः प्राणस्पन्दनिरोधनम्  ।एतास्ता युक्तयः पुष्टा सन्ति चित्तजये किल  ॥  ४५
॥  सतीषु युक्तिष्वेतासुहठान्नियमयन्ति ये  ।  चेतसो दीपमुत्सृज्य विचिन्वन्ति तप्तोऽञ्जनैः  ॥  ४६
॥विमूढाः कर्तुमुद्युक्ता ये हठाच्चेतसो जयम्  ॥  ते विबध्नन्ति नागेन्द्रसुन्मत्तं----------------------६६३-
-बिसतन्तुभिः  ॥  ४७
॥  द्वे बीजे चित्तवृक्षस्य वृत्तिव्रततिधारिणः  ।  एकंप्राणपरिस्पन्दो द्वितीयं दृढभावना  ॥  ४८
॥  सा हि सर्वगता संवित्प्राण-स्पन्देन चाल्यते  ।  चित्तैकाग्र्याद्यतो ज्ञानमुक्तं समुपजायते  ॥  ४९
॥  तत्सा-धनमथो ध्यानं यथावदुपदिश्यते  ।  विनाप्यविकृतिं कृत्स्नां संभवत्यत्य-यक्रमात्  ।  यशोऽरिष्टं च चिन्मात्रं चिदानन्दं विचिन्तय  ॥  ५०
॥  अपा-नेऽस्तंगते प्राणो यावन्नाभ्युदितो हृदि  ।  तावत्सा कुम्भकावस्था योगिभि-र्याऽनुभूयते  ॥  ५१
॥  बहिरस्तंगते प्राणे यावन्नापान उद्गतः  ।  तावत्पूर्णांसमावस्थां बहिष्ठं कुम्भकं विदुः  ॥  ५२
॥  ब्रह्माकारमनोवृत्तिप्रवाहोऽहंकृतिंविना  ।  संप्रज्ञातसमाधिः स्याद्ध्यानाभ्यासप्रकर्षतः  ॥  ५३
॥  प्रशान्तवृत्तिकंचित्तं परमानन्ददायकम्  ।  असंप्रज्ञातनामायं समाधिर्योगिनां प्रियः  ॥  ५४
॥प्रभाशून्यं मनःशून्यं बुद्धिशून्यं चिदात्मकम्  ।  अतद्व्यावृत्तिरूपोऽसौ समाधिर्मु-निभावितः  ॥  ५५
॥  ऊर्ध्वपूर्णमधःपूर्णं मध्यपूर्णं शिवात्मकम्  ।  साक्षा-द्विधिमुखो ह्येष समाधिः परमर्धिकः  ॥  ५६
॥  दृढभावनयात्यक्तपूर्वापरविचारणम्  ।  यदादानं पदार्थस्य वासना सा पकीर्तिता  ॥  ५७
॥भावितं तीव्रसंवेगादात्मना यत्तदेव सः  ।  भवत्याशु कपिश्रेष्ठ विगते-तरवासनः  ॥  ५८
॥  तादृग्रूपो हि पुरुषो वासनाविवशीकृतः  ।  संपश्यतियदैवैतत्सद्वस्त्विति विमुह्यति  ॥  ५९
॥  वासनावेगवैचित्र्यात्स्वरूपं न जहातितत्  ।  भ्रान्तं पश्यति दुर्दृष्टिः सर्वं मदवशादिव  ॥  ६०
॥  वासना द्विविधाप्रोक्ता शुद्धा च मलिना तथा  ।  मलिना जन्महेतुः स्याच्छुद्धा जन्मविनाशिनी॥  ६१
॥  अज्ञानसुधनाकारा घनाहंकारशालिनी  ।  पुनर्जन्मकरी प्रोक्तामलिना वासना बुधैः  ।  पुनर्जन्माङ्कुरं त्यक्त्वा स्थितिः संभृष्टबीजवत्  ॥  ६२
॥बहुशास्त्रकथाकन्थारोमन्थेन वृथैव किम्  ।  अन्वेष्टव्यं प्रयत्नेन मारुते ज्योति-रान्तरम्  ॥  ६३
॥  दर्शनादर्शने हित्वा स्वयं केवलरूपतः  ।  य आस्ते कपि-शार्दूल ब्रह्म स ब्रह्मवित्स्वयम्  ॥  ६४
॥  अधीत्य चतुरो वेदान्सर्वशास्त्राण्यने-कशः  ।  ब्रह्मतत्त्वं न जानाति दर्वी पाकरसं यथा  ॥  ६५
॥  स्वदेहाशुचिगान्धेनन विरज्येत यः पुमान्  ।  विरागकारणं तस्य किमन्यदुपदिश्यते  ॥  ६६
॥अत्यन्तमलिनो देहो देही चात्यन्तनिर्मलः  ।  उभयोरन्तरं ज्ञात्वा कस्य शौचंविधीयते  ॥  ६७
॥  बद्धो हि वासनाबद्वो मोक्षः स्याद्वासनाक्षयः  ।  वासनां----------------------६६४-
-संपरित्यज्य मोक्षार्थित्वमपि त्यज  ॥  ६८
॥  मानसीर्वासनाः पूर्वं त्यक्त्वाविषयवासनाः  ।  मैत्र्यादिवासनानाम्नीर्गृहाणामलवासनाः  ॥  ५९
॥  ताअप्यतः परित्यज्य ताभिर्व्यवहरन्नपि  ।  अन्तःशान्तः समस्नेहो भव चिन्मात्र-वासनः  ॥  ७०
॥  तामप्यथ परित्यज्य मनोबुद्धिसमन्विताम्  ।  शेषस्थिर-समाधानो मयि त्वं भव मारुते  ॥  ७१
॥  अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसंनित्यमगन्धवच्च यत्  ।  अनामगोत्रं मम रूपमीदृशं भजस्व नित्यं पवनात्मजा-र्तिहन्  ॥  ७२
॥  दृशिस्वरूपं गगनोपमं परं सकृद्विभातं त्वजमेकमक्षरम्  ।अलेपकं सर्वगतं यदद्वयं तदेव चाहं सकलं विमुक्त  ॐ  ॥  ७३
॥  दृशिस्तुशुद्धोऽहमविक्रियात्मको न मेऽस्ति कश्चिद्विषयः स्वभावतः  ।  पुरस्तिरश्चोर्ध्व-मधश्च सर्वतः सुपूर्णभूमाहमितीह भावय  ॥  ७४
॥  अजोऽमरश्चैव तथाऽजरो-ऽमृतः स्वयंप्रभः सर्वगतोऽहमव्ययः  ।  न कारणं कार्यमतीत्य निर्मलः सदैवतृप्तोऽहमितीह भावय  ॥  ७५
॥  जीवन्मुक्तपदं त्यक्त्वा स्वदेहे कालसात्कृते  ।विशत्यदेहमुक्तत्वं पवनोऽस्पन्दतामिव  ॥  ७६
॥  तदेतदृचाभ्युक्तम्--तद्विष्णोःपरमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः  ।  दिवीव चक्षुराततम्  ॥  तद्विप्रासो विपन्यवोजागृवांसः समिन्धते  ।  विष्णोर्यत्परमं पदम्  ॥  ॐसत्यमित्युपनिषत्  ।ॐपूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्नमुदच्यते  ।पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते  ॥इति मुक्तिकोपनिषत्सु द्वितीयोऽध्यायः  ॥  २
॥हरिः ॐ तत्सत्  ॥ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः  ॥इति शुक्लयजुर्वेदगता मुक्तिकोपनिषत्समाप्ता  ॥  १२०
॥संपूर्णोऽयमुपनिषत्समुच्चयः  ।ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु  ।----------------------६६५-
---------------------